CC BY
3
r.>
ояш чыгышы иленнэн
Японияда Ислам *емгыятенен ж,итакчесе Мехеммвт Габделхэй хвзрэт Корбангапи.
Ерак Шарекъта, аерым алганда Японияда яшеуче татарлар ту-рында сонгы елларда вакытлы матбугат битлеренда терле характердагы макал-алар денья курде ("Мирас", 1992, 7-8 саннар; "Социалистик Татарстан", 1990, 4 март; 1991, 26 июнь; "Татарстан яшьлэ-ре", 1990, 27 декабрь; "Татарстан хэбэр-лере", 1992, 19 июнь). Алар турында бер-никадэр мегьлуматны башка кыйтгаларда кен куруче миллеттешлеребезге багыш-ланган язмалардан да табарга мемкин.
Безнен карамакка Кояш чыгышы илендэге Meha^np татарларнын уткандеге хаятен тасвирлаган тагын бер кыймматле чыганак килеп иреште. Аны Японияда яшауче Темимдар ara haM Рауза ханым Мехитлар аманат итеп *ибаргеннер. Эле-ге вакыйганын кыскача тарихы болай. 0фе шаЬэренда яшауче табиба Чэчкэ ханым Тукаева-Минлекееванын мархум ире Ж,еудет белэн Тамимдар аганын аниларе бертуган икан. 1995 елнын март аенда анын улы Рашит хатыны Дилере белен (шулай ук табиблар) Японияга туганнары янына кунакка баргач, алеге ядкярне алып
V
кайталар. Э май аенда исе Ч.Тукаева-Минлекеева ул Иедияне Татарстан Феннер академияснек Г.ИбраЬимов исемендеге Тел, едебият heM тарих институты кульяз-малар булеге архивына китереп тапшыр-ды (112 ф., 1 тасвир., 40 эш).
Китап "Токиода мектебе исла-миянен 1927-1937 ун еллык хатиресе ечен тезелген расемнер мажмугасе" дип атала. Юка тышлыкта, улчеме 22смх15см. Кулеме 92 биттан гыйбарат булып, шунык башта-гы 64 енде 67 фоторесем урнаштырылган, е калган 28 битте rapen херефлере белэн метен (текст) язылган. Ресемнерге ацлат-малар япон телена да тер>кеме ителгеннер. Титул битенда: "Тозучесе: Токиода мектебе исламия идаресе. Басты-ручысы: "Яна япон мехбире" идарэсе. Ба-сылган урыны: Токиода матбагаи исламия. 1937", - дип куелган.
Текст кыскартылып, хезерге татар адеби телене якынайтып бирела.
Рэм ял Исламов, филология феннере кандидаты
Кояш чыгышы и л ей ней бер мэщмуга 255
Токиода мектебе исламия вэ мас*ид бинасы
Токиода мвселман мэктэбенец ачылуы
[...] Токиода мвселман мэктэбе ачылган-га кадэр Ерак Шэрекътэ эшлэп килгэн мэктэп-лэр китапсыз вэ хэтта Коръэнсез калырга хвкем ителгэннэр идс, Харбинда кулдан язьш таш бас-мада басылган китапларныц таралуы да Харбин мэхэллэсенец имамы вафат булуы вэ мэхэллэнец зэгыйфьлеккэ твшуе белэн тукталгаи иде. [...]
[...] МеЬажир булып Ерак Шэрекъка вэ аннаи Япониягэ килгэн качакларныц балалары тэмам уз башларына калдырылып, гыйбадэте ис-ламияне белми, дин ойрэну тугел, хэгга уз теллэ-рен дэ ташлап, икенче миллэт мэктэплэрендэ укый, икенче телдэ генэ сейлэшэ башлаган иделэр. Япониядэ двньяга килгэн балалар узара гына тугел, хэтта ата-анасы белэн дэ японча гына свйлэшеп, ата-анасыныц татарча сейлэулэрен ац-ламый башлаган иделэр. Инглиз колле ожларына йвруче мвселман балалар узара инглизчэ генэ сейлэшунс ярата башлаганнар иде. Ата-аналарныц да кайберлэре: "Мвселманча вэ татарча ул нигэ кирэк?" - дин эйтугэ кадэр батырчылык кыла башлаган иделэр.
Дини вэ милли тойгысын саклап килэ алган ата-аналарныц берничэсс уз балаларын Харбинга, Токиодан 3100 км кадэр н^иргэ жибэреп, дини вэ милли тэрбия бирергэ тырышып карасалар да, беренчедэн, кечкенэ баланыц ата-анас^шнан аерылын, шул кадэр ерак жиргэ бар^ш тора алмавы вэ, икенчедэн, зур юл масрафы естенэ, эле таган бала башына 50-60 иен мэсарыф чыгуы, бу юл белен тэрбиянец дэвам итэ алмаячагын ацлатып тора иде. Иле-бездэге терск-татар балалары мэж,бури сурэттэ большевиклар золымы астында изелгэн бер вакытта, Япониядэге мвЬаж,ир мвселман тврек-татар балалары да дини вэ милли тэрбиядэн мэхрум булып яшилэр иде.
Менэ шул хэллэр эчендэ торучы моЬаж,ир тврек-татар мвселманнарныц Токиода яшэучелэре берлэшеп, 1920 елныц гыйнварыннан ж,омга укый башладылар Ьэм шул рэвешле Токиода мвселман мэхэллэсе оешты. Мэхэллэдэ, ж,омга вакытларында свйлэнгэн вэгазь вэ нэсыйхэтлэр тээсирендэ дини вэ милли хиссият янэ уянды. Дини вэ милли тэрбия курэ ал-мыйча читлэр арасына кереп адашкан балалар куз алдына китерелеп, Токиода дини вэ милли бер мвселман мэктэбе ачуныц кирэклеге хакында 1927 елгы Корбан мэж,лесендэ катнашкан мэхэллэ эп^залары арасында свйлэшу булды. Имам вэ медэррис Мохэммэт Габделхэй хэзрэт Корбангали бу хакта Япония хвкумэтенэ мврэжэгать итте. Шул ук елныц 2 октябрендэ Сэн Укбу, Хакунинчу 273 номерлы хосусый япон йортында хвкумэтнец ризалыгы белэн гамэли сурэттэ мвслман мэктэбе ачылды Ьэм башлангыч мэктэп программасы белэн дини вэ милли дэреслэр укытыла башлады. Япония императорлыгыныц мэгариф кануннары талэп иткэн рэс-ми шартлар жиренэ гк,иткерелгэннэн сон,, 1937 елныц 5 декабрендэ Токиода мвселман мэктэбе, Мехэммэт Габделхэй хэзрэт Корбангал^нец мвдирлеге белэн бергэ, хвкумэт тарафыннан рэсми сурэттэ расланып, Мэгариф нэзарэте карамагында булгаи рэсми ^эктэплэр рэтенэ ку-елды. Япониядэге рэсми мэктэплэр файдалана торган хокук вэ имтиязлар бу мэктэпкэ дэ би-релде.
