Научная статья на тему 'Янги қаттиқ буғдой навларининг дон ҳосилдорлиги ва 1000 дона уруғ вазнига экиш муддати ва меъерларининг таъсири'

Янги қаттиқ буғдой навларининг дон ҳосилдорлиги ва 1000 дона уруғ вазнига экиш муддати ва меъерларининг таъсири Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
944
59
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
қаттиқ буғдой / экиш меъёри / экиш муддати / Мингчинор / Лангар / Ёқут-2014 ва Жавоҳир навлари / ҳосилдорлик / 1000 дона уруғ вазни. / твердая пшеница / норма высева / срок посева / сорта Мингчинар / Лангар / Ёкут-2014 и Жавохир / урожайность / масса 1000 семян.

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Қаршиев Алишер Эшмаматович, Бобомирзаев Пирназар Хурсанович

Мақолада ҳозирги кунда республикамизнинг лалмикор майдонларида экиб келинаётган янги қаттиқ буғдой навларининг экиш муддатлари ва меъёрларинининг дон ҳосилдорлиги ва 1000 дона уруғ вазнига таъсири ёритилган ҳамда янги қаттиқ буғдой навларини экиш меъёрлари ва муддатлари бўйича экиш тавсиялар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

В статье описано влияние сроков и стандартов посева новых сортов твердой пшеницы, выращиваемых в настоящее время на пашнях страны, на урожай зерна и массу 1000 семян, даны рекомендации по нормам и срокам посева новых сортов твердой пшеницы

Текст научной работы на тему «Янги қаттиқ буғдой навларининг дон ҳосилдорлиги ва 1000 дона уруғ вазнига экиш муддати ва меъерларининг таъсири»

УУТ:633:11+631:1+631+55

^аршиев А.Э., Бобомирзаев П.Х.

ЯНГИ ЦАТТЩ БУГДОЙ НАВЛАРИНИНГ ДОН ^ОСИЛДОРЛИГИ ВА 1000 ДОНА УРУГ ВАЗНИГА ЭКИШ МУДДАТИ ВА МЕЪЁРЛАРИНИНГ ТАЪСИРИ

^аршиев А.Э.,- катта укитувчи (Карши мухандислик-иктисодиёт институти); Бобомирзаев П.Х. - к.хф.д., доцент (Тошкент давлат аграр университети Самарканд филиали)

В статье описано влияние сроков и стандартов посева новых сортов твердой пшеницы, выращиваемых в настоящее время на пашнях страны, на урожай зерна и массу 1000 семян, даны рекомендации по нормам и срокам посева новых сортов твердой пшеницы.

Ключевые слова: твердая пшеница, норма высева, срок посева, сорта Мингчинар, Лангар, Ёкут-2014 и Жавохир, урожайность, масса 1000 семян.

This article describes the impact of sowing dates and norms of new durum wheat varieties currently grown on arable lands of the country on grain yield and weight of 1000 seeds, and provides recommendations_ for sowing new durum wheat varieties on norms and terms.

Key words: Durum wheat, sowing rate, sowing period, Mingchinor, Langar, Yoqut-2014 and Javohir varieties, yield, 1000 seed weight.

Мавзунинг долзарблиги. Республикада каттик бугдой донига булган эхтиёж ошиб бормокда, чунки макарон ва кандолат махсулотлари ишлаб чикариш хамда уларга булган талаб юкори. Шу сабабли давлат корхоналаридан ташкари хусусий ишлаб чикариш цехлари купаймокда. Бизда озик-овкат саноати учун бир йилда 500 минг тоннадан зиёдрок каттик бугдой дони талаб этилади. Х,озирги пайтда бу микдордаги доннинг куп кисми четдан сотиб олинади [1].

Бугунги кунда дунёда ахолини озик-овкат махсулотларига булган талабини кондиришда бошокли дон экинлари, жумладан, каттик бугдой хосилдорлигини ва дон сифатини ошириш мухим ахамиятга эга. Дунё буйича 2019-2020 хосил йилида бугдой майдони 221 млн.га, ишлаб чикариш хажми эса 769 млн. тонна дон етиштирилган булса, шундан, каттик бугдойнинг хиссаси 36,0 млн.тоннани ташкил этди [5].

Узбекистон Республикасининг 2017-2021 йилларга мулжалланган Х,аракатлар стратегиясида кишлок хужалиги ишлаб чикаришини изчил ривожлантириш, мамлакат озик-овкат хавфсизлигини янада мустахкамлаш, экологик тоза махсулотлар ишлаб чикаришни кенгайтириш истикболда амалга оширилиши кузда тутилган энг мухим вазифалардан саналади. Шунингдек Президент фармони билан Узбекистонда кишлок хужалигини ривожлантиришнинг 10 йиллик 2020-2030 йилларга мулжалланган стратегияни амалга оширишнинг устувор йуналишлари сифатида куйидагилар: ахолининг озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш, ер ресурслардан окилона фойдаланиш ва атроф-мухит мухофазасини таъминлаш, 1,1 млн гектар кишлок хужалиги ерлари узлаштириш, 535,6 минг гектар лалми ерлардан фойдаланиш самарадорлиги орттириш, бошокли дон бозорида интервенцион механизмлар жорий этиш, кишлок хужалиги махсулотларининг хосилдорлиги ва ракобатбардошлигини ошириш белгилаб берилган.

Республикада галлачиликни ривожлантиришнинг асосий йуналишлари: экин майдонларини кенгайиши, моддий-техник таъминотини мустахкамланиши, юкори хдмда сифатли дон хосили берадиган бошокли дон экинлари янги навларини яратиш, улар уругчилигини ташкил этиш хамда уларнинг етиштириш технологиясини ишлаб чикилиши натижасида бошокли дон экинлари майдонлари кенгайтирилди, 1992 йилда республикада ялпи хосил жами бошокли дон экинларидан 1 млн. 250 минг тоннани ташкил этган булса 2020 йида ушбу курсаткич 6 млн. 500 минг тоннага якин булди [5].

Кашкадарё вилоятининг лалмикор кир-адирлик минтакаси учун янги каттик бугдой навларининг биологик хусусиятларини хисобга олган холда, мул ва сифатли хосил олишни таъминлайдиган, энг кулай экиш муддатлари ва меъёрлари аниклаш бугунги кунда галлачиликда долзарб муаммолардан биридир.

Мамлакатимизнинг турли табиий-географик минтакаларида куплаб табиий омиллар узгарувчан булиши каттик бугдойда оптимал экиш муддатларини аниклашга имкон бермайди. Кузги бугдой макбул муддатларда экилганда усиши ва кишга чидамлилиги энг кулай булган шароит шаклланади. Республикамизда кейинги йилларда каттик бугдой донини етиштиришда агротехнологияларнинг тугри бажарилмаслиги натижасида хосилдорлиги ва дон сифати курасткичларининг паст булиши натижасида дон сифатига куйиладиган талабларга тулик жавоб бермайди.

Лалмикор дехкончилик илмий-тадкикот институтида олиб борилган куп йиллик тажриба натижаларига кура Узбекистоннинг лалмикор майдонларида каттик бугдойни етиштиришни кенгайтириш хисобига олинадиган дон махсулотларини сифатини оширишга катта имкониятлар яратади. Бунда жанубий минтакада жойлашган ^ашкадарё ва Сурхондарё вилоятларида сугориладиган ва лалмикор майдонларда кургокчиликка чидамли каттик бугдойнинг дон сифат курсатгичлари юкори булишини алохида таъкидлайдилар [4].

Республикамизда лалмикор ерларда етиштирилган бошокли дон экинлари хосили азалдан ички эхтиёжни кондиришда мухим ахамиятга эга булган.

Мустакиллик йилларида бошокли дон экинлари майдони кенгайиб, дон хосилдорлигини ошириш борасида кенг камровли чора-тадбирлар амалга оширилди. Бунинг натижасида киска муддат ичида галла мустакиллигига эришилди. Бугдойзорларнинг асосий кисмида юмшок бугдой (Triticum aestivum) етиштирилаётган булса, макарон ва кандолат саноати эхтиёжи учун зарур булган каттик бугдой (Triticum durum) дон хосилини етиштиширишга талаб кундан кунга ошиб бормокда. Бу борада ички ва ташки бозорда каттик бугдой донига булган эхтиёжнинг юкорилигини хисобга олган холда лалмикор ерларида мос навларни танлаш, етиштиришнинг макбул агротехнолгияларини такомиллаштириш борасида илмий изланишлар мухим ахамият касб этади.

^аттик бугдой устиришнинг энг мухим технологик усуллари экиш муддатлари ва меъёрларини тугри белгилашдир. Узбекистон республикасида лалмикор ерлардан самарали фойдаланиш, донли экинлардан мул ва сифатли хосил олиш, янги яратилаётган каттик бугдой навларининг биологик хусусиятлари, тупрок-иклим шароитига мос илмий асосланган етиштириш технологиясини ишлаб чикиш галлачиликда мухим масалалардан бири хисобланади.

^ашкадарё вилоятининг лалмикор кир-адирлик ва тог олди минтакалари шароитида каттик бугдойнинг илмий асосланган етиштириш технологиясининг йуклиги туфайли купгина фермер ва дехкон хужаликларида хосилдорлик анча паст. Бунинг сабабларидан бири каттик бугдойнинг лалмикор ерларда илмий асосланган етиштириш технологиясини такомиллаштириш буйича илмий изланишлар етарли урганилмаган. Шунинг учун каттик бугдой хосилининг шаклланишига сезиларли таъсир курсатувчи ресурстежамкор технологиянинг элементларини (экиш муддати, меъёри) такомиллаштириш ва ишлаб чикаришга тавсия бериш галлачиликдаги энг долзарб муаммолардан биридир.

Тадкикот усуллари. Илмий-тадкикот ишларида лаборатория, дала ва ишлаб чикариш тажрибаларини куйиш, фенологик кузатиш, биометрик улчовлар, физиологик тахлиллар «Методы агрохимических анализов почв и растений», «Методика Государственного сортоиспытания сельскохозяйственных культур», «Методы агрофизических исследований», «Дала тажрибаларни утказиш услублари» каби услубий кулланмалар асосида олиб борилди. Дала тажрибаларда олинган натижаларининг статистик тахлили WinQSB-2.0 хамда Microsoft Excel дастурлари ёрдамида Б.А.Доспехов услуби буйича хисобланган.

Дала тажрибалари ^ашкадарё вилояти, Яккабог туманининг лалмикор кир-адир минтакаси "Яшин-Ямин" фермер хужалиги типик буз тупроклари шароитида утказилди.

Олиб борилган тажрибаларда каттик бугдойнинг янги Мингчинор, Лангар, Ёкут-2014 ва Жавохир навларининг экиш муддатлари ва меъёрларининг дон хосилдорлигига богликлиги 3 кайтарикда экиб урганилди.

Тадкикот натижалари. Экиш меъёрлари тупрок-иклим шароитларига караб узгаради. ^алин экиш сернам, шимолий минтакаларда кулланилади. Жанубий минтакаларда нисбатан

кам булади. Сернам шимолда экиш меъёрини белгилайдиган асосий омиллар-ёруглик ва тупрок унумдорлиги булса, кургокчил минтакаларда-усимликнинг нам билан таъминланишидир. Шунинг учун сугориладиган ерларда экиш меъёри лалмикорликдагидан анча куп булади.

Узбекистоннинг лалмикор ерларида кузги бугдойнинг экиш меъёрини аниклаш буйича куплаб тадкикотлар утказилган. Лалмикор бугдойзорларнинг нам билан таъминланиши, шу жойнинг денгиз сатх,идан канча баланд булиб бориши билан ошиб боради. Усимликлар туп калинлиги юкори булган бугдойзорда купинча доннинг меъёрида пишиши учун намлик етишмайди ва улар киргокчиликдан зарарланади, донлар енгил ва майда булиб колади. ^ургокчиликнинг зарарли таъсирини камайтиришда экиш меъёрларини мавжуд об-х,авога караб узгартириш мух,им ахдмиятга эга.

Н.В.Покровский Узбекистоннинг лалмикор ерларида юмшок бугдойга нисбатан каттик бугдойнинг экиш меъёрини ошириш х,исобига дон х,осилдорлигига ижобий таъсир этишини аниклаган [3].

Тавсия этилган экиш меъёри уртача йирикликдаги уруглар вазнига караб белгиланади. Бунда 1000 дона уруг вазни текислик ва кир-адирликда 30-32 г, тог олдида 35-40 г, тогли минтакада 40-45 г х,исобида олинган. Экиш меъёрлари даланинг нам билан таъминланганлиги билан бир каторда, экинзорнинг ифлосланганлиги, тупрок унумдорлиги, нишаблиги, экиш усули, сифати ва бошка курсатгичларга боглик х,олда узгаради. Масалан, куз-киш даврида, об-х,аво нокулай шароитларда, хдмда кузда анча эрта экилганда, майдонлар кучли ифлосланганда, экиш меъёрлари 10-15% оширилади. Шунингдек, тупрок юза катлами ювилиб кетган, унумдорлиги паст майдонларда, тор каторлаб ёки шахмат усулда экилганда х,ам экиш меъёрлари 10-15% оширилади.

Кузги бугдойдан максимал микдорда дон х,осили олиш максадида энг мух,им агротехник усуллардан бири макбул экиш муддатини танлаб олиш х,исобланади. Тажрибаларимиз натижалари курсатишича, лалмикорликнинг кир-адирлик минтакаси шароитида хдмма урганилган навларда энг юкори дон х,осили 21 октябрда экилганда олинди. ^аттик бугдойнинг Лангар нави гектаридан 19,8 ц, Жавох,ир нави 18,7 ц, Мингчинор нави 20,5 ц ва Ёкут-2014 навида дон х,осили 19,3 центнерни ташкил килди. Экиш 21 октябрдаги муддатдан кечиктириб экилганда каттик бугдой навларида дон х,осили камайиши кузатилди.

Усимлик туп калинлиги кузги бугдой усиши, ривожланиши ва х,осилдорлигини аниклайдиган мух,им омиллардан бири х,исобланади. Тажрибаларимизда каттик бугдойнинг биологик кузги Лангар ва Мингчинор навларида 2,5 млн.унувчан уруг (100-105 га/кг) экилганда ва биологик бах,орги (икки фаслли) Ёкут-2014 ва Жавох,ир навларида эса, юкори дон х,осили гектарига 3,0 млн. унувчан уруг (120-125 га/кг) экилганда шаклланди.

Экиш муддати ва меьёрларининг Мингчинор навига узаро таъсири урганилганда эса, 21 октябрда гектарига 2,5 млн. унувчан уруги экилганда юкори х,осил гектаридан 21,8 центнер х,осил олинди. Экиш меъёрини яна оширилганда дон х,осили ошишида ишонарли фарк кузатилмади. Экиш муддатининг кечикиши билан 11 ноябрда (ноябр ойининг иккинчи ун кунлиги) гектарига 0,5 млн. унувчан уругга (20 кг/га) ошириш яьни гектарига 3,0 млн. унувчан уруги экилганда гектаридан 20,4 центнер х,осил олинди. Экиш меъёрини яна оширилганда дон х,осили ошишида ишонарли фарк кузатилмади.

Тажрибаларимиз натижаларига кура, экиш муддати ва меъёрлари 1000 та дон массасига таъсир курсатди. Тажрибаларимизда экиш меъёрларининг орта бориши билан 1000 та дон массаси камайиб борди. Мингчинор навида 21 октябрь муддатида экиш меъёрини гектарига 2,0 млн. уругдан 3,5 млн.га оширганда 1000 та дон массаси 3,0 граммгача камайди. Бундай конуният 1 октябрь ва 11 ноябрь экиш муддатларида х,ам кузатилди. Экиш муддати ва меъёрлари х,ам доннинг натураси ва шишасимонлигига таъсир курсатиши кузатилди. ^аттик Мингчинор навида 21 октябрь муддатида экиш меъёрини гектарига 2,0 млн. уругдан 3,5 млн.га оширганда доннинг натураси 15 г/л га 12% га камайди. Бундай конуният 1 октябрь ва 11 ноябрь экиш муддатларида х,ам кузатилди.

Барча экиш муддатларида экиш меъёрларини ошириш дон таркибидаги оксил ва клейковина микдори хамда бошка доннинг сифат курсатгичларининг пасайганлиги кайд этилди.

Кузда экилган каттик бугдой навларининг (Лангар, Жавохир, Мингчинор ва Ёкут-2014) етиштириш самарадорлиги экиш муддати, меъёри, тупрок унумдорлиги, эрозия даражасига ва ёгин-сочин микдорига богликдир.

Маьлумки, айрим йиллари киш ойларида об-хаво нокулай келиши натижасида галла майсаларининг сийрак булиб колиши окибатида хосилдорлик пасайиб кетади. ^ишловдан сунг хар квадрат метрда текислик минтакасида 20-30 тадан, кир-адирлик минтакасида 30-40 тадан, тоголди ва тогли минтакаларда эса 50-60 тупдан кам усимлик колганда кушимча экиш тавсия этилади. кушимча экишда биологик бахорги ва бахорги (икки фаслли) навлар уругидан тавсия этилган меъёрга нисбатан ярим меъёр хисобида эрта бахорда экилиши лозим [2].

Хулоса. Олиб борилган тадкикотлардан хулоса килганимизда лалмикорликнинг кир-адирлик минтакаси типик буз тупроклари шароитида хамма урганилган навларни 21 октябрда, каттик бугдойнинг биологик кузги Лангар ва Мингчинор гектарига 2,5 млн. дона унувчан уруг (100-105 га/кг), биологик бахорги (икки фаслли) Ёкут-2014 ва Жавохир навларини эса, 3,0 млн. дона унувчан уруг (120-125 га/кг) хисобида экиш тавсия этилади.

АДАБИЁТЛАР

1. Ходжаева Н., Равшанов К.Р. ^аттик бугдой «Истиклол» нави учун азотли угит меъёрларининг ахамияти // Узбекистонда бугдой селекцияси, уругчилиги ва етиштириш технологиясига багишланган биринчи миллий конференция: - Тошкент. 2004. -Б. 289-294.

2. Оманов А., Сотторов Ш.Р., Тиллаев Р.Ш., Рахматов И.М., Жуманов Б.Ж., Зиёдуллаев З.Ф., Норов Ф. ^ашкадарё вилоятида бошокли дон экинларидан мул хосил етиштириш омиллари. - ^арши: «Насаф», 2001.-64 б.

3. Покровский Н.В. О культуре твёрдой пшеницы на богаре Узбекистана «Селькое хозяйство Узбекистана» 1960, № 2.

4. Лавронов Г.А., Милосердов И.И. Возделывание твёрдой пшеницы на богарных землях Узбекистана. «Сельскохозяйственные культуры на богарных землях». Изд-во «Фан». Ташкент. 1969 г,с. 23-39

5. Халилов Н., Бобомирзаев П.Х., Турсунов Ш.Н., Халилова Л.Н., ^аршиев А.Э., Тураев У.У. Донли экинларнинг етиштириш самарадорлигини ошириш йуллари. Монография. Самарканд: "Turon nashr", 2021. 372-бет.

6. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта.-М.:«Агропромиздат», 1986.-361с.

7. Узбекистон Республикаси худудида экиш учун тавсия этилган кишлок хужалик экинлари ДАВЛАТ РЕЕСТРИ, Тошкент. 2021. 110 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.