Научная статья на тему 'КРЕДИТ МУНОСАБАТИ ТУШУНЧАСИ, ТАРИХИЙ РИВОЖЛАНИШИ ВА ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ: НАЗАРИЯ ВА АМАЛИЁТ ТАҲЛИЛИ'

КРЕДИТ МУНОСАБАТИ ТУШУНЧАСИ, ТАРИХИЙ РИВОЖЛАНИШИ ВА ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ: НАЗАРИЯ ВА АМАЛИЁТ ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
443
47
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук
Ключевые слова
кредит / молия / кредит муносабатлари / кредит объекти / кредит субъекти / кредит шартномаси / рақамлаштириш / микроқарз / онлайн кредит / ҳуқуқий асос. / credit / finance / credit relations / credit object / credit entity / loan agreement / digitization / microcredit / online credit / legal framework.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Шермуҳаммад Рўзиматович Абдуллаев

Ушбу мақолада фуқаролик ҳуқуқий муносабатларнинг шахслар орасида кенг тарқалган тури, яъни кредит муносабатлари, кредит тушунчаси, тарихий ривожланиши ва ҳуқуқий асослари, шунингдек кредит муносабатларига нисбатан замонавий рақамли технологияларни тадбиқ этилиши ва бу жараёндаги муаммолар ҳамда ечимга йўналтирувчи тавсиялар мушоҳада қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CONCEPT OF CREDIT RELATIONS, HISTORICAL DEVELOPMENT AND LEGAL BASIS: THEORETICAL AND PRACTICAL ANALYSIS

This article discusses the most common types of civil law relationships between individuals, namely credit relations, the concept of credit, historical development and legal framework, as well as the application of modern digital technologies to credit relations and recommendations for solutions and problems in this process.

Текст научной работы на тему «КРЕДИТ МУНОСАБАТИ ТУШУНЧАСИ, ТАРИХИЙ РИВОЖЛАНИШИ ВА ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ: НАЗАРИЯ ВА АМАЛИЁТ ТАҲЛИЛИ»

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 I ISSUE 2 I 2021

ISSN: 2181-1601

КРЕДИТ МУНОСАБАТИ ТУШУНЧАСИ, ТАРИХИЙ РИВОЖЛАНИШИ ВА ^У^У^ИЙ АСОСЛАРИ: НАЗАРИЯ ВА АМАЛИЁТ ТА^ЛИЛИ

Шермухаммад Рузиматович Абдуллаев

Узбекистан Республикаси Судьялар Олий кенгаши хузуридаги Судьялар олий

мактаби магистри

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада фукаролик хукукий муносабатларнинг шахслар орасида кенг таркалган тури, яъни кредит муносабатлари, кредит тушунчаси, тарихий ривожланиши ва хукукий асослари, шунингдек кредит муносабатларига нисбатан замонавий ракамли технологияларни тадбик этилиши ва бу жараёндаги муаммолар хамда ечимга йуналтирувчи тавсиялар мушохада килинган.

Калит сузлар: кредит, молия, кредит муносабатлари, кредит объекти, кредит субъекти, кредит шартномаси, ракамлаштириш, микрокарз, онлайн кредит, хукукий асос.

CONCEPT OF CREDIT RELATIONS, HISTORICAL DEVELOPMENT AND LEGAL BASIS: THEORETICAL AND PRACTICAL ANALYSIS

Shermuhammad Ruzimatovich Abdullaev

Master of the Higher School of Judges under the Supreme Council of Judges of the

Republic of Uzbekistan

ABSTRACT

This article discusses the most common types of civil law relationships between individuals, namely credit relations, the concept of credit, historical development and legal framework, as well as the application of modern digital technologies to credit relations and recommendations for solutions and problems in this process.

Keywords: credit, finance, credit relations, credit object, credit entity, loan agreement, digitization, microcredit, online credit, legal framework.

КИРИШ

Мамлакатимизда амалга оширилаётган иктисодий узгаришлар натижаси сифатида тадбиркорлик субъектлари фаолиятини янада ривожлантириш масалалари, жумладан саноат, курилиш, кишлок хужалиги махсулотлари ишлаб чикарувчи корхоналар, ишлаб чикариш ва бошка тадбиркорлик субъектларини молиявий куллаб кувватлашда кредит шартномалари мухим ахамият касб этади.