Хокумэт тарафыннан расланган Ьэм Мэгариф нэзарэте карамагына алынган бу мвселман мэктэбенэ башлангыч мэктэп буларак кына тугел, бэлки килэчэктэ урта вэ югары мэктэплэр дэрэж,эсенэ кадэр кицэйтелугэ рехсэт бирелгэн иде.
Бугенге квндэ, унберенче уку елына кергэн Токио мвселман мэктэбе, 6 сыйныф башлангыч вэ мвга.\лимнэр хэзерлэу вчен тагын ике сыйныф, Я1*ьни барлыгы 8 сыйныф булып, эшчэнлеген дэвам итеп килэ. Биредэ укьггьиган дини вэ милли дэреслэрнец мвкэмэллеге белэн, тврле фэннэр, япон, инглиз вэ рус теле дэреслэренец сыйфаты ягыннан, сэламэтлек саклау вэ тэрбияви тарафтан бу мэктэп заманга туры китереп тезелгэн Ерак Шэрекътэге мвселман мэктэплэренец алдынгысы вэ камиледер.
Токиода мэктебе исламия швкетлэре арасында Габдеррашит хазрет ИбраИим ва Мехеммэтзариф хвзрет Янгуразый. 1934.
МеЬажир меселманнарныц бары тик уз (тырышлыклары вэ ихтыяри садакалары белэи оештырылып, Шэрекънец иц беек пайтэхете' булгар Токиода 10 ел эшлэп килгэн бу мэктэп Сэн Укбу'да ксчкенэ бер япон йортында татами ле еч ксчкенэ булмэдэ ачылган идс. Хуж,асы тарафыннан бу йорт ябылу сэбэпле, мэктэп Укбу'га вэ анцан Качиваги дигэн ж,иргэ, япон йортларына кучеп йергэннэн соц, 1931 елныц гыйнварында Иойоги Томигайа 1461 но-мерда салынган узебезнец мэктэп вэ мэсж,ид бинабызга кучтек. Мэктэп бу ислам йортында узенец эшчэнлеген ныклап вэ тынычлап дэвам итэ башлады, хэзср дэ дэвам итеп килэ.
Токиода мвселман мэктэбенец урыны, шэкертлэре вэ японнарныц аларга карашы
Токиода мвселман мэктэбенец хэзерге йорты шэЬэрнец дэрэж,эле районнарын^ан са-налган, император Мидза бакчасыныц коньяк-квнбатышында рэсем кэчид шаЬаналар ясала торган "Иойоги гаскэре" мэйданы янында, Япониянец мохтэрэм затлары булган шактый сан-дагы генераллар вэ турэлэр яши торган Томигайа районында урнашкан.
Монда, ж,омга вэ бэйрэмнэрдэн башка квннэрдэ, Ьэрквн иртэн моселман мэктэбе шэкертлэре, узлэре вчен бцлгелэнгэн рэс.ми формалы киемнэрендэ, мэктэпнец айлы вэ йол-дызлы кемеш галэмэтлэрен тагып, терле яктан килеп мэктэпкэ ж,ыелалар вэ япон мнллэтен-дэ: "Ватаныбыздагы моЬаи^ир сейкемлс моселман балалары", - дигэн фикерне уяталар. Мэктэп шэкертлэре Мэгариф вэ 1 имер юлл^р нэзарэтлэре тарафыннан бирелгэн хокук бусн-ча, трамвай вэ тимер юлларда тэнзилэт'ле айлык билетлар белэн йврилэр. Вакыт-вакыт читка, терле бакчаларга экскурсиялэргэ баралар вэ япон мэктэплэре тарафыннан чакырылып, аларныц ж,ыеннарында вэ мэктэп бэйрэмнэрен^р катнашалар. Чит шэЬэрлэрдэн вэ Кореядан килеп укучы шэкертлэр хосусый меселманнарда , пансионда торалар Ьэм ж,эйге ялга икс айга ата-аналары янына кайтып килэлэр. ' ^
Мвселман мэктэбе узенец гузэл вэ тэмиз * форма кигэн сейкемле шэкертлэре аша бвтен Токиога мэгьлум булганга, аларны юлда кургэннэр туктатып: "Сип мвселманмы?" - дип свеп китэлэр. Ай саен рэсемгэ твшереп, мактап язып чыгаручы вэ йвз мецнэрчэ нвсхэлэр та-ралучы терле япон мэж,мугалары аша аларны бвтен Япония белэ. Япон балалары терле шэЬэрлэрдэн, Фурмазо'дан, хэтта Хоккайдо вэ Сахалиннан мвселман шэкертлэренэ, алар белен танышырга телэулэрен белдереп вэ ислам дине хакында алардан мэгьлумат copan, хатлар язып ж,ибэрэлэр.
Мэктэптэ булган зыяфэтлэргэ Япониянец олуг дэулэт ирлэре вэ хекумэт турэлэре катнашалар, тэбрик нотыклары сейлилэр вэ терле менэсэбэт белэн тэбрик язулары кунде-рэлэр. [...]
Кояш чыгышы и лен пен бер мэжмуга 257
Мектебе исламия швкертлвре жомга намазында.
[...] Токио меселман мэктэбендэ укытыла торган гыйлемлеклэр
Меселман мэктэбендэ дин дэреслэре ин, меЬим дэреслэрдэн санала Ьэм беренче урында тора. Дин дэрсс/^ре ечен дини дэреслеклэр: 1. Гакаид, гыйбадэт вэ мегамэлэт ; 2. Коръэн кэрим: тэж,вил белэн уку, сурэлэр вэ фикъра^р ятлау; 3. Дин тарихы; 4. Ислам эхлагы; 5. ^'ыйбадэте исламия вэ эхкяме шэригатьнен, хикмэт вэ фэлсэфэсе; 6. Гарэпчэ сарыф вэ нэху Ьэм сейлэшу; 7. Ислам диненец тарал^ тарихы вэ хэзерге донья йезендэге меселманнар турында мегълуматлар; 8. Твфсир вв хедис .
