CC BY
6_изворен научен труд
УДК: 398.32(497.7)
КРЕАЦША И ТРАНСФОРМАЦИИ НА СВЕТИ ПРОСТОРИ: ВРЗ ПРИМЕРОТ СО САМОВИЛСКИТЕ МЕСТА
Драгица Поповска
Институт за национална истори]а, Универзитет „Св. Кирил и Методи]", Скоп]е, Македони]а
Key words: sacred places, fairy water, elm tree, healing water, church
Summary: The paper focuses on the Macedonian sacred sites identified as "fairy", and their transformation over time, both in terms of their spatial changes, and embedded cultural values. It is based on data conducted through my own field research, during 2014 in places: Samovilska voda (Fairy water), in Zubovce, near Kumanovo and Lekovita voda/crkva Sv. Kuzman i Damjan (Healing water/Church St. Kuzman and Damjan) in the village of Govrlevo, near Skopje. The paper aims to show how the narratives, beliefs and practices, related to these places, evolved and developed over time, by taking the value of the Christian tradition.
Клучни зборови: свети места, самовилска вода, брест, лековита вода, црква
Резиме: Трудот се фокусира на македонските свети места идентификувани како самовилски, и нивната трансформацща низ времето, како во поглед на нивната надворешност, така и во поглед на „вградените" културни вредности. Предмет на анализа се податоци од сопствени теренски истражувааа, спроведени во текот на 2014 година, во местата: Самовилска вода во с. Зубовце, Кумановско и Лековита вода/Црква Св. Кузман и Дам]ан во с. Говрлево, Скопско. Целта е да се прикажат наративите, верувааата и практиките поврзани со местата и начинот на ко] овие разбирааа се развиваат и трансформираат низ времето, презема]ки елементи од христщанската традицща.
Терминот свети места вообичаено го користиме за да означиме простори, кои ги препознаваме како магични, божествени, религиозни и духовни (Popovska, 2014: 65). Овие простори на]често се моделирани како сет од: природни об]екти (извори, дрв]а, камеаа и сл.) и културни вредности вградени во нив (Thorley, Gunn, 2008: 23). Тоа значи дека одредено место не станува свето само по себе, туку дека неговата светост е детерминирана од културниот контекст во ко] тоа опстсуува. Имено, начинот на ко] лугето „гледаат" на местото, идеите, практиките и верувааата поврзани со него ]а имплицираат неговата светост,
истовремено означува]ки ]а разликата од останатиот профан свет.1 Сепак, перцепцщата за „светоста" во рамките на заедницата е динамична категорща, што значи истата се развива и збогатува низ времето, рефлектира]ки спектар на социо-културни вредности.
Трудот се фокусира на македонските свети места идентифи-кувани како самовилски и нивната трансформацща низ времето, како во поглед на нивната надворешност, така и во поглед на „вградените" културни вредности. Предмет на научна експликацща се податоци од сопствени теренски истражувааа, спроведени во текот на 2014 година, во местата: Самовилска вода во с. Зубовце, Кумановско и Лековита вода/Црква Св. Кузман и Дам]ан во с. Говрлево, Скопско.2 Целта е да се прикажат наративите, верувашата и практиките поврзани со местата и начинот на ко] тие се развиваат и трансформираат низ времето, презема]ки елементи од христщанската традицща.
Современите истражуваша, како и историските податоци покажуваат дека самовилите3 се митолошки суштества често застапени во македонската народна култура (Вражиновски, 1998: 164, 165). Во согласност со верувашата, самовилите живеат во простори покра] вода, каде што ги изведуваат своите „самовилски" ора, на]често под крошните на некои дрв]а, како што се брестот, шипот, дабот и др., каде тие ги прават т.н. „самовилски" софри (Вражиновски, 2000: 353). Присуството на ваквите верувааа било причина да одредени места, кои ги поседуваат претходно опишаните карактеристики бидат поврзувани со самовилите и аналогно на тоа да бидат перципирани како исклучително исцелителски, свети итн.