Молиявий инкирозга учраган ёки айланма маблаги булмаган корхоналар

кредит маблаглари эвазига асосий ишлаб чикариш воситаларини зудлик билан янгилаш, замонавий технологияларни корхоналарга жорий этиш ва шу асосида ишлаб чикарилаётган махсулот сифати хамда хажмини кескин оширади. Давлатимизнинг банк-кредит тизими ва бу сохада олиб бораётган сиёсати ижтимоий-иктисодий хаётда алохида уринга эга.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Банк тизимини куллаб кувватлаш, модернизация килиш, техник янгилаш ва бу сохага инновацион технологияларнинг кенг жорий килиниши — Узбекистоннинг дунё бозорининг янги марраларига чикишининг ишончли йулидир. Банк кредити ресурсларидан самарали фойдаланиш моддий бойликларни ишлаб чикариш ва айланишини жадаллаштиришга ёрдам беради, хусусан, банк кредитлари буйича фоизлар хужалик юритувчи субъектларни карз маблагларини тежамкор сарфлашга, ички захираларни кидиришга, ишлаб чикариш харажатларини камайтиришга ва уларнинг даромадларини оширишга имкон беради.

Узбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг 2020 йил 24 январдаги Олий Мажлисга йуллаган Мурожаатномасида таъкидланганидек, "Мамлакатимиз илк бор халкаро кредит рейтингини олди ва жахон молия бозорида 1 миллиард долларлик облигацияларини муваффакиятли жойлаштирди. Иктисодий хамкорлик ва ривожланиш ташкилоти томонидан Узбекистоннинг кредитга доир таваккалчилик рейтинги охирги 10 йилда биринчи марта яхшиланди."1

Узбекистон Республикаси Фукаролик кодексининг 744-моддасидасида кредит шартномасига таъриф берилиб, унга кура кредит шартномаси буйича бир тараф - банк ёки бошка кредит ташкилоти (кредитор) иккинчи тарафга (карз олувчига) шартномада назарда тутилган микдорда ва шартлар асосида пул маблаглари (кредит) бериш, карз олувчи эса олинган пул суммасини кайтариш ва унинг учун фоизлар тулаш мажбуриятини олади.

Конун чикарувчи юкорида келтирилган нормада кредит шартномасига таъриф беради ва унинг тушунчасини шу норма оркали баён килади.

Хдётдаги барча ходисалар маълум сабаблар ва муайян харакатлар натижасида вужудга келади. Вакт утиши билан бундай ходиса амалга оширилган ислохотларга ва турли узгаришларга бардош беради. Х,ар бир хукукий муносабатни тарихий ривожланиш жараёнини билмасдан туриб, ушбу муносабатни бугунги кундаги холатига тугри бахо бериш мураккаб масаладир. Качонлардир яратилган, лекин очилмай колган чукур механизмлар бугунги кунда

1 Узбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг 2020 йил 24 январдаги Олий Мажлисга йуллаган Мурожаатномаси, www huquq.uz

келажакни белгилаб берувчи ахамиятга эга хисобланади. Кредит билан боглик булган барча иктисодий-хукукий муносабатлар тарихини урганган олимлар, ушбу муносабатлар ривожланишини янги даврига тааллуклидир2, деб хисоблашади. Лекин бу билдирилган фикрни тугри деб хисобламаймиз, чунки тарихий хужжатларда курсатилишича, карз ва кредит муносабатларнинг ривожланиши натижасида кредит шартномасининг бугунги кундаги хусусиятлари, белгилари кадимги даврларда мавжуд булганлиги тугрисида адабиётларда маълумот берилади. Шунинг учун кредит муносабатларининг хозирги кунги мохиятини тушуниб олиш учун ушбу муносабатни вужудга келишидаги дастлабки шартлари кандай булган ва унинг хукукий базаларининг яратилишига нима таъсир курсатганлигини аниклаш зарур. Манбаларда бу хакида турли хил фикрлар мавжуд булиб, хукукий адабиётларда муаллифлар бу хакда узларининг бир неча ёндашувларни билдиради.

Инсоният тарихида унинг моддий таъминоти, мулкий мустакиллигини таъминлаш ва шу асосда кудратли кучга эга булиш замирида пул маблаглари хамда моддий неъматлар ётган. Йиллар утиши билан ушбу молиявий муносабатлардан келиб чиккан ва келиб чикиши кутилаётган низоларни конуний баратараф этиш максадида дастлабки нормалар вужудга кела бошлаган.

Жамият фаолиятининг асосий жабхаси бу - ишлаб чикаришдир. Ишлаб чикариш жараёнининг узлуксизлигини моддий ва мехнат омиллари таъминлайди. Ишлаб чикаришнинг бу омиллар билан бир текисда таъминланишида кредитнинг урни бекиёсдир. Кредит - товар-пул муносабатлари шароитидаги такрор ишлаб чикариш жараёнининг ажралмас бир кисми булиб, товар ишлаб чикариш кредит муносабатлари юзага келишининг табиий асоси хисобланади. Кредитга иктисодий маънода таъриф берадиган булсак, "кредит - бу вактинча буш турган пул маблаг-ларини маълум муддатга хак тулаш шарти билан карзга олиш ва кайтариб бериш юзасидан келиб чиккан иктисодий муносабатлар йигиндисидир" Кредит ёрдамида товар-моддий бойликлари, турли машина ва механизмлар сотиб олинади, истеъмолчиларнинг маблаглари етарли булмаган шароитда туловни кечиктириб товарлар сотиб олишлари ва бошка хар хил туловларни амалга ошириш имкониятига эга буладилар. Кредит оркали жамиятимизда фондлар айланиши жараёнида четга чикиб, буш колган маблагларнинг харакатсиз туриб колишининг олди олинади ва такрор ишлаб чикаришни кенг доирада узлуксиз давом эттиршга имконият яратилади.

Кредит муносабатларини хукукий тартибга солувчи Узбекистон Республикасининг "Банклар ва банк фаолияти тугрисида"ги конуни, "Марказий банк тугрисида"ги конун, Узбекистон Республикаси Президентининг "Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш учун кулай ишбилармонлик

2 Кдранг: Michael G.Treitel. The law of contact. - London.: - 1995. - P.136.

Uzbekistan www.scientificprogress.uz Page 1039

мухитини шакллантиришга доир кушимча чора тадбирлар тугрисида"ги Фармони, Узбекистан Республикаси Президентанинг "Ахолини тадбиркорликка жалб килиш тизимини такомиллаштириш ва тадбиркорликни ривожлантиришга доир кушимча чора тадбиралр тугрисида"ги Кдрори ва бошка конун хужжатлари мухим ахамиятга эга.

Узбекистон Республикасининг 2019 йил 5 ноябрдаги "Банклар ва банк фаолияти тугрисида" ги ^онунига кура, банк — банк хисобваракларини очиш ва юритиш, туловларни амалга ошириш, омонатларга (депозитларга) пул маблагларини жалб этиш, уз номидан кредитлар бериш буйича банк фаолияти сифатида аникланган операциялар мажмуини амалга оширувчи тижорат ташкилоти булган юридик шахсдир.

Авваламбор, кредит деганда уз эгалари кулида вактинча буш турган пул маблагларини бошкалар томонидан маълум муддатга хак тулаш шарти билан карзга олиш ва кайтариб бериш юзасидан келиб чиккан муносабатлар тушунилади. Фукаролик хукуки томонидан тегишли хуукий нормалар билан тартибга солинадиган, иктисодий муносабатларнинг баъзи бир турларининг узига хослигини назарда тутадиган шартномалар тизими ишлаб чикилган. Банк-кредит муносабатлари сохасидаги шартномалар хам шулар жумласидандир.

Кредит муносабатлари икки элементдан, яъни кредит объекти ва субъектидан иборат.

Кредит объекти - бу (кредитор) карз берувчидан карз олувчига бериладиган ва карз олувчидан карз берувчига кайтиб бериладиган кийматдир.

Кредит муносабатининг субъектлари пул эгаси, яъни карз берувчи ёхуд кредитор, иккинчиси эса пулга мухтож, яъни карз олувчи хисобланади.

Кредит товар ва пул куринишидаги маблагларни кайтариб беришлик, муддатлилик, фоиз тулаш, кредитнинг товар-моддий бойликлар билан таъминланганлиги, туловлилик, кредитнинг максадлилиги шартлари натижасида юзага келади.

Кредит муносабатлари иштирокчилари - карз берувчи ва карз олувчи хукукий жихатдан мустакил субъект булиши керак. Мустакил субъект сифатида хар икки томон бир-бири билан узаро алокалардан келиб чикувчи мажбуриятларни бажарилишини моддий жихатдан кафолатлай олиши керак. Мажбуриятларнинг бажара олиш кобилиятини хисобга олган холда мустакил хукукий субъект сифатида томонлар иктисодий муносабатга киришишлари

3

керак .

Кредит муносабатларининг вужудга келиши кредит муносабтлари иштирокчилари манфаатларининг мувофиклигига боглик Томонлар манфаатининг мос келиши кредит шартномаси тузилишини таъминлайди. Лекин,

3 Фукаролик хукуки дарслик И.Закиров ва бошкалар 2-кисм 381-бет ТДЮИ-2008й.