Дини дэреслэрдэн сон, икенче урында ана теле дэреслэре тора. Ана теле дэреслэрен-нэн тубэндэгслэр укытыла: 1. Уку. 2. Язу, имля вэ инша" . 3. Гатарча сарыф вэ нэху. 4. Татар тарихы. 5. Татарча сейлэшу, Кыскача нотык, вэгазь, табьэднмаклар Ьэм гыйбрэтле сузлэр. 6. Шигырь вэ кей. 7. Татар эдэбияты. 8. Госманлы шивэ'се вэ Теркестан шивэлэре белэн танышу. 22
Фэннэрдэн: 1. Ж,эгьрэфия. 2. Табигать. 3. Хисап. 4. Хыйфэыс - сыйххэт " дэреслэре бетен сыйныфларда татарча укытыла. Моныц естенэ, 6 еллык япон башлангыч мэктэбе нрограммасы буенча камил японча уку вэ язу; беркадэр укын-язарлык вэ сейлэшерлек рус Ьэм инглиз теллэ^ укытыла. Болардан тыш, япон башлангыч мэктэбе программасы буенча мекэммэл сурэттэ" рэсем дэреслэре укытыла. Кул Ьенэре дэреслэрендэ, кызларга машинада вэ кулдан тегу, кулдан торле чнгулэр чигу Ьэм бэйлэу; япон мегаллимэсеннэн чэчэк тезу ысуллары ейрэтелэ. Ир балалар, япон мэктэбе программасы буенча, торле эйберлэр ясарга Ьэм дэ, меселман матбагасында китап басар ечен, гарэп хэрефлэрен тезэргэ ейрэнэлэр.
Токиодагы меселман мэктэбендэ дэрес китаплары
0 ь, &Ж- Токиода меселман мэктэбе ачылган ва-
■а.уаи
\VTV-\W
Л)/' ^--У- Л ¿«1
О
-
нише СВГПЯ^АРА^
ша ОКАИЛ. 5ГГДСЛТ*
ТОСУО п* 1*ло<
«ЖЗваЯ^НИМНкИЯЖ
. № «¡ои
■ \гч I»1 I
\\п .-у»-! Цк. Ь^Г^ ¿иД
кытта ин, зур мешкеллек - дэрес китаплары бул-мау нде. Ул вакыт Япониядэ торучы меселман-нарныц саны биш йездэн артык булса да, болар-ныц кулына ун кешегэ бер Коръэн юк иде. Дин дэреслеклэреннэп Нади Максудинын, "Гакаид" вэ Гыйбадэте исламия" мэж.мугасы, гакаид, тэ-Ьарэт, намаз, гцэмэгать, руза, зэкят вэ ха?ц китаплары кечкэ эзлэп табылды. Мэктэптэ укьггу ечен, Такаид" белэн "Ж,эмэгать" китаплары ©ммегелсем абыстай Корбангали тарафыннан, " I эЬарэт" белэн "Намаз" китаплары Мэгьфурэ ханым Мостафа тарафыннан язылган^н сон,, мэктэп эшлэренец сэркэтибе, метэвэлли Хугца Э^мэт эфэнде ВаЬаб каравы белэн мимеограф-та" бастырып чыгарылды. Соцыннан, шул ук юл
белэн Мехэммэт галэйЬивэссэлам тарихы, " Гэжиид" Ьэм "Мегаллим-ел-шэрига" китаплары язып бастырылды. Бэхеткэ курв, ана теле дэреслеклэре Харбин мэхаллэсе тарафыннан, кул-дан язылып Ьэм таш басмада басып хэзерлэнгэн иде. Ана теле дэреслэре шул кнтаплардан укьггылды. Татар тарихын укыту кирэк дигэн фикергэ килгэннэн соц, куп мэшэкатьлэр белен Гобэйдуллинныц "Татар тарихы" исемле китабы табылды, Гыйнэятулла эфэнде Зейнетдин исемле мэхэллэ эгьзасыннан яздырып алынды Ьэм мимеографта бастырып чыгарылды. Хисап дэреслеклэренец татарчасы беренче вэ икснче сыйныфлар ечен гена булып, башкаларына та-былмау сэбэпле, еченче сыйныфтан башлап, хисап русча укытылды. [...]
[...] Дин дэреслэренэ вэ ана теле дэреслэренэ, узенец нгьтикад"' вэ гыйбадэтенэ, милли тел вэ жырына сусаган ата-аналар, мэхэллэ башлыклары эур дэрт белэн боларны эзлэп табып, татарча китап табылганын бер-берсенэ свенеч белэн хэбэр биреп свенче алдылар. Мэктэп идарэсе дэ моны, нэселдэн сакланып килеп тэ, тошереп югалткан бер асылташны янэдэн тапкан кебек шатланып каршы алды. Кечкенэ шэкертлэр дэ, моца кадэр курмэгэн бу дини вэ милли китапларны берсеннэн-берсе узарга тырышып, кучереп язып алып укырга ке-рештелэр. Бер гаж,эеп берлек, яцадан туып деньяга килгэн кебек шатлык, ж,ан вэ тэн белэн сагынып каршы алынган дини вэ милли рух мэйданга килде. Бу дини вэ милли рух моЬа-ж,ирлэрдэ узара булган нэфрэтлэшуне, конлэшуне вэ куцеллэрдэ хасыйл була башлаган ка-рацгылыкларны читкэ чыгарып ташлады. Халык боларныц бвтенесен онытып, кузлэре яшьле-неп, кечкенэ балаларныц Коръэн укыганын, милли ж,ыр жырлаганьш тыцлыи башлады, илеп сагынды. Инде аныц куцеле горбэттэге ун еллык карацгылыктан чыкты, ул инде кичлэрен баласыныц дэрес укыганын, сурэ ятлаганын тыцлый, нртэлэрсн аны уятып мэктэпка жнбэрэ, сэудэсендэ зур файда алса, аныц бер влешен мэктэпкэ ният кыла башлады. Мэктэп файдасы-на дип квн билгелэп, махсус сэудэгэ чыга, мэктэп ечен, миллэтнец балаларып укьггу ечен кэ-сеп кыла вэ килэчэк ечен, мэцгелек изге эш ечен яши башлады.