Процесот на именуваше вклучува дистинктивна карактеристика или функцща на местото, ща е селектирана како мотив за негово именуваае. Во оваа смисла, името Самовилска вода се ]авува како резултат на асоцщацщата на местото со самовилите, како место во кое се по]авуваат и престсууваат, а епитетот Лековита вода пак, се однесува на не]зината функцща - да лекува.
Присуството на водата и брестот во просторот биле доволен мотив овие места да се перципираат како локус во ко] самовилите се
1 За односот свето-профано види: Elijade, 2004.
2 Трудот е резултат на теренско истражуваше спроведено во рамките на проектот: „Свети места во Република Македонща - споделена вредност на различни културни и религиозни традиции", преку Комисща за односи со верски заедници и религиозни групи, а со финансиска поддршка на Министерство за култура на РМ.
3 Самовилите биле познати речиси ка] сите словенски народи, особено ка) ]ужнословенските. Првото споменуваше ка] ]ужните Словени, според некои податоци датира од 13 век, додека ка] Русите тие се споменуваат во 11 век (КулишиЙ, ПетровиЙ, ПантелиЙ, 1970: 79).
поjaвyвaaт и контактираат со човекот и каде што во согласност со народните верувааа можат да ja реализираат сво]ата магиска мок: да им помогнат на лугето да се излекуваат, но и да ги казнат за нарушуваае на „пропишаните" правила.
Етнографските податоци собрани во рамките на истражувааето покaжyвaaт дека овие простори доживyвaaт помали или поголеми трансформации во текот на опстсуувааето, што практично е рефлек-сща на спектарот на вредности внатре во заедницата. Стаиува збор за внесуваае на христщански религиозни симболи во просторот кои вклyчyвaaт: поставуваае на крстови, места за палеае на свеки, но и градеае на христщански об]екти - цркви, што секако влщае на проме-ната на културниот контекст, што ке видиме од матерщалот што следи.
Така, „Самовилска вода" во с. Зубовце, ^мановско е место, лоцираио во прилично изолирана област, далеку од градот, што влщаело на зачувувааето на многубро_|ни верувааа поврзани со самовилите. Ова место опсто]ува во поширокиот самовилски простор, ко] согласно истражувааата е дистинктивен од црковниот простор каде е сместена локалиата црква Св. Недела. Иако нотираме конекцща на двата простори во рамките на перцепциите на населението, сепак постоеаето на црквата во непосредна близина, не предизвикала значителни трансформации во надворешниот изглед на местото.4
Од друга страна, примерот со т.н. Лековита вода/црква Св. ^зман и Дам]ан, во селото Говрлево, Скопско, покажува силна трансформацща во просторот, толку силиа што не постои ниту еден видлив елемент, ко] ке укаже на поврзаност на водата со самовилите. Имено, водата е ставена во рамките на об]ект со христщански симболики (црквата Св. Kyзмaи и Дам]ан), а двете брестови дрв]а кои тука некогаш егзистирале се исечени.5 Терминот Лековита вода6, во согласност со денешните локални перцепции се однесува на не]зината поврзаност со Св. ^зман и Дам]ан, кои се сметаат за лекари - светци помегу лугето.
4 Во рамките иа непосредниот простор до водата поставени се сталажи за свеки, а во деиовите кога водата се посетува (петок и иедела), домакинот иоси и икоии.
5 Брестот, во согласност со иародиите веруваша се смета за живеалиште иа самовилите (Сопствени тереиски истражуваша, 2014). Според Вражииовски, „под иего е забраието да се седи, биде]ки човекот можел да се фати или да остаие сакат" (2000: 69).
6 Постарите членови иа заедиицата сè уште, иако ретко го употребуваат термииот „Самовилска вода" за да го озиачат местото. Сепак, ово] иазив сè повеке се истиснува, а термииите: „Лековита вода", „Црква Св. Kyзмaн и Дам]аи" или пак едиоставио „црквиче" сè повеке се употребуваат, како од страна иа локалното население, така и од посетителите од други места.
Постоешето на црквата во рамките на просторот овозможyвa етаблираше на „нова" светост, raja во голема мера yспевa да ги нaрyши претходно етаблираните веруваша поврзани со местото. Како и да е, егзистенцща на црквата во просторот придонесyвa таа, полека но сигурно, да стане клучен елемент во неговата топографща.
Тоа има влщание и на народните наративи за и околу местото, кои секако се многу важен елемент за разво]от на неговата светост. Тие се парактично клучен елемент за разбираше на начинот на ко] местото се перципира од страна на населението, како и мотивите за посета на истото. Во конкретниот пример, некогашните наративи за самовилите во голема мера се редуцирани, а нивното место се повеке го заземаат приказните за црквата и за лекувачките способности на св. Кузман и св. Даодан.7
Примерот пак, со Самовилската вода во с. Зубовци, покажува поголема зачуваност на приказни поврзани со самовилите во местото. Имено, во согласност со верувашата, „во водата работат самовилите", кои се три на бро] и кои според моите информатори се „убави, со плави коси долги", но кои можат да се претворат во жаба, гуштер, па дури и змща. Еве дел од rojabara на информаторот: Еве ja caмoвuлкaтa. Е тoa вuкaтe жаба. Не е жаба, caмoвuлкa е тoa.... Понатамошниот разговор открива нови детали за самовилите во водата: От се тука. Сега не слушаат нж сега штo збopuмe.., вuдuтe лu ка^ мpдa вoдuчкaтa..тoa се oнu, oнu paбoтaт, е глeдaj кат мpдa вoдuчкa. Сaмoвuлuтe paбoтaт. Она се пpeтвopa у змща u^o ja cu ^пам вoдa oнa cu oдu вака, oнa не е змща om е caмoвuлa. А um вuкaм на луfeтo тж штo дooдaт ткаст нacaбajлe ja нема, ткаст oнa пзлезе u um вuкam на луfeтo штo дooдaт уoпштe не се плашете таа е camoвuлa глeaj jac ке cu цpпam вoдa, не cтpaвуjтe нemoj да cтpaвувaтe нuштo. Jac cu цpпam вoдa а oнa cu oдu oддeднaш пак ке снема. Jac сум вuдeл една змща, а moжe да се дет тте да пзлезат u тpuтe, moжe...s
Ова покажува дека во поглед на верувашето во лекувачките способности на местото, населението го поврзува со престсуувашето и
7 Во секавашата на еден од моите информатори е приказната за невеста ко]а била завеана од самовилите: ...на вpeмeтo кажуваат ôuMe маж u жена мласш, млад бpaчeн rap, се земале u невестата ja завеале camoвuлuтe, така кажуваат u jac така кажувам. И шга тсле нексе вpeмe се п^авува женава u тте бегаат мжлат дека станала вампука, се ^вамп^кла. И та вжа, чeкajтe на мaжст вжа u на cвeксpст, све^вата, да вu кажам. Ja не сум умpeнa вжа, camсвuлuтe вжа ме завеава, вжа u jac сум жтата, не сум дух. Истата сум. Знaчu кажуваат сд cтapс вpeмe (Информатор: Лубица Иванова од Скоще, родена во Долно Соше, 1952. Разговорот е направен во црквата).
8 Информатор: Русе Jовчевски, роден 1951 во с. Зубовце, домакин на водата. Интерв]уто е реализирано на Самовилска Вода, на ден 15. Март 2014.
работата на самовилите во него. Сепак, влщанието на xристиjaнството и овде е евидентно. Во ово] контекст е и rojaßara на информаторот, според кого, иако не доагаат на водата, сепак и поповите знаат за неа, зашто и ова си е исто, преко света Недела (црквата) си е водичка, исто.
Во оваа смисла, главен суб]ект кон кого се упатуваат молитвите покра] самовилите, е и Господ, ко] во многу случаи се ]авува во корелацща со нив. Мо]от информатор вели: Кога сум бил мал, доодил сум да се помолам на Господа. Тука да се изми]ам, да остаам неко]а паричка. На моето прашаае: „Тука и на Господа му се молите?", то] одговори: Па да. Да се помолиме на Господа, на самовилите. Да се измиеме. Тоа си е добро, за здрав]е си е тоа.9
Karo и да е, сите наративи поврзани со конкретните места, овозможуваат истите да бидат перципирани како свети.
Времето на функционираае на овие места е исто така регулирано согласно народните сфакааа. Доагааето на Самовилска вода во с. Зубовце е ограничено на точно одредени денови. Имено, позитивното влщание на местото, според информаторите може да се почувствува ако водата се посети петок и недела: Петок и недела си е одредено за луге да доодат, тогаj да доодат, у ти]а денови. Ваквата временска одредница е на]веро]атно резултат на народното веруваае според кое петок и недела се сметаат за полупразници, а согласно тоа, овие денови, строго се пости за здрав]е (Вражиновски, 2000: 318-319). На]поволен дел од денот за посета на водата се смета раиото утро, пред изгре]сонце, па се до пладне: Почнат да доодат од 5 саат... На]касно на самовилската вода треба до дванаесет да се дооди. После се затварат води. Зошто нема ефекат после на водичката. Е, не лечи после дванаест. До дванаест мож да се до]де, после дванаест, не се довага на водичка.10
Што се однесува до посетата на Лековита вода/црква Св. ^змаи и Даодан, таа може да се одвива сещ ден, а на]поволен период од денот е секако утрото.
Karo што може да се забележи, денешните временските одредници поврзани со посетата на овие места се вообличени согласно традиционалните норми на однесуваае во заедницата, кои пак кореспондираат со xристиjaнскиот модел, како традицща на живееае на населението.
Овие временски одредници го означуваат периодот кога посетителите можат да остварат „поволна" комуникацща со
9 Истиот.
10 Истиот.
самовилите/светците/Господ присутни во местата, со што ке обезбедат остваруваше на посакуваната цел: оздравуваше, зачувуваше на здрацето, исполнуваше на желбата итн.
Истражувашата покажаа дека во народната перцепцща, Самовилска вода во Зубовце, се доживува како место со повеке исцелителски способности, особено „позитивни" за лекуваше на проблеми со движешето raj лугето, што се потврдува и од из]авата на информаторот: Оваа вoдa, oвaa вoдuчкa за се пomaгa. Бuлo за штo, за cmугaвeнocт да кажеме, uma луfe дooдaт u не^^етт... За да го остварат посакуваното, посетителите на_|прво палат свеки, кои ги купуваат во просторот одреден за таа намена, а покра] тоа оставаат и ситни парички. Еден дел од посетителите практикуваат носеше на: лепче, шeKepчe, гapдepoбuчкa, зejтuнчe..., кои според информаторот се наменети за здpaвje. Имено, со принесувашето на леб и шекер во местото се смета дека посетителот ке ги умилостиви самовилите, кои потоа ке му помогнат да го оствари посакуваното. 11 Практично,
храната оставена во светиот простор претставува „комуникациски
" 12 ' канал , по щ посакуваното како порака се испрака до силите кои во
местото престсууваат (Поповска, 2012: 82), т.е. до самовилите.
Црпешето вода од местото го прави човек од селото, задолжен од страна на црковниот одбор, ко] со помош на метална црпалка, водата ja става во ле_|ки, кои стсуат во самото место. Иако, лугето може да ги користат и големиот бро] чаши, кои се наогаат на sидчето покра] водата, сепак се препорачува користеше на вода од ле_|ки: Летвна вoдa се зема вo лejкu, у лejкa се те. Пoдoбpo е co лejкa. Е па, зoштo летвна вoдa у лejKe е таmj блaгocлoвeнa, co лejKe да се зема летвна вoдa^3. Од таа вода, потребно е посетителот да се измие трипати. Постапката за излекуваше, согласно традиционалните знаеша вклучува и оставаше на облека во непосредниот свет простор, ко] е исполнет со шипови.14 Целата околина е практично полна со закачени партали. Истражу-вашето покажува дека облеката се ]авува како еквивалент на личноста raja ja носи, а не]зиното оставаше во т.н. самовилски простор треба да
11 Лебот е често користен за умилостуваше на самовилите, кои се сметале дека се причинители за некои болести ка] лугето. Се верувало дека тие го казнуваат човекот, ко] ке нагази на нивно место, така што му се одзема еден дел од телото (РаденковиЙ, 1997: 145-155).
12 Повеке во: КнежевиЙ, 1997: 29-64.
13 Русе Jовчевски.
14 Шипот се смета за самовилски. Лугето го избегнувале шипот затоа што верувале дека на него самовилите прават лулки. Во согласност со верувашата, ако се поминува покра) шипот може човекот да оградиса, да се парализира. „Тогаш, ке си однесиш алиште, вака нешто за здрав]е. На шип за здрав]е" (Повеке во: Вражиновски, 1998а: 202)
доведе до „прочистуваше" од сите негативни де]ства, но и да придонесе во зачувуваше на здрав]ето на поединецот.15
Примерот пак, со т.н. Лековита вода во Говрлево, юуа е сместена во христщански об]ект - црква, покажува дека во согласност со верувашата, таа помага за исцелуваше на различни болести: проблеми со неплодност, со бременост, болки во нозете, очни болести итн. За време на истражувашето регистрирав голем бро] приказни за исцелителските спосбности на ова место, кои во согласност со наративите се должат на истоветните способности на св. Кузман и св. Даодан. Еве една од из]авите: ...Кузман и Дам]ан се доктори на нашиот Исус Христос, тие се нашите први доктори кои што лечеле и muja се пратени од страната на Исус Христос за да лечат, да го лечат народот и да ]а шират христи]анската вера.16 Посетителите палат свеки и се крстат, оставаат пари во едно метално кутивче спецщално наменето за тоа, а потоа земаат од водата со помош на метална црпалка со рачка и ]а ставаат во пластични шишиша. Се верува дека оваа вода има силно профилактичко де]ство.
Како што е познато, „светото" секогаш во себе вклучува и табу (Coleman, White, 2006: 74), така што, кога зборуваме за светите, самовилски места и овде се присутни низа забрани. Така, во согласност со верувашата, забрането е миеше покра^над самата вода. Имено, посетителот треба да се измие малку подалеку од водата, во простор ко] не се гази.
Карактеристична за Самовилска вода во Зубовце, е и забраната посетителот да земе од водата и да понесе дома. Еве ]а из]авата на информаторот: ...и зато велам на лугето било каде може да се измие само у кругот не се мие и по патчево не се мие. Самовилска вода не се гази, она лечи. Али може човек неко] ке нагази и може да оградише од таа водичка. А, беше ми збор и за дома не са зима самовилска вода. Она си лечи овдека.11
Сепак, во ово] контекст поскуат исклучоци: Ептен, не даj боже, (вода) може да се земе у ти]а такви случаеви ако некоj е непокретен, нема со што да до]де, на пример нема средства со што да до]де, тогаш може. Оправдуват самовилите на тоа. А, вака не оправдуват.
15 Постои веруваше дека болеста raj човекот влегува преку облеката (Shubert, 1984: 147). Оттука оставашето на дел од облеката во природата треба да обезбеди одделуваше на болеста од човекот и не]зино пренесуваше во природата (Поповска, 2012: 116).
16 Информатор: Катица Кизовска. Разговорот е направен на 14 ]уни, 2014 година, во црквата во с. Говрлево.
17 Русе Jовчевски.
Посетителите на Лековита вода во Говрлево, исто така не смеат да се мщат над самата вода, туку истото треба да го прават надвор од об]ектот, но секако, на место каде не се гази. Разликата од претходниот пример е можноста од водата да се зема и за дома. Имено, посетителите по полнешето на шишишата ги понесуваат со себе. Според моите информатори, колку и да се црпи од водата, таа е секогаш на исто ниво полна; ...нuкoгaш нема да гo вuдuтe пpaзнo днoтo. Знaчu сетгаш ucтoтo нuвo на вoдa ке б^е тука.18
Кога зборуваме за забраните, треба да се спомене дека според верувашата, посетителот на Самовилска вода не смее да остава облека покра] самата вода, ниту пак, да фрла парички во неа.19 Непочиту-вашето на правилата, во согласност со народното веруваше доведува до неостваруваше на посакуваното или пак до казна за нарушитилот на забраните. Според податоците собрани при теренското истражуваше, самовилите ги казнуваат „непослушните" на различни начини: Мoжe да му нaпpaвu лoшo. Баш пpeд две гoдuнu штo се дет, на славата беше тoa, зaштo ja гм служам тoгaш, u застанала таму (жената). Jac вuкam да не пpooдu лудu таму. Дoшлa таа жена таму. И camoвuлuтe oддeднaш, тpaу, ja cmoтaa у вoдaтa. Падна у вoдaтa u се се беше paзбuлa. И бpгу вuкame бpзa nomoш, у бoлнuцa.20
Благодарноста кон двете свети места за излекувашето посети-телите на]често ja изразуваат со даруваш на: пари, зе]тин, даваш на курбан - jaire итн. На Самовилска вода, Зубовце, овие дарови според домакинот, се наменети за самовилите, но сепак сите тие се носат во блиската црква. Интересен начин на изразуваше благодарност за оздравуваше кон ова место е плочата поставена во рамките на просторот, поточно веднаш над бетонското „корито" на водата. Во времето на истражуваше, таа беше скршена, според кажувашата од страна на нещ вандал. Сепак, делот каде е напишана благодарноста останал во целост. На неа со големи букви е запишано: „Благодарност: кон Самовилската вода raja со сво]ата мок во 1988 година ме исцели од тешката болест. Благодарна (име и презиме, место)."
Што се однесува на Лековита вода/црква Св. Кузман и Даодан во Говрлево, покра] погоре споменатите дарови, посетителите како благодарност кон црквата практикуваат и не]зино чистеше, кое покра]
18 Катица Кизовска.
19 Сепак, на терен се нотира присуство на ситни парички во водата, кои како што вели домакинот ги фрлаат посетителите, кои доагаат во други денови, и кога то] не е присутен на местото. Да наноменам дека во местото, на sидот од нросторот наменет за седеше и купуваше свеки стои телефонот на домакинот, ко] на новик доага во кое било време од денот и нокта.
20 Русе Jовчевски.
тоа, треба да придонесе за зачувуваае на здравуето на посетителот и на неговото семе]ство. Имено, според раскажувааето на мо]ата информа-торка, таа го посетила местото со надеж дека тука ке на]де решение за проблемот на не]зината керка, поради што, како што вели: ...до]довме овде, во Дам]ан и Кузман го исчистивме, измивме, исчистивме доле све, доле избришавме све и остана бремена и имаме сеа две прекрасни внуки, Ана и Ева...21 Иако, како што се гледа од rojabara чистеаето се ]авува како еден вид молбена жртва кон светците, сепак, понатамошниот разговор со жената открива дека со повторно чистеае на местото, таа го изразува задоволството и благодарноста кон црквата: И толку сум задоволна и сеа сакам пак црквичево да го исчистам, да истресам ова све, да избришам доле, за здрав]е на сите,
па на]после на моите деца и внучип>а22.
*
Примерите со самовилските места презентирани погоре, покажуваат дека едно место не е знача_|но само по себе, туку дека неговата важност е резултат на постоеаето на соцщално/културно разбирливи знаци/показатели во просторот. Имено, истражувааето покажа дека присуството на брестовите дрв]а, како и водата во дадена географска локацща, благодарение на културниот контекст, придонела за симболичка асоцщацща на овие простори со самовилите и нивна идентификацща како самовилски. На то] начин се креирале простори кои во рамките на локалната перцепцща се маркираии како исклучително свети или исцелителски.
Со разворт на традиционалното општество, како и процесите што ово] разво] го следат, перцепциите за светоста на одреден простор доживуваат помали или поголеми промени.
Примерот со Самовилска вода во с. Зубовце, Kyмaновско, покажува поголема зачуваност на верувааа поврзани со самовилите во однос на местото, благодарение на постоеаето на брестот и водата во просторот, а во ово] контекст значаща е и големата оддалеченост на истото од градската средина. Тоа овозможило ова место во голема мера да го сочува идентитетот поврзан со самовилите, иако во рамките на верувааата се нотираат извесни промени под влщание на xристиjaнството како традицща на живееае.
21 Информатор: Лубица Иванова, родеиа 1952, во с. Долио Соше, живее во Скоще. Разговорот е ианравеи во самата црква Св. Kyзмaн и Дам]аи, во с. Говрлево, ка) лековитата вода.
22 Истата.
Примерот пак, со Лековита вода/црква Св. Кузман и Дамдан, покажува голема трансформацща во надврешниот изглед на просторот, ща извршила влщание на перцептивната вредност на иститот во очите на локалното население и посетителите. Имено, во местото не постои ниту еден видлив елемент, ко] би можел да асоцира на поврзаност со самовилите: двата бреста кои некогаш тука егзистирале, сега се исечени, а самовилската вода е ставена во рамките на об]ект со христщански симболи (црква Св. Кузман и Дам]ан). Постоеаето на црквата во просторот придонесува за трансформираае на дотогашната симболизацща на местото и практично визуелизира нова светост во човековите перцепции, наративи и воопшто идеи за истото. Како резултат на тоа идентификацщата на водата како „самовилска" е речиси истисната, а доминантните термините за не]зино именуваае се: Лековита вода/црква Св. Кузман и Даодан/црквичка. Според Алдерман, именувааето на местото, претставува значаща културна практика, ща има способност да создаде чувство на континуитет на местото низ времето, но исто така „има капацитет за промена на предизвикувачките линии на идентитетот" (Alderman, 2008: 195).
Претходно презентираното недвосмислено покажува дека перцепциите за „светост" поврзани со конкретно место не се дадени еднаш засекогаш, туку тие континуирано се развиваат и збогатуваат низ времето, рефлектира]ки го спектарот на социо-културни вредности, присутни во заедницата.
Литература:
Alderman, Derek H. 2008. Place, Naming and Interpretation of Cultural Landscapes. In: The Ashgate Research Companion to Heritage and Identity. Eds. Brian Graham, Peter Howard. London: Ashgate Press. 195-213. Coleman, Elizabeth Burns and White, Kevin. 2006. Stretching the sacred. Во:
Negotiating the Sacred: Blasphemy and Sacrilege in a Multicultural Society. Camberra: The Australian National University, E press. 65-78. Elijade, Mirca. 2004. Sveto iprofano: priroda religije. Beograd: Alnari, Tabernakul. Popovska, Dragica. 2014. Macedonian Sacred Stone Sites as Pilgrimage and Tourist Attraction. Во: Pilgrimage and Sacred Places in Southeast Europe: History, Religious Tourism and Contemporary Trends, ed. Mario Katic, Tomislav Klarin, Mike McDonald. Volume 14 of Studies on South East Europe. Münster: Lit Verlag. 65-77. Shubert, Gabriela, 1984. Konac, vrpce i tkanina kao magiska sredstva narodne medicine u jugoistocnoj Evropi. Македонски фолклор. XVII. 33. Скоп|е. 135-151.
Thorley, Anthony, Gunn M. Celia. 2008. Sacred Sites: An Overview, A report for the Gaia Foundation 2007. Достапно на:
http://www.sacredland.org/media/Sacred-Sites-an-Overview.pdf Wang, Shu-Yi. 2008. Tradition, Memory and the Culture of Place: Continuity and
Change in Ancient City of Pingyao, China. ProQuest LCC. Вражиновски, Танас. 1998. Народна митологщ'а наМакедонците. Кн. 1. Скоще: Институт за старословенска култура-Прилеп, Матица македонска-Скоще. Вражиновски, Танас. 1998а. Народна митологщ'а на Македонците. Кн. 2. Етнографски и фолклорни матерщали. Скоп|е: Институт за старословенска култура-Прилеп, Матица македонска-Скоще. Вражиновски, Танас. 2000. Речник на народната митологщ'а на Македонците. Прилеп-Скоще: Институт за старословенска култура-Прилеп, Книгоиздателство Матица македонска, Скоп|е. КнежевиЪ, Сребрица. 1997. Храната како комуникативен вид на културата.
Етнолог. 7-8. Скоп|е. 29-64. КулишиЪ, Ш. П. Ж. Н., ПетровиЪ. Н., ПантелиЪ. 1970. Српски митолошки
речник. Београд: Библиотека Синтезе, Нолит. Поповска, Драгица. 2012. Мистиката на каменот. Скоп|е: Институт за
национална исторща. РаденковиЪ, Лубинко. 1997. Хлеб у народно] магщи Балканских Словена. Во: Хлябьт в славянската култура, Етнографски институт с музей - БАН. София. 145-155.