Uzbekistan www.scientificprogress.uz Page 1040

кредит муносабатлари иштирокчилари манфаати нафакат фазо ва вакт жихатидан, шунингдек сифат жихатидан хам мос тушган такдирдагина бу муносабатлар реалликка айланади. Шу билан бирга кредитнинг бу мухим сифатлари кредит муносабатлари содир булишининг асосий сабаби була олмайди. Кредит вужудга келиши учун аник бир иктисодий асос - фондларнинг доиравий айланиши ва шунга ухшаш бошка шароитлар зарур.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Кредит шартномаси ёзма шаклда тузилиши шарт. Ёзма шаклга риоя килмаслик кредит шартномасининг хакикий булмаслигига олиб келади. Бундай шартнома уз-узидан хакикий булмайди.

Кредит шартномаси буйича кредитор сифатида факат махсус субъектлар, яъни банк ёки бошка кредит ташкилоти катнашади. Кредит шартномаси буйича карз олувчи кредиторга фоизлар тулаши шарт.

Кредит шартномаси консенсуал шартнома булиб, шартнома тузилганидан кейин тарафлар уртасида хукук ва мажбуриятлар вужудга келади. Бунда шартноманинг бажарилмаслигига ФКнинг 746-моддасида белгиланган холлардагина йул куйилади.

Хукукшунос олимлар кредит ва молия тушунчаларини фаркли жихатлари мавжудлигини асослаб беришади. Жумладан, агар молия барча хужалик субъектларининг узига тегишли пул маблаглари хусусидаги алокаларини англатса, кредит эса узганинг мулки булган мулкни карзга олиб ишлатиш борасидаги муносабатларни билдиради. Шу билан бирга, мазкур тушунчаларнинг умумийлиги молия хам кредит хам пул маблаглари юзасидан булган муносабатларни жамлаш ва ишлатиш усулининг хар хил булишидан келиб чикади. Молияда хар бир томон уз мулки булган пул ресурсларини хохлаган вактда, хеч бир харажатсиз ишлатиши мумкин.

Кредит эса узгалар пул маблагини хак тулаган холда вактинча ишлатиб туриш ва муддати келганда кайтариб беришни англатади. Кредит товар-пул муносабатларига хос булган ва пул харакатини билдирувчи категориядир.

Кредит субъектлари корхона, фирма, ташкилот, давлат ва турли тоифадаги ахоли булиши мумкин. Лекин кредит объекти хар кандай пул эмас, балки факат вактинча буш турган, берилиши мумкин булган пуллар ва товарлардир.

Кредит жамиятда куйидаги вазифаларни, яъни пулга тенглаштирилган тулов воситаларини, масалан; вексель, чек сертификат ва х к. юзага чикариб, уларни хужалик муомаласига жалб килади, буш пул маблагларини харакатдаги, ишдаги капиталга айлантириб, пулни пул топади, деган коидани амалга оширади, карз бериш оркали пул маблагларини турли тармоклар уртасида кайта таксимлаш

билан чикариш ресурсларининг кучиб туришини таъминлайди, карз бериш, карзни ундириш воситалари оркали иктисодий усишни рагбатлантиради.

Кредит ва ундан фойдаланиш ижобий натижалар билан бирга салбий натижаларни хам келтириб чикариши мумкин. Ижобий натижа деганда кредитдан самарали фойдаланиш натижасида кулга киритилган ютуклар тушунилади. Мамлакатимизда хорижий молиявий ташкилотлардан жалб килинган кредит маблаги эвазига барпо этилган йирик корхоналар кредитнинг ижобий тарафига яккол мисолдир.

Кредитнинг салбий томони, яъни кредит халк хужалигида турли йуллар билан асоссиз равишда куп берилса ва окибатда пул массаси купайиб, миллий пул кадрсизланади, шунингдек олинган халкаро кредитлардан самарали фойдаланмай ва мамлакат узининг бошка даромад манбалари, олтин ва бошка кимматбахо нарсаларини сотиш хисобидан кредитни кайтарса мамлакат иктисодига салбий таъсир этади.

Кредит шартномаси тузилгандан бошлаб тарафларнинг хукук ва бурчлари вужудга келади. Тарафларнинг шартнома ижросидан воз кечишига Фукаролик кодексининг 745-моддасида белгилаб куйилган асослар буйича йул куйилади. Кредитор карз олувчини туловга кобилиятсиз деб хисобласа, карз олувчи кредитни таъминлаш мажбуриятларини бажармаса, шартномада назарда тутилган кредитдан аник максадда фойдаланиш мажбуриятини бузса, шунингдек шартномада назарда тутилган бошка холларда карз олувчига кредит шартномасида назарда тутилган кредитни берищдан бутунлай ёки кисман бош тортишга хакли.

Амалиётда ушбу муносабат субъектлари шартномада белгиланган мажбуриятларни бир томонлама бажармаслик холлари жуда куп учраб туради.

Узбекистон Республикаси Фукаролик Кодексининг 746-моддасига кура, кредит олувчи шартномада келишилган кредитдан бутунлай ёки кисман бош тортишга хакли. Агар конун хужжатларида ёки шартномада бошкача тартиб назарда тутилган булмаса, карз олувчи бу хакда кредиторни кредит шартномасида белгилаб куйилган кредит бериш муддатига кадар хабардор килиши шарт. Карз олувчи кредит шартномасида назарда тутилган кредитдан аник максадда фойдаланиш мажбуриятини бузган такдирда кредитор шартнома буйича карз олувчини бундан буён кредитлашни тухтатишга хакли.

Ушбу муносабатлардан келиб чикадиган мулкий мажбуриятлар конун хужжатлари ва улар уртасидаги шартномага асосан хал килинади.

Бугунги шиддат билан ривожланаётган замонда барча сохалар каби, иктисодий соха, хусусан банк-кредит муносабатларига хам ракамли технологиялар кенг кулланилмокда. Ракамли технологиялар ривожланиши

натижасида номоддий активлар, яъни физиологик жихатдан мавжуд булмаган номонетар активлар вужудга келишига сабаб булмокда.

Сохага ракамлаштириш жорий килиниши натижасида банк ва унинг мижозларига кулайлик яратилиб, масофадан кредитлашни амалга ошириш имконияти яратилмокда. Уяли алока воситаларига урнатилган дастурлар оркали шахсларга микрокарз, онлайн кредит ва бошка банк хизматлари курсатилмокда. Уз навбатида мазкур муносабатларни тартибга солишда хукукий механзмлар хам такомиллаштирилмокда.

ХУЛОСА

Хулоса килиб айтадиган булсак, малакатимизда бозор муносабатларининг тобора ривожланииши кредит муносабатларининг кулланилиш сохасини хам кенгайтирмокда. Айникса, бу холатни, тадбиркорлик фаолияти сохасида яккол кузатишимиз мумкин. Тадбиркорлик фаолияти билан шугулланувчи шахслар кредит шартномаси асосида олинган маблагларини тадбиркорлик фаолиятига йуналтириши оркали савдо, хизмат курсатиш ва ишлаб чикариш фаолияти ривожланмокда ва янги иш уринлари яратилмокда. Тадбиркорлик фаолияти билан шугулланувчи юридик шахсларнинг уз фаолиятларида кредитдан самарали фойдланишларига фоизларнинг юкорилиги тускинлик килмокда. Бу эса уз навбатида иктисодий муомалада пул алмашинувининг сусайишига ва бошка купгина салбий холатларга олиб келиши мумкин. Шу сабабли тадбиркорлик фаолияти билан шугулланувчи юридик шахсларнинг кредит муносабатларидаги иштирокини фаоллаштириш механизмини такомиллаштириш максадга мувофик булар эди.

REFERENCES

1.Мирзиёев Ш.М. Конституция ва конун устуворлиги - хукукий демократик давлат ва фукаролик жамиятининг энг мухим мезонидир. Президент Шавкат Мирзиёевнинг УзР Конституцияси кабул килинганининг 27 йиллигига багишланган тантанали маросимдаги маърузасидан // Халк сузи газ. 10.12.2019

2.Узбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг 2020 йил 24 январдаги Олий Мажлисга йуллаган Мурожаатномаси, www huquq.uz

3.Фукаролик хукуки дарслик И.Закиров ва б. 2-кисм 381-бет ТДЮИ-2008й.

4.Узбекистон Республикасининг Фукаролик кодекси. Расмий нашр. Узбекистон Республикаси Адлия вазирлиги. - Тошкент: Адолат, 2018.

5.Узбекистон Республикасининг "Судлар тугрисида" ги ^онуни // Узбекистон Республикаси Олий Мажлис Ахборотномаси. 2001й.

6.И.Насриев. Фукаролик муносабатларини тартибга солиш-мамлакат тараккиёти сари яна бир мухим кадам, https:kun.uz/83484240/, 00.33, 16.04.2019, Жамият.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.