Япония моселманнары Конгрессында шэкертлэр
Элеге рух, халык куцелендэ зур дэрт вэ гайрэт уятты. Токиода башланган бу изге-лек Японнядэ торучы бетен моЬаж,ир меселманнарга тээсир итте. Алар Ьэммэсе онытылган балаларын искэ тешереп, дини вэ милли мэктэп хакында сейлэшэ башладылар.. 1928 елныц октябрендэ, Япониянец хэзерге галиж,энап патша хэзрэтлэренец тэхсткэ утыруы алдыннан, Токиода Япония меселманнарыныц Конгрессы ж,ыелды. Монда чын куцелдэн уйланган ка-рарлар чыгарылды. Бу карарлар арасында:
Япониядэ торучы балаларыбызга уз телебездэ башлангач мэктэплэр ачып, дини вэ милли бе-лем бирергэ вэ Ьенэр ейрэтергэ;
гает укыла торган Ьэр районда торучы меселманнарга фэкыйрь балаларны уз ослэренэ алып укытырга;
мэктэплэрдэ уртак имля кулланырга; матбага хэрефлэре алып, матбага ачарга;
моселманнар яшэгэн ж,ирлэрдэ каберстан ясап, меселманнарны шунда гына кумэргэ; гцегетлэребез уз кызларыбызга гана ейлэнеп, кызларыбыз уз ж,егетлэребезгэ генэ кияугэ чыгарга (бу карар хэзер Теркиядэ дэ бар);
япон-меселман дуслыгын ныгьггу ечен тырышырга, дигэн маддэлэр дэ бар иде. Ерак Шэрекътэ мвЬаж,ирлектэге меселманнарга чыгарылган аерым бер хитабнамэдэ аларны балаларыбызга карата милли вэ дини тэрбияне кечейтеп, уйландырып, яцадан ныклап эшкэ кере-шергэ; читлэр белэн никяхлануга каршы торып, яшьлэрсбезне сакларга; матбага ачып, дини вэ милли эдэбиятыбызны терелтергэ чакырдылар.
Бу конгресста япон миллэтнец беек адэмнэрсннэн элеккеге баш пашир Ипокай ж,э-наплэре, элеккеге дахилия назыйре Токонами гцэнаплэре вэ Япон миллэтенец бабасы дип танылган Тоойма бабай вэ башка куп олуглар катнашып, Япониягэ килгэн меЬажир меселманнарны беренче тапкыр уз кузлэре белэн куреп, аларныц башлаган дини вэ милли эшлэрен Ьэм берлеклэрен тэбрик кылдылар вэ аларга уцышлар телэделэр.
Меселман мэктэбе шэкертлэре аларга Коръэн укын, милли ж,ырлар жырлап курсэт-телэр вэ узлэре эшлэгэн икс данэ милли рэсемне, берсен Тоойма бабайга, икенчесен Иогн эфэндегэ булэк иттелэр. Боларныц берсендэ айлы-йолдызлы милли байрак тегуче терек кызы, икенчесендэ-йегерек ^ка менеп Теркестанга баручы кылычлы терек ж,егете иде. Соцынпап шэкертлэр харитадан карап, меселманнарныц ж,эгьрафи эд<тан берлэшулэрен вэ илгэ бара торган юлларын курсэттелэр. Бу конгресста Маж,арстаннан Япониягэ сэяхэткэ килгэн Япониянец Мажарстанда фэхри консулы вэ Мажарстандагы "Туран" ж,эмгыятенец директоры профессор Проля ж,энаплэре дэ катнашып, ул да тэбрик сузе сей.\эде. [...]
[...] Конгресска читтэн килучелэр арасында: "Бу матбага ачу Ьич була торган эш тугел. Илдэ хэреф тезучелэр нэселдэн - нэселгэ ейрэнеп килэлэр иде. Хэреф тезэргэ ейрэну
Кояш чыгышы и лен и an бер мощмугп 259
ул бик авыр эш. Борадэрэн Кэримсвлэр 1 матбага ачкан иделэр, эмма аца йвз мец акча тот-кан иделэр", - дип, кенчелек белэн, ачтырмау вчен коткы салып йвручелэр дэ булды. Лэкин баласын кочагына алып, бишегендэ аны милли жыр бслэн тибрэтэсе килгэн аналар, уз телен, уз хэрсфен сагынган халык милли китап сорады. Оныткап догаларын укырга дини китап, мэрхумнэргэ укып багышлау вчен "Иэфтияк" кирэк дип, иртэ вэ кич сейли башлады. Нэм ниЬаять, кечкенэ бер теркем меселман - татарныц тырышлыгы вэ садакасы белэн, Токиода месслман матбагасы ачарга карар бирелде.
Матбага ачылу вэ китаплар басылу
Теркиядэ чыккан бер гэзитэнец ташланган гарэп хэрефлэре, шул кеец^э капцыкка тутырылып, мец бер йвз иен'гэ сатып алынды вэ Токиога китерелде. Гвмрекханэ " аца Иоко-хамада мец бер йвз иен гвмрек тулэве - налог салды. Лэкин япон олугларыныц мэрхэмэте белэн бу налог 50 иен'гэ калдырылып, матбага меселман мэхэллэсенэ килеп иреште. Мэрхум Инокай бабай бит йвз иен садака кундереп, матбага ачылды вэ эше юлга салынды. Мвхэммэт Габделхэй хэзрэт бер ай буенча кичлэрен сэгать 12 вэ берлэргэ кадэр, гыйнвар салкынында, тактадан ясалган суык матбагада утырып, узенец шэкертлэреннэн дурт кешене: Эхмэдулла, Мехэммэт, Сания вэ Рэисэ исемле яшьлэрне хэреф тезэргэ ейрэтте. Алар белэн бергэ узе дэ утырып, бу таралган - ташланган хэрефлэрне "элиф'не "элиф"кэ, "ба' ны "ба"га тэртибенчэ кушып, ике йвз мецнэн артык хэрефне матбага савьггларына тезеп чыкты. Бу шэ-кертлэр, Мехэммэт Габделхэй хэзрэтнец кушуы буенча, япон ж,егете Харон Куйзоми белэн япон матбагаларына барып, матбага эйберлэренец исемнэрен вэ басу ысулларын 1 ай буе ей-рэнделэр. Нэм ниЬаять, 1930 елныц гыйнварында Токиода меселман матбагасында дини вэ милли дэреслеклэр Ьэм башка китаплар басыла башлады.
Бугенге кендэ бу матбагада алты сыйныфлык дэрес китаплары басы/\ып, бвтен Ерак Кенчыгыш вэ бвтен деньядагы меЬажир ватандашларыбызга таратылды. Беек бер милли хезмэт буларак, Габдулла Тукайныц тулы "Мэжмугаи эсэр"е басылды. "Иэфтияк" шэриф, терле дини китаплар, милли хикэялэр вэ шигырьлэр басылды. 1934 елда бу матбагада Ерак Шэрекътэ, Япониядэ беренче мэртэбэ буларак, ^окио вэ Киж,у мэхэллэлэлэренец ихтыяри садакалары белэн Коръэн кэрим мосхэф шэрифе басылып чыгып, бвтен меселман деньясы тарафыннан зур шатлык вэ тэбрик белэн карты алынды. Булэк итеп жибэрелгэн^оръэннэр-не алганнан соц, Мисыр, Эфган вэ Гыйрак падишаЬларыннан, ?&амигь эл-ЭзЬэр шэехеннэн вэ бетен меселман деньясыныц беек шэхеслэреннэн тэшэккер в^ тэбрик хатлары алынды. Га-лиж,энап Япония императоры хэзрэтлэренец вэ Мэнжу-Го императоры^хэзрэтлэренец Коръэн кэримне карап бик канэгать калуларын эйтеп, сарай назыйрларыннан рэсми хатлар килде. Бу матбагада Японияне вэ Ерак Шэрекъ хэллэрен ислам галэменэ таныту максаты белэн бишенче ел инде айлык "Яца япон мехбире" мэж,мугасы нэшер ителеп килэ.
Шулай итеп, иске заманнарда йез мецнэр аркасында гына эшлэнэ торган дини вэ милли эш шушы кечкенэ матбагада, иленнэн ялангач качкан меЬаж,ирлэр тырышлыгы белэн, узлвре вйрэткэн кечкенэ шэкертлэрнец хезмэте белэн эшлэнеп килэ. Хэзерге кендэ матбага-ныц баш хэреф тезучесе - мэктэп шэкерте Мвхэммэт Алтынбай булып, башка шэкертлэр ан-нан хэреф тезэргэ ейрэнэлэр.
Токиода меселман мэктэбе хакында матбугат
Токиодагы меселман мэктэбе узенец кечкенэлегенэ карамастан, Шэрекънец иц беек пайтэхетендэ - Токио шэЬэрендэ, япон тарихында беренче мэртэбэ буларак вэ маЬажирлэр тарафыннан ачылуы белэн башта ук бетен Японияиец вэ ислам галэменец дикъкатен ж,элеп итте.
Токиода меселман мэктэбе ачылган елда, япон миллэтенец балаларына ^башлангыч мэктэптэ дини тэрбия биру кирэклеге хакында япон парламентында мэгърузэлэр кертеле^, шул хакта фикер алышу бара иде. Кайбер мэдрэсэлэр, мэсэлэн Кумазава дарелфенуне , якшэмбе кен махсус дини дэрсслэр ачып, балаларда дини игътикад урнаштырырга аеруча зур тырышлык куя иделэр.
Токиода меселман мэктэбе ачылу хэбэрлэре пайтэхет гэзитэлэрендэ язылу белэн, ме-селманнар балаларына 5 яшьтэн башлап "Иман" ейрэтэлэр вэ 9 яшьтэн намаз укыталар икэн, дигэн хэбэр таралып, японнарныц игъ^барын ж,элеп итте.
Япониянец куп кенэ тэгълим вэ тэрбия эЬеллэре мэктэпнец Сэн Укбудагы кечкенэ йортына килеп, бала.\арныц ничек итеп дин ейрэнулэрен карадылар. Кумазава дарелфенуне шул ук елда, эле ике ай гына эшлэгэн бу мэктэпнец меселман балаларын 1927 елныц 4 де-кабрендэ узлэренец балалар бэйрэменэ чакырып кунак итге. Меселман мэктэбенэ якын ур-
нашкан 1300 шэкертлек башлангыч Томигайа мэктэбе Ьэр ел саен мвселман мэктебе шэкерт-лэрен узлэренец мэктэп бэйрэмнэренэ вэ ж,ыеннарына чакырып кунак нталэр.
Мвселман мэктэбе хакында Япониянец пайтэхет матбугаты, гэзитэ вэ мэж,мугалары ай саен мактап терле мэкалэ вэ хэбэрлэр язып, шэкертлэрнец^эсе.мнэрен басын чыгаралар.
Ислам матбугатына килсэк, Теркиядэ "Ж,омЬурият" гээнтэсе мэктэпнец ачылу хэ-бэрен вэ беренче имтиханда твшереп алынган рэсемен басып чыгарды. Мисыр, Сурия вэ Эфгаистан ислам матбугаты, Ниндстан вэ Ьиндонезия Ьэм Чин'дэге ислам матбугаты вакыт-вакыт Токиодагы мвселман мэктэбен хэтергэ алып, аца караган хэбэрлэрне язып торалар. Бо-лардан тыш, инглиз, француз, алман, маж,ар, Чехословакия гэзитэ мехбирлэрс дэ килеп куреп, мэктэп рэсемен алып, уз матбугатларында нэшер иттелэр.
Токио да мвселман мэктэбенец мвгалимнэре вэ шэкертлэре
Токиода мвселман мэктэбенец мвдире хвкумэт тарафыннан расланган рэвештэ имам вэ медэррис Мехэммэт Габделхэй хэзрэт Корбангали иде. Мегаллимнэр коллективы рейсе Мвхэммэт Габделхэй хэзрэт Корбангали вэ эгьзалары: ана теле мвгаллнмэсе Рабига ханым Камкина, тврле фэннэр Ьэм рус теле мвгаллимэсе Рабига туташ Насыйриядэн гыйбарэт бу-лып, болардан башка, гимнастика мвгаллнмс Хантимер Нинеш, рэссм вэ кул Ьенэре мегал-лиме Минами Такиса Ьэм япон тарихы вэ ж,эгьрафиясе мвгаллиме Укбу Куж,и эфэнделэр ат-нада билгелэнгэн берничэ квндэ килеп дэрес бирэлэр иде. Мэктэп башланганда биредэ бар-лыгы 14 шэкерт булып, 1 нче сыйныфта Эхмэт Алтынбай, Фаизэ Агия, Рэшидэ Вэлия, Рэхилэ Садыйкиялар, 2 нче сыйныфта Рэмзия Касимия, Хэдичэ Садыйкия, Сэгыйдэ Госмания вэ Мвхэммэт Алтынбайлар, 3 нче сыйныфта Сания Касимия вэ 6 нчы сыйныфта Эхмэдулла Аги, Рэисэ Садыйкия, Халидэ, Хэбибэ вэ Хэнифэ Гыймраниялэр Ьэм болардан башка бер рус кыз баласы Зинаида Сесекина русча вйрэну вчен мвселман мэктэбенэ кергэн иде. Бу бала да шатланып ай вэ йолдызлы галэмэт тагып, татарча гцырларга вйрэнеп йври иде. [...]
[...] 1928 елда булган беренче имтиханда 4 шэкерт 6 сыйныфны тэмамлап 7 нчегэ кучерелделэр. 1929 елгы икенче имтихапнан соц алар 7 сыйныфны бетерделэр Ьэм узлэренэ мэктэп исеме язылган сэгатьлэр булэк итеп бирелде. Икенче уку елыннан башлап, 4 сыиныф-тан алып, Рокыя туташ Мвхэммэдишия мвгаллимэлегендэ инглиз теле дэреслэрс кертергэ ка-рар кылынды.
1929 елныц 11 июлендэ гаризасы буенча, никяхы мвнэсэбэтс белэн, Рабига туташ Насыйрия мвгаллимэлектэн азат ителде Ьэм аньу^ тврле фэн Ьэм рус теле дэреслэре дэ Рокыя туташка тапшырылды. Мэктэпнец эчке малия эшлэре, ана теле дэреслэрс вэ эувэлге вч сыйныфта дин дэреслэре Саимэ ханым кулында иде. ©чепче уку елы - 1930 елныц апреленэ шул ук укытучылар: Корбангали хэзрэт, Саимэ ханым вэ Рокыя туташ булып, 22 шэкерт укыды Ьэм Сания туташ Касимия мэктэпне тэмамлады. Дуртенче уку елында да 1931 елныц апреленэ шул ук мегаллимнэр булып, 21 шэкерт укыды. Мвхэммэт Алтынбай, Хэдичэ Садыйкия, Рэмзия Касимия вэ Сэгыйдэ Госманиялар - дурт шэкерт мэктэпне тэмамлады. А^рга мэктэпне бетеру турында квмештэн ясалган галэмэтлэр бирелде. 5 нче уку елында, 1932 елныц апреленнэн шул ук мегаллимнэр коллективы вэ аларга ярдэ.мче булып мвгаллимэ-лек вчен бер ел хэзерлек уткэн Сания Касимия (хезмат хакы алмыйча) укыггылар. Бу уку елында 33 шэкерт булды вэ биш шэкерт: МаЬисорур Янгуразия, Эхмэт Алтынбай, ИбраЬим Агиш, Рэхилэ Садыйкия вэ Фаизэ Агиялэр мэктэпне тэмам итеп, квмештэн ясалган хатирэ галэмэте алдылар.
Токиода мвселман мэктэбенец биш еллык бэйрэме
1932 елныц 2 октябрендэ Токиода мвселман мэктэбенец ачылуына биш ел тулу бэйрэме уткэрелде. Бэйрэм кенендэ мэктэп бинасында японныц беек шэхеслэре вчен тантанал^ сурэттэ зыяфэт - банкет ясалды. Бу зыяфэткэ Япония императорлыгыныц Шураи Гали дэулэт эгьзасы Камата Икбичи жэнаплэре, элеккеге дахилия назыйры Токонами, вице-адмирал Виконат Огасавара, вице-адмирал Шизака, барон Иной вэ башка югары дэрэж,эле турэлэр, Япониянец беек гыйлем докторлары - барлыгы 60 лап кеше катнашты. Мэж,лес, югары музыка мэктэбе шэкертлэренец кыллы оркестрга кушылып Япон гимнын башкарулары вэ аннан соц мвселман мэктэбе шэкертлэренец "Фатиха" сурэсенец тэржемэсе булган татарча шигырьне хор белэн укулары Ьэм мэжлестэ катнашучыларныц аларны аякка басып тыц-лаулары белэн ачылды. Токио мэхэллэсенец рэисе вэ мэктэпнец мвдире Мвхэммэт Габделхэй хэзрэт Корбангалинец кунакларны сэламлэу нотыгыннан соц мэхэллэ метэвэллилэреннэн Вэли Габидулла, Эхмэт Мвхтэсиб, Хуж,а Эхмэт ВаЬаб, яшьлэр исеменнэн Габдулла Мэрвэз, госманлы тереклэре исеменнэн Хэсэн Мостафа, хатыннар исеменнэн Сара ханым ВаЬабия, ©ммегелсем ханым Корбангали вэ башкалар тэбрик сейлэделэр. Кунаклар тарафыннан Шураи
Кояш чыгышы пленнон бер мощмуга 261
Гали эгьзасы вэ элеккеге мэгариф наэыйре Камата жэнаплэре, Токонами эфэнде, Виконат Огасавара эфэнде, Васида университетыныц диннэр белгече профессор Накагиро вэ генерал-лейтенант Таката эфэнделэр бик тирэн мэгьнэле вэ тээсирле нотыклары белэн мэктэпне Ьэм мэхэл^энс тэбрик иттелэр. Мэгариф назыйре Хатойама ж,энаплэре мэктэпкэ булэк итеп бер лэухэ яэып ж,ибэрде вэ бу лэухэ хэзер дэ мэктэпнец кунак булмэсендэ эленеп тора.
Банкеттан соц шэкертлэр тарафыннан бик матур кичэ куелып, "Чэчэклэр" исемле пьеса уйналды.
Милли кейлэребезне рекордка алу*4
Токио меселман мэктэбе шэкертлэре Япониядэ беренче мэртэбэ сэхнэлэргэ чыгып, милли шигырьлэребезне укучы вэ милли кейлэребезне кейлэучелэр булдылар. Зур бер пайтэ-хеттэ, шэрекъ мэдэниятенец нурын ж,иЬанга балкыгучы бер миллэт кузенэ аЬэц, моц вэ за-рыбызны, шатлык вэ кайгыбызны куркэм сурэттэ ацлату ечен мэктэп ачылгач ук, милли кейлэребезне нотага салу мэсьэлэсе нэубэткэ куелган иде. 1928 елда магцар профессоры Проля килгэн вакытта, бу хакта аныц белэн дэ сейлэшеп утелде. 36 терле телдэ сейлэшэ ала торган бу профессорныц вэ тел галименец фикерлэре зур кызыксыну белэн тыцланылды. Ул терек шивэлэреннэн 5-6 терле шивэдэ ж,ыр ?цырлап вэ чын башкорт кее беэн Агыйдел буйлары жырларын гцырлап курсэтте.
Бу хакта япон музыка Академиясенец профессорлары белэн дэ сейлэшенде. Вэ ниЬаять, бер миллэтнсц шигырь вэ кее аныц рухи халэтен, кукрэгеннэн чыккан тавышы аныц чын хиссиятен ацлатырга тиешле вэ шул сэбэпле милли кейлэр, узгэртелмичэ нотага салынып, 20 нче гасырда да сакланып калырга тиеш дигэн фикергэ киленде. Акрын-акрын шигырь китап-ларыбызны ж,ыеп, милли кейлэребезне Япониягэ килгэн миллэттэшлэребездэн торлечэ, узлэре белгэнчэ ж,ырлатып карап, 1928 елдан башлап бу кейлэр акрынлап нотага салына башлады. 1928 елдан башлап шэкертлэр, музыка Академиясенец кыллы оркестрына кушылып, милли ж,ырларыбызны ж,ырларга ейрэнделэр. Бу шэкертлэрнец 1929 елныц маенда японнар тара-фыннап "Япон яшьлэре" жэмгыять клубында мэктэп файдасына куелган кичэдэ вэ 1935 елныц гыйнварында Синдагайа Кайканда куелган кичэдэ оркестрга кушылып ж,ырлаган ж,ырла-ры уз миллэттэшлэребез тарафыннан куз яшьлэре белэн тыцланган кебек, япон миллэтендэ дэ бик 1-узэл тээсир калдырды. Япон гэзитэ мехбирлэре бу хактагы тээссоратларын язып чыкты-лар. Хэзерге кендэ мэктэп шэкертлэре тарафыннан "Фатиха" сурэсенец татарча тэрж,емэсе, "Уян шэкерт!", "Сеембикэ манарасы", "Язгы табигать", "Илне сагыну", "Чит илдэ", "Сандугач-кугэрчен", "Бэгырь тамчь^ы" вэ башка ж,ырлар нотага салынды. 1937 елныц 15 мартында япон дусларныц тэшвик'ы белэн мэктэп шэкертлэре Токиода "Идессон рекорд" компаниясе шнркэтендэ биш шигырь вэ кейне граммофон рекордына алдырдылар. Болар -"Сандугач-кугэрчен", "Сеембикэ манарасы", "Язгы табигать", ве "Уян, татар!" Ьэм сурэи "Фатиха"ныц тэрж,емэсе. Бу рекордлар меселман мэктэбе милкендэ булып, телэучелэргэ эшлэтеп ж,ибэрелэ.
Мэктэп шэкертлэре сэхнэдэ
Мэктэп шэкертлэре Ьмцри Яца елда вэ кайчакларда япон Яца елында да (миляди) ял вакытларыннан файдаланып, мэктэптэ кичэлэр куялар. Монда шэкертлэр вэ яшьлэр тарафыннан терле милли пьеса вэ драмалар куела, терле тарихи куренешлэр куреэтелэ. Шэкертлэр Чыцгызхап вэ 1 нмер булып чыгалар, На рун эл-Рэшид хакында "Мец дэ бер кичэ" дэн хикэялэр сейлилэр. Чэчкэлэр булып, кошлар булып сэхнэгэ чыгалар, кыргызлар булып жырлыйлар Ьэм япон балалар уены езеклэрен японча уйнап куреэтэлэр. Яшьлэр пьеса-лар куялар вэ милли музыка уйныйлар. Гаяз Исхакый килу менэсэбэте белэн Токио меселман яшьлэре вэ мэктэп шэкертлэре Синдагайа Кайкан'да бик зур кичэ куеп, аныц "Зелэйха"сын уйнадылар. Вэ Япониядэ торучы бетен меселманнарны чакырып уйнап куреэттелэр. Японнар тарафыннан меселман мэктэбе файдасына куелган кичэдэ дэ мэктэп балалары мецнэрчэ ка-раучылар алдында сэхнэгэ чыктылар.
Мэктэптэ тарихи олугларыбыз
Меселман мэктэбе шэкертлэре Япония хекумэт м^тэбе ысулынча бик оста рэсемнэр ясыйлар. Кечкенэ шэкертлэр эшлэгэн Чыцгызхан, Атилла вэ Тимер рэсемнэре мэктэп ди-варында эленеп тора. Алар янында Габдулла Тукайныц зур фоторэсеме вэ Сеембикэ манарасы рэсеме дэ бар. Исмэгыйль бэк Гаспринский рэсеме матбагада басылып, Ьэр шэкерт кулы-на а\эшенде. Токиода меселман матбагасында алтынлап, ж,илдлэп теплэнеп басылган Габдулла Тукайныц эсэрлэр ж,ыентыгы Ьэр мэхэллэ эгьзасы йортында бер зиннэт булып тора.
Гаяз Исхакый "Зелэйха" пьесасын уйнаучы мектабе исламия шэкертлэре арасында. Токио. 1933.
Балалар бакчасында мэселман балалары
Беек япон миллэтендэ балалар тэрбиясе бик тэрэккый иткан. Япония мэмлэкэтс балалар тэрбиясендэ деньяда беренче урынны тотуын курсэтеп килэ. Кечкенэ балалар очен Япониядэ б^ куп балалар бакчасы бар. Моныц бер елсшс христианнарныкы булып, икенче елеше халис японча. Мвселман балалар шул халис японча булган балалар бакчасына ксрсп, шунда тэртип вэ нэзакэткэ ейрэнэлэр. Балалар тэрбиясе ечен бу эшнец соцрак бик файдалы булуы тэи^рибэ аша курелеп килэ.
Балаларныц двньяга килуе, нсем бирелу вэ сеннэткэ утырту
Балалары деньяга килу алдыннан, меселман хатынпары зур хэстэханэлэрдэге тудыру булегенэ, мэсэлэн, 1 окиодагы Кио дарелфенуне вэ Империал дарелфенуне хэстэханэлэрепэ кереп, шунда баларын двньяга китерэлэр. Анда ун кепнэр ятып чыгалар. Иссмнс имам барып, баланыц колагына эйтэ. Лэкин рэСми гафифэ мэжлесе хэстэханэдэн чыккач, Ьэр гаилэнец еендэ яки, зур мэж,лес булса, мэктэп бинасында ясала. Мэхэллэ эгьзалары Ьэрберсе гафифэ мэгцлесенэ балага ЭД'ем, юрган вэ башлык кебек булэклэр китерэлэр. Бал Ьэм май белэн баш-ланып, тэкэллефле мэж,лес ясала.
Сеннэткэ утырту элек Хайлар'дан сеннэт бабасы МехэммэтшаЬ эфэнде Агиевны ки-тереп ясала иде. Хэзер исэ, аныц вафаты вэ башка сеннэт бабасы булмау сэбэпле, ир балалар 3-5 яшьлэрендэ Кио дарелфенуне хэстэханэссндэ докторлар тарафыннан сеннэткэ утыртыла-лар.
Никях мэщлесе
Шэригать буенча килешу мэ>цлесеннэн соц, туй вэ никях кене билгелэнэ. Туй вэ никях мэж,лесендэ, гадэттэ, ж,егетнец башында милли кэлэпуш вэ кызныц ба1нында энж,е калфак була. Дини йоладан соц, милли гадэтлэр жиренэ ж,иткерелеп, зур чэкчэклэр китере-леп, никях мэгцлесе ясала. Токиода меселман мэхэллэсе яшьлэре динилсклэре белен бергэ миллилеклэрен дэ бик нык саклап килэлэр: никях моцача Ьэрвакыт уз диндэи! вэ миллэттэш-лэре арасында гына булып килэ.
Меселман мэктэбе эшлэрен караучы мвтэвэллилэр
Токиодагы меселман мэктэбендэ бала ата-анасыныц вэ тэрбиячелэренец бала башына 7 иен 50 сэн булган айлык тулэве Ьэм мэхэллэ эгьзалары биреп килгэн айлык садакалар, га-еттэ вэ бэйрэмнэрдэ ж,ыелган садакалар белэн тэрбия кылынып килэ. Мэктэптэ фэкыйрь балалар бушлай укытыла вэ хэле зэгыйфьрэк адэмнэрнец балалары ечен айлык тулэу киметелэ. Мэктэпнец мали эшлэрен, аныц тэрбиясен ай саен карап алып бару эше мэхэллэ метэвэл-лилэренец 7 кешелек башкарма Ьэйэтенэ йеклэтелгэн. Болар хэзерге кендэ рэислэре Мехэммэт Габделхэй хэзрэт Корбангали вэ эгьзалары Закир Шакири, Хуж,а Эхмэт ВаЬаб,
Кояш чыгышы член нон бер мэщмуга 263
Сабир ?&эмил, Закир Илмэти, МотаЬар Яхши вэ Эхмэт Мвхтэсиблэрдэн гыйбарэт булып, МЭКТ9П ачылганнан бирле армый-талмый мэктэп тэрбиясе вчен бушлай хезмэт итсп килэлэр. Аныц ай саен жыслган хисапларын карап, кирэк эйберлэрен алып, тулэулэреи тулэп, малия эшларсн алып баралар. Мэктэпнсц бвтен кэгазь вэ исэп-хисап эшлэрен идарэ кылучы, мэктэп эшсндэ мэхэллэ башкарма Ьэйэтенец сэркэтибе Хужа Эхмэт э<})эпдс ВаЬаб булып, мэктэп эшли башлаганнап бирле элегс хезмэтне бушлай башкарып килэ. /^ээаЬсм АллаЬы хэйранэн кэсира.
АллаЬы аларга куп яхшылыклар бирсен!
Кайбер ацлатмалар Ьэм сузлекчэ.
1. масраф - чыгым
2. иен - Японияде акча беремлеге
3. Мехеммет Габделхай Гобвйдулла улы Корбангалиев Оренбург губернасынын, Миндек авы-лында Гобвйдулла ишан Корбангалиев гаилесенда туган, Беренгче бвтендвнья сугышы елла-рында офицер, 1919-1925 елларда Кытайныц Далянь-Дальний шэЬврендэ имам, 1925-1938 елларда Токиода "Мвселман берлеге" жемгыятенде имам-хатыйб Ьем мвдэррис, 1938-1945 елларда яцадан Далянь швЬврендв имам-хатыйб. Японияне союздаш гаскерлэр басып алгач, Г.Корбангали НКВД тарафыннан кулга алына Ием СССР га жибереле. 1945-1955 елларда сея-си тоткын буларак тврмэде утыра, 60 елларда Чилвбе елквсендэ вафат була.
4. незарет - министрлык
5. имтияз - естенлек, льгота
6. пайтехет - башкала
7. татами - иденге жаеле торган матрац
8. ресем кечид шаЬаналар - херби Ь.б. тантаналы парадлар
9. галемот - значок
10. твнзилвт - ташлама, льгота
11. хосусый йорты булган меселманнарда
12. твмиз - чиста, ару
13. зыяфэт - кунак межлесе
14. Иман, табыну Ьэм мегамелвлвр
15. авазларны дерес ейту
16. фикъра - кыйсса
17. шаригать хекемнеренец
18. морфология Ьам синтакисис
19. Коръен сузлерен анлату Ьам Мехвммвт пайгамбар сейлэген сузлер
20. вЙткенне дерес язу Ием ижат итеп яисе есер эчтэлеген язу.
21. шива - сейлеш
22. селаматлекне саклау
23. бик тулы итеп
24. мотевелли - мвктап, мечет эшларе белен идаре итуче
25. мимеограф - цилиндрына трафарет тарттырылган Ьвм кул кече белен хврекеткв китере-леп, машинкада яки кулдан язган текстны кубайта торган машина.
26. игътикад - инану
27. хитабнамв - меражагать язуы
28. дахилия назыйры - эчке эшлар министры
29. харита - карта
30. Мажарстан - Венгрия
31. Бертуган Керимевлер - XX йез башы куренекле татар матбагачылары - бертуган Мохаммэтжан, Шерифжан Ьем Хесвн Керимевлер.
32. гемрекхане - таможня
33. мосхеф шерифе - Коръаннