Научная статья на тему 'КРОТАЛАРИЯ ЎСИМЛИГИНИ АЛМАШЛАБ ЭКИШ ТИЗИМЛАРИГА КИРИТИШНИНГ САМАРАДОРЛИГИ'

КРОТАЛАРИЯ ЎСИМЛИГИНИ АЛМАШЛАБ ЭКИШ ТИЗИМЛАРИГА КИРИТИШНИНГ САМАРАДОРЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
114
28
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Crotalaria juncea L. / ўтлоқи аллювиал тупроқ / экиш муддати / меъёри / пичан ҳосили / дон ҳосили / иқтисодий самарадорлик. / Crotalaria juncea L. / pasture alluvial soil / sowing dates / rates / hay yield / grain yield / economic efficiency.

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — S. Negmatova, M. Nurullaeva

Мақолада Республикасининг шимолий минтақаси Хоразм вилоятининг деградацияга учраган ўтлоқи аллювиал тупроқ шароитларида парваришланган ноанъанавий дуккакли экин кроталярия (Crotalaria juncea L.) ўсимлигининг қисқа навбатли алмашлаб экиш тизимларида етиштиришнинг аҳамияти ҳамда етиштириш технологияси элементларидан экиш муддат ва меъёрларини кроталярияни дон ва пичан ҳосилдорлигига ҳамда иқтисодий самарадорлигига таъсири ёритилган. Кроталярия мақбул муддат (20-25.04) ва меъёр (14 кг\га) да экиб парваришланганда гектаридан 18,0 центнер дон ҳосили олиниб, бошқа вариантларга нисбатан 2,4-5,9 ц\га қўшимча ҳосил ва 11210650,0 сўм\га соф фойда олингани ҳамда рентабеллик даражаси 121,2% бўлганлиги; апрел ойининг учинчи ўн кунлигида гектарига 18 кг унувчан уруғ экилганда 173,9 ц\га юқори пичан ҳосили олиниб, бошқа вариантларга нисбатан 5,9-34,9 ц\га қўшимча пичан ҳосили ва гектаридан 9929150,0 сўм соф фойда олингани ва рентабеллик даражаси 98,6% гача юқори бўлиши илмий асослаб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

EFFECTIVENESS OF INTRODUCING CROTALARIA PLANT INTO THE CROP ROTATION SYSTEM

The article reveals the importance of crotalaria (Crotalaria juncea L.), a nontraditional grain legume crop cultivated in the degraded meadow-alluvial soils of the northern region of the Republic of Khorezm in short-rotation systems, and the influence of elements of cultivation technology, terms and norms of sowing on the yield and economic efficiency of crotalaria grain and hay is illuminated. At planting and care of crotalaria in optimal terms (2025.04) and according to the standard (14 c/ha) received a yield of 18.0 kg of grain per 1 ha, compared with other options additional yield of 2.4-5.9 kg / ha and received a net profit of 11210650.0 sum / ha, and the rate of profitability was 121.2%; in the third decade of April at seeding 18 kg of fertile seeds per hectare there was received 173,9 c/ha, the additional yield is 5,9-34,9 c/ha in comparison with other variants, the net profit was 9929150,0 soums. per hectare, and profitability level of 98.6% is scientifically proved.

Текст научной работы на тему «КРОТАЛАРИЯ ЎСИМЛИГИНИ АЛМАШЛАБ ЭКИШ ТИЗИМЛАРИГА КИРИТИШНИНГ САМАРАДОРЛИГИ»

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

КРОТАЛАРИЯ УСИМЛИГИНИ АЛМАШЛАБ ЭКИШ ТИЗИМЛАРИГА КИРИТИШНИНГ САМАРАДОРЛИГИ Негматова Сурайё Тешаевна

Пахта селекцияси, уругчилиги ва етиштириш агротехнологиялари илмий-тадкикот

институти к.х.ф.д. Нуруллаева Манзура Шавкатовна

Урганч Давлат Университети мустакил тадкикотчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.6981603 Аннотация. Мацолада Республикасининг шимолий минтацаси Хоразм вилоятининг деградацияга учраган утлоци аллювиал тупроц шароитларида парваришланган ноанъанавий дуккакли экин кроталярия (Crotalaria juncea L.) усимлигининг цисца навбатли алмашлаб экиш тизимларида етиштиришнинг а%амияти %амда етиштириш технологияси элементларидан экиш муддат ва меъёрларини кроталярияни дон ва пичан %осилдорлигига %амда ицтисодий самарадорлигига таъсири ёритилган. Кроталярия мацбул муддат (20-25.04) ва меъёр (14 кг\га) да экиб парваришланганда гектаридан 18,0 центнер дон %осили олиниб, бошца вариантларга нисбатан 2,4-5,9 ц\га цушимча %осил ва 11210650,0 сум\га соф фойда олингани %амда рентабеллик даражаси 121,2% булганлиги; апрел ойининг учинчи ун кунлигида гектарига 18 кг унувчан уруг экилганда 173,9 ц\га юцори пичан %осили олиниб, бошца вариантларга нисбатан 5,9-34,9 ц\га цушимча пичан %осили ва гектаридан 9929150,0 сум соф фойда олингани ва рентабеллик даражаси 98,6% гача юцори булиши илмий асослаб берилган.

Калит сузлар: Crotalaria juncea L., утлоци аллювиал тупроц, экиш муддати, меъёри, пичан %осили, дон %осили, ицтисодий самарадорлик.

ЭФФЕКТИВНОСТЬ ВВЕДЕНИЯ РАСТЕНИЯ КРОТАЛАРИЯ В СЕВООБОРОТНУЮ СХЕМУ ПОСЕВА Аннотация. Статья выявляет значение возделывания кроталария (Crotalaria juncea L.), нетрадиционной зернобобовой культуры, возделываемой в условиях деградированных лугово-аллювиальных почв северного региона Республики Узбекистан, кроталария (Crotalaria juncea L.) в условиях короткого оборота систем, а также влияние сроков и норм посева на урожайность зерна и сена и экономическую эффективность кроталярии от элементов технологии возделывания. При посадке и уходе за кроталярией в оптимальный срок (20-25,04) и норму (14 ц/га) получена урожайность 18,0 ц зерна с 1 га, по сравнению с другими вариантами дополнительная урожайность составляет 2,45,9. т/га и 11210650,0 сум/га о том, что получена чистая прибыль и норма рентабельности составила 121,2%; в третьей декаде апреля при посеве 18 кг плодородных семян на гектар получен более высокий укос 173,9 т, дополнительный укос 5,9-34,9 т по сравнению с другими вариантами, чистая прибыль 9929150,0 сум. с гектара, а уровень рентабельности научно доказан и достигает 98,6%.

Ключевые слова: Crotalaria juncea L., луговая аллювиальная почва, период посева, норма, урожай сена, урожай зерна, экономическая эффективность.

EFFECTIVENESS OF INTRODUCING CROTALARIA PLANT INTO THE CROP

ROTATION SYSTEM Abstract. The article reveals the importance of crotalaria (Crotalaria juncea L.), a non-traditional grain legume crop cultivated in the degraded meadow-alluvial soils of the northern

UIF-2022: 8.2 ISSN: 2181-333

region of the Republic of Khorezm in short-rotation systems, and the influence of elements of cultivation technology, terms and norms of sowing on the yield and economic efficiency of crotalaria grain and hay is illuminated. At planting and care of crotalaria in optimal terms (2025.04) and according to the standard (14 c/ha) received a yield of 18.0 kg of grain per 1 ha, compared with other options additional yield of 2.4-5.9 kg / ha and received a net profit of 11210650.0 sum / ha, and the rate of profitability was 121.2%; in the third decade of April at seeding 18 kg of fertile seeds per hectare there was received 173,9 c/ha, the additional yield is 5,9-34,9 c/ha in comparison with other variants, the net profit was 9929150,0 soums. per hectare, and profitability level of 98.6% is scientifically proved.

Keywords: Crotalaria juncea L., pasture alluvial soil, sowing dates, rates, hay yield, grain yield, economic efficiency.

Бугунги кунда дунёнинг барча давлатларида озик-овкат таъминоти масаласи устувор вазифалардан бирига айланган. Шу билан бирга энг асосий муаммолардан бири бу оксил масаласи, яъни инсониятнинг оксилга булган талабини кондиришдир. Бу масалани ечишда дуккакли-дон экинларининг ахамияти катта. Дуккакли-дон экинлар майдонларини кенгайтириш ахолини озик-овкатга эхтиёжини кондириш, чорвачилик махсулотларини купайтириш, тупрок унумдорлигини саклаш ва ошириш хамда бошка экинлар хосилдорлигини оширишда жуда ахдмиятлидир.

Шундай дуккакли-дон экинлари каторига ноанъанавий экин кроталарияни хам киритиш мумкин. Кроталария дуккакдошлар ^аЬасеае) оиласи, папилионоидлар (Papilionoideae) кенжа оиласи, кроталария (Crotalarieae) туркуми, калисайн (Са1устае) булимига мансуб усимликдир [11]. Москвада 1981 йилда нашр этилган комусий лугатдаги маълумотларга кура, Crotalaria туркумининг дунё буйича 500 дан ортик тури борлиги маълум килинган. Улар асосан ярим бута, бута, айрим лолларда бир йиллик ут усимликларидан иборат.

Кроталариянинг 6-7 тури маданийлаштирилиб - Х,индистон, Австралия, Африка ва бошка тропик хдмда субтропик мамлакатларда тола, яшил угит, ем-хашак, озик-овкат, доривор сифатида етиштирилади. Кроталариядан асосий тола ишлаб чикарувчилар -Х,индистон, Шри-ланка, Жанубий ва Жанубий-Шаркий Осиё мамлакатлари булиб, сунгги ун йилликда тола хосилдорлиги Х,индистонда 0,12-0,6 т\га, Шри-ланкада 0,45 т\га, уруг хосилдорлиги тупрок шароитига кура 10-22 ц\га гача булган. Ушбулардан келиб чиккан холда, дунёда чорвачиликни ем-хашак, енгил саноатни тола махсулоти ва ахолини озик-овкат хавфсизлигини таъминлашда кроталария экини майдонлари хамда уругчилигини кенгайтириб, етиштириш технологияси элементларидан экиш муддати ва меъёрларини ишлаб чикиш катта ахамият касб этади.

Дунёда ноанъанавий дуккакли экинлар хусусан кроталария етиштиришнинг илгор технологияси буйича кенг куламдаги илмий-тадкикотлар олиб борилмокда. Кроталариянинг потенциал имкониятларидан фойдаланган холда узига хос етиштириш технологияларни илмий асосларига таяниб, тупрок-иклим шароитларига мос булган тур ва навларидан экологик тоза, таркибида оксил ва витаминларга бой булган дон ва пичан хосили хамда пишик тола махсулоти етиштирмокдалар. Шунингдек, Республикамизнинг

КИРИШ

ТАД^И^ОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

шимолий минтакаси Хоразм вилояти тупрок-иклим шароитида кроталариянинг серхосил навларининг етиштириш агротехнологияларини такомиллаштириш оркали тупрок унумдорлигини тиклаш, ошириш, чорвачиликни туйимли озука билан таъминлаш, сифатли уруг хосили олиш буйича илмий изланишлар олиб борилмокда.

Бугунги кунда деградацияга учраган тупроклар майдони кенгайиши нафакат тупрок унумдорлиги балки кишлок хужалиги экинлари хосилдорлигининг хам пасайишига сабаб булмокда. Ушбу салбий холатларнинг олдини олишда алмашлаб экиш тизимларига янги ноанъанавий дуккакли экинлар турини, жумладан, бир ва куп йиллик, толали, кук угит сифатида фойдаланиладиган, шу вактга кадар Узбекистонда етиштирилмаган кроталария (Crotalaria juncea L.) усимлигини киритиш хамда етиштириш агротехнологияларини ишлаб чикиш мухим масалалардан бири хисобланади.

Кроталария усимлиги биологик хусусияти билан турли тупрок- иклим шароитига мослашган булиб, уруги озик-овкат махсулоти сифатида; пичани чорвачиликда юкори калорияли ем-хашак сифатида; дехкончиликда тупрок унумдорлигини оширишда хамда мелиоратив холатини яхшилашда; табобатда турли касалликларни даволашда; асаларичиликда нектар манбаи; енгил саноат учун тола манбаи сифатида ишлатиш мумкин [3].

Одатда кроталария монокультура сифатида экилган ва факат камдан-кам холларда тарик, маккажухори ва бошка дуккаклилар билан алмашлаб экилган. Зараркунандалар ва касалликлар таркалишининг олдини олиш учун далаларни камида 3 йилда бир марта алмаштириш керак [7].

Кейинги йилларда кроталария алмашлаб экиш тизимларида кенг кулланилмокда. J.Chaudhury, D.Singh ва [6] бошкалар Х,индистонда кроталария:бугдой, кроталария:картошка, кроталария:хантал, кроталария:хантал:бугдой алмашлаб экишни тавсия этишган. Кроталариядан кейин бугдой экилганда унинг хосилдорлиги 10-15% га ошганлиги аникланган. Кроталария - ^ушма штатларнинг жанубида гуза билан, Кубада кенаф билан алмашлаб экилади.

A Maroyi [9] маълумотларига кура, кроталария шоли, маккажухори, сорго, тамаки, гуза билан алмашлаб экишда, шунингдек оралик экин сифатида ананас, кофе плантациялари ва богларда етиштирилади.

Кроталария нематодаларни йукотиши, киска муддатда азот йигиши ва биомасса туплаши билан алмашлаб экиш тизимларида хам мухим ахамиятга эга [5]. У донли экинлардан кейин экилганда тупрок устини коплаб, намликни йуколишини камайтириши билан бирга куп микдорда азот ва биомасса туплайди [4]. Тупрок мелиоратив холатини яхшилаши, азот тулаши ва бегона утларни йукотиши учун шакаркамишдан кейин экиш фойдалидир.

Кроталария туркум усимликлари тупрокни жонлантириш, азот кушиш ва бегона утларни бостириш учун идеал экин хисобланади [12]. Кроталария Америка ^ушма Штатларининг жанубида хам ёзги коплама усимлик сифатида тобора купрок фойдаланилиб, бегона утларни йукотишда, тупрок эрозиясини ва илдиз нематодлари популяциясини камайтиришга ёрдам беради.

Кроталария хар томонлама халкимиз эхтиёжини кондирадиган экинлиги ва илмий томондан тулик урганилмаганлигини хисобга олиб, уни етиштириш агротехнологиялари

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

элементларини ишлаб чикиш ва такомиллаштириб бориш хамда натижаларни ишлаб чикаришга жорий килиш долзарб хисобланади.

Дала тажрибаси Урганч шахридан 15 км шимолда Урганч тумани, Юкори Дурмон массивида жойлашган булиб, тажрибалар 2017-2019 йилларда деградацияга учраган, унумдорлиги паст, утлоки аллювиал тупроклари шароитида олиб борилган. Тажрибада кроталария туркум усимликлардан Crotalaria juncea уч хил муддат (10-15.04; 20-15.04; 15.05) ва уч хил меъёр (10; 14; 18 кг\га) да экиб, экиш муддат ва меъёрларини унинг усиши, ривожланиши, хосилдорлиги ва сифат курсаткичларига таъсири урганилган.

Фенологик кузатишлар, биометрик улчовлар ва хосилдорликни аниклаш "Дала тажрибаларини утказиш услублари" [1] кулланмалари асосида олиб борилган. Х,осилдорлик курсаткичларига математик ишлов бериш Б.А.Доспеховнинг "Методика полевого опыта" [2] кулланмаси асосида дисперцион тахлил услубида математик ишлов берилган.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

^ишлок хужалигида утказиладиган тадкикотларнинг бош вазифаси урганилиши мулжалланган агротехник тадбирларнинг хамда ташки таъсир этувчи омилларнинг усимликнинг хосилдорлигига таъсирини илмий асослашдан иборат.

Республикамизнинг шимолий минтакаси Хоразм вилоятининг деградацияга учраган утлоки аллювиал тупроклари шароитида ноанъанавий усимлик - кроталария турли экиш муддат ва меъёрларда парваришланиб, ушбу омилларнинг тупрокнинг хосса-хусусиятларига, усимликнинг усиши, ривожланиши, хосил туплаши ва биометрик курсаткичларига булган турли даражадаги таъсири пировардида кроталариянинг дон ва пичан хосилдорлигида хам намоён булди.

Кроталария уруг хосили экилгандан кейин тахминан 6-6,5 ойларда пишиб етилади. Дуккаклари шигирлаб товуш чиказиб, поялари куриб ва барглари тукилганидан уругини тайёр булганлигини билишимиз мумкин. Х,осил комбайнда ёки кулда йигиштириб олинади. Олиб борилган агротехник тадбирлар ва парваришлашга караб, 500 дан 2200 кг/га уруг хосили олиш мумкин. Уруги 10% намликда ва 400 С да сакланиши керак.

Дон хосилдорлиги экиш меъёри сингари етиштириш технологияси, тупрок шароитига кура хар хил булади. Жанубий Африкада гектаридан 450-900 кг; Колумбияда 555-1000 кг; Гавайида эса 1460-2240 кг гача дон хосили олинган [8].

Хоразм вилоятининг утлоки аллювиал тупроклари шароитида 2017-2019 йилларда утказилган тадкикотларда кроталариянинг дон хосилдорлиги октябр ойининг охири ва ноябр ойининг бошларида йигиштириб олинди. Хоразм вилояти тупрок-иклим шароитида кроталарияни 70,0-90,0% дуккаклари тулик пишиб етилган ва экилган муддат ва меъёрларига кура 10,0-30,0% дони тулик етилмай колган. Олинган маълумотларга кура, кроталария апрел ойининг иккинчи ун кунлигида экилганда уртача 3 йилда дон хосилдорлиги 9,7-12,1 ц/га булиб, ушбу курсаткич 20-25 апрел муддатида экилганида 13,2-18,0 ц/га; 1-5 майда экилганида эса 10,6-14,3 ц/га булгани аникланди. Энг юкори натижа кроталярия апрел ойининг учинчи ун кунлигида гектарига 14 кг уруг сарфлаб экилган 5-вариантда кузатилиб, 18,0 ц/га ташкил этди. Ушбу вариантдан 10-15 апрелда экилган 2-вариантга нисбатан 5,9 ц/га; экилган 5-вариантда кузатилиб, 18,0 ц/га ташкил этди. Ушбу вариантдан 10-15 апрелда экилган 2-вариантга нисбатан 5,9 ц/га; 1-5 май муддатида экилган 8-вариантга нисбатан эса 3,7 ц/га; худди шу муддатда гектарига 10 кг

уруг экилган 4-вариантга нисбатан 2,4 ц\га; 18 кг\га уруг экилган 6-вариантга нисбатан 4,8 ц\га кушимча дон хосил олинган (1-расм).

Дон ^осилдорлиги, ц\га

1-ВАРИАНТ 2-ВАРИАНТ 3-ВАРИАНТ 4-ВАРИАНТ 5-ВАРИАНТ 6-ВАРИАНТ 7-ВАРИАНТ 8-ВАРИАНТ 9-ВАРИАНТ Уртача 3 йиллик ^осилдорлик, ц\га Экиш муддатига нисбатан кушимча ^осил, ц\га

Экиш меъёрига нисбатан кушимча ^осил, ц\га

1-расм. Кроталярия (Crotalaria juncea L.) нинг уртача 3 йиллик дон х,осилдорлиги,

ц\га (2017-2019 йй.)

Тажрибанинг 2019 йилги натижаларига кура, кроталяриядан вариантлар буйича 9,6-18,6 ц\га дон хосили олинган булиб, юкори курсаткичлар кроталярия 22 апрел санасида гектарига 14 кг уруг экилган вариантда аникланган. Тажриба вариантларидаги етилмай колган донларни хам микдори аникланган булиб, кроталярия 10 апрелда турли экиш меъёрида экилганда 1,8-3,2-3,5 ц\га; 22 апрел муддатида экилганда 2,3-3,2-5,0 ц\га; 1 май муддатида экилганда эса 2,2-3,8-6,3 ц\га тулик пишмаган дон хосили етиштирилган.

Кроталярия кечрок май ойининг бошларида экилганда эрта экилган ваариантларга нисбатан ривожланиш даврининг кискариши хисобига дуккакларнинг 80-85% и тулик пишиши билан бир каторда 20-15% дуккаклари пишмай колди. Экиш меъёрларини ошириб борилиши кучатлар сонини ошишига олиб келиши билан бирга дуккакларнинг тулик пишишига салбий таъсир курсатган. Яъни, кучат калин булганда дуккаклар куёш нуридан етарлича фойдалана олмаганлиги, озука майдони камайганлиги хисобига дуккаклар тулик пишиб етилмаган (2-расм). МУ^ОКАМА

Кроталярия кишлок хужалигида ерларнинг мелиоратив холатини яхшилаши, тупрок деградациясини камайтириши ва унумдорлигини ошириши билан ахамиятли булиб, чорвачиликда юкори калорияли озука хамдир. Озука сифатида куритилган поялари ва пичани ишлатилиб, бир амал даври давомида 4-5 мартагача пичан хосили олиш мумкин. Пичани таркибида протеин даражаси жуда юкори (18% дан 22% гача) булиб, чорвачиликда юкори калорияли ем-хашак хисобланади ва бу хужалик рентабеллигига бевосита таъсир килади.

Дон ^осилдорлиги, ц\га

13 9,6 16,9 18,6 12,8 12,5 15 и,2

jp jV JV ^¡¡y

„ТУлик, пиЩ'ан дон^осили^\га Тул^К пиш^ЙТан доносили, ц\га

2-расм. Экиш муддат ва меъёрларини доннинг тулик пишишига таъсири)

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

Ота ва бошкаларни [10] таъкидлашича, кроталярия ем-хашак учун етиштирилганда экилгандан кейин 6-8 хафта утгач, гуллаш даврида уриб олиш мумкин. Бошка бир маълумотга кура, кроталария эрта гуллаш даврида, экишдан 1,5-2,5 ой утгач пичан учун уриш мумкин.

Олиб борилган тажрибаларда хам кроталарияни кук масса хосилдорлиги аникланди. Дуккакли экинлар ем-хашак учун етиштирилганида уларни йигиштириб олиш гуллаш ва кейинги фазаларида утказилиши керак. Шунда тупрокни азотга бойитиш даражаси юкори булади. Биринчи урим кроталярия экилганидан 2 ой утгач яъни, усимлик тулик гулга кирганида урилди. Олинган маълумотларга кура, биринчи кук масса хосили 2019 йилда 20 июнда уриб олиб, вариантлар буйича кук масса хосили 138,8-182,0 ц\га ни юкори хосилдорлик кроталария апрел ойининг 20-25 саналарида гектарига 18 кг уруг экилган 6-вариантда аницланиб, кук масса %осили-182,0 ц\га ни ташкил этди (1-жадвал).

1-жадвал

Кроталяриянинг кук масса ва пичан хосилдорлиги, ц\га

Вар. Кук масса хосили, ц\га ^ушимча хосил, ц\га

1-урим 2-урим 3-урим 4-урим Умумий хосил Экиш меъерига нисбатан Экиш муддатига нисбатан

Кук масса хосили Пичан хосили

1-вар. 138,8 152,6 143,0 11,7 446,1 133,1 -

2-вар. 156,0 170,0 160,4 17,9 504,3 146,9 +13,8

3-вар. 163,0 183,0 171,0 28,0 545,0 157,0 +23,9

4-вар. 148,0 162,8 153,3 13,3 477,4 139,0 - +5,9\+5,9

5-вар. 162,4 180,0 169,2 25,5 537,1 156,9 +17,9 +10,0\7,2

6-вар. 182,0 200,0 188,4 30,0 600,4 173,9 +34,9 16,9\10,9

7-вар. 140,0 155,5 146,0 12,5 454,0 133,1 -

8-вар. 150,0 177,2 168,8 23,9 519,9 149,7 +16,6

9-вар. 170,0 197,4 180,0 20,7 568,1 163,0 +29,9

Иккинчи ва учинчи уримлардан биринчи уримга нисбатан 6-18 ц кук масса %осили купроц йигиштириб олинди. Октябр ойининг урталарида %осилни 4-урими йигиштирилиб, унда вариантлар буйича 11,7,0-30,0 ц\га кук масса %осили олинди. Кроталария алмашлаб экиш тизимларида асосий экин сифатида ем-хашак учун экилганда бир амал даври давомида 446,0-600,0 ц\га кук масса %осили олиниб, ундан 133,0-174,0 ц\га пичан %осили олиш мумкин. Юцори натижа олинган 22 апрел муддатида гектарига 18 кг уруг экилган 6-вариантдан худди шу меъёрда 10 апрел муддатида экилган 3-вариантга нисбатан 55,4 ц\га кук масса ёки 16,9 ц\га пичан; 1 май муддатида экилган 9-вариантга нисбатан 32,3 ц\га кук масса ёки 10,9 ц\га пичан; худди шу муддатда гектарига 10 кг уруг экилган 4-вариантга нисбатан 123,0 ц\га кук масса ёки 34,9 ц\га пичан; гектарига 14 кг уруг экилган 5-вариантга нисбатан 63,3 ц\кг кук масса ёки 17,0 ц\га пичан юцори %осил олинди.

Республикамизда кишлок хужалиги сохасида хужалик юритувчи субъектларга ишлаб чикаришни модернизациялаш, ер ва сув ресурсларидан самарали фойдаланиш, импорт урнини босувчи ва экспортбоп махсулотларни ишлаб чикариш фаолиятларини янада ривожлантириш учун кенг имкониятлар яратиб берилмокда. Шунингдек, махаллий инвестициялар билан бир каторда иктисодиётга хорижий инвестицияларни жалб этиш кулами кенгайиб, пировардида кишлок хужалиги ишлаб чикаришининг иктисодий

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

самарадорлиги ошиб боради. Бунинг учун эса куп харажат талаб килмайдиган, юкори хосилдорликка эга булган, сифатли махсулот берадиган кишлок хужалиги экинларининг янги турларини республикамиз тупрок-иклим шароитига мослаб интродукция килиш ва янги навларини яратиш билан биргаликда, интенсив ва ресурстежамкор агротехнологияларни жорий бугунги куннинг долзарб вазифаларидан биридир.

Тажриба натижаларидан олинган маълумотларга кура, кроталария дон хосили олиш учун экиб парваришланганда вариантлар буйича гектаридан 910650,0 - 11 210650,0 сумгача соф даромад олиниб, рентабеллик даражаси 9,4-121,2% ни ташкил этган. Юкори натижа кроталария апрел ойининг 20-25 саналарида гектарига 14 кг унувчан уруг экилган 5-вариантдан олиниб, 11210650,0 сум\га соф даромад олиниб, рентабеллик даражаси 121,2% ни ташкил этди. Ушбу вариантдан бошка вариантларга нисбатан 1470000,0 сум\га дан 6780000,0 сум\га гача кушимча соф фойда олинган.

Кроталариядан дон хосилидан ташкари чорвачилик учун юкори калорияли пичан хосили хам олинади. Юкорида таъкидланганидек, кроталариядан бир амал даври давомида 4-5 мартагача пичан хосили олиш мумкин. Тажриба натижаларидан олинган маълумотларга кура, кроталария пичан хосили олиш учун экиб парваришланганда вариантлар буйича гектаридан 6037150,0 - 9929150,0 сумгача соф даромад олиниб, рентабеллик даражаси 65,1 - 98,6% ни ташкил этган. Юкори курсаткич кроталярия апрел ойининг 20-25 саналарида гектарига 18 кг унувчан уруг экилган 6-вариантда аникланиб, 173,9 ц\га пичан хосили олинган хамда гектаридан 9929150,0 сум соф фойда олиниб рентабеллик даражаси 98,6% ни ташкил этган. Тажрибанинг бошка вариантларига нисбатан 1555000,0 - 3892000,0 сумгача кушимча даромад килган. ХУЛОСА

Республикамизнинг шимолий минтакаси Хоразм вилоятининг деградацияга учраган утлоки аллювиал тупроклари шароитида ноанъанавий дуккакли экин кроталяриядан юцори дон %осили олиш учун уни апрел ойининг 20-25 саналарида гектарига 14 кг, юцори кук масса ва пичан %осили олиш учун эса гектарига 18 кг уруг экиш мацбул муддат ва меъёр %исобланиб, гектаридан 18,0 центнер дон %амда 173,9 ц\га пичан %осили олинган.

Шунингдек, кроталария ушбу мацбул муддат ва меъёрларда экиб парваришланганда юцори натижа дон %осили олинганда 11210650,0 сум\га соф даромад олиниб, рентабеллик даражаси 121,2% ни ташкил этган булса, юкори пичан хосили олинганда эса гектаридан 9929150,0 сум соф фойда олинган ва рентабеллик даражаси 98,6% ни ташкил этган.

Демак, Хоразм вилоятининг деградацияга учраган утлоки аллювиал тупроклари шароитида ноанъанавий дуккакли экин кроталяриядан сифатли дон хосили олиш учун уни апрел ойининг учинчи ун кунлигида(20-25.04) гектарига 14 кг дан хамда юкори калорияли, оксилга бой кук масса ёки пичан хосили олиш учун гектарига 18 кг дан унувчан уруг экиш тавсия этилади.

UIF-2022: 8.2 ISSN: 2181-333

REFERENCES

1. Дала тажрибаларини утказиш услублари. Тошкент, 2007. Б. 16-22.

2. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта.-М: Колос, 1985. Б. 351.

3. Негматова С.Т. ^ишлок хужалигида ерни экологик тозаловчи ноанъанавий экин-кроталярия (Crotalaria juncae L.). Бутун жах,он атроф мух,ит кунига багишланган "Экологик стартапларни хдётга тадби; этиш" мавзусидаги республика илмий-амалий конференцияси материаллари. Тошкент-2022, 34-35 б.

4. Balkcom K. S., Massey J. M., Mosjidis J. A., Price A. J. and Enloe S. F. "Planting date and seeding rate effects on sunn hemp biomass and nitrogen production for a winter cover crop," International Journal of Agronomy, 2011, 8 pages.

5. Braz G. B. P., Oliveira R. S., Crow W. T. and Chase C. A. Susceptibility of different accessions of Crotalaria juncea to Belonolaimus longicaudatus. Nematropica 46: 2016. Рр.

6. Chaudhury J., Singh D. P., Hazra S. K. Sunnhemp (Crotalaria juncea, L). Central Res. Inst. Jute & Allied Fibres, ICAR, India. 1997.

7. Davis C. J. The introduction, propagation, liberation, and establishment of parasites to control Nezara viridula variety smaragdula (Fabricius) in Hawaii (Heteroptera: Pentatomidae). Proceeding of Hawaiian Entomological Society 18: 1964. Рр. 369-375.

8. Detoit J.J. Sunn hemp, a valuable fodder crop and soil renovator. Farmer's Weekly (S. Africa) 72: 1946. C. 90-91.

9. Maroyi A. Crotalaria juncea L. // Fibres / M. Brink, E. G. Achigan-Dako (eds.). -Wageningen, 2012. Pр. 104-108.

10. Orwa C., Mutua A., Kindt R., Jamnadass R., Anthony S. Agroforestree Database: a tree reference and selection guide version 4.0. World Agroforestry Centre, Kenya. 2009.

11. van Wyk B.E., Schutte A.L Phylogenetic relationships in the tribes Podalyrieae, Liparieae and Crotalarieae. In: Crisp M, Doyle JJ (eds) Advances in legume systematics 7: Phylogeny. Royal Botanic Gardens, Kew, UK, 1995. Pp 283-308

12. Wang K.H., Sipes B.S. and Schmitt D.P. Crotalaria as a cover crop for nematode management: a review. Nematropica 32: 2002. Рр. 35-57

13. Turdalievich T. A., Gulyam Y. Morphological features of pedolytical soils in Central Ferghana //European science review. - 2016. - №. 5-6. - C. 14-15.

14. Valijanovich M. O. et al. Biogeochemistry Properties of Calcisols and Capparis Spinosa L //Annals of the Romanian Society for Cell Biology. - 2021. - C. 3227-3235.

15. Turdaliev, A., Yuldashev, G., Askarov, K., & Abakumov, E. (2021). Chemical and biogeochemical features of desert soils of the central Fergana. Agriculture, 67(1), 16-28.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

16. Турдалиев А. Т., Аскаров К. А., Мирзаев Ф. А. У. Морфологические особенности орошаемых почв Центральной Ферганы //Почвы и окружающая среда. - 2019. - Т. 2. -

31-37.

№. 3. - С. 6.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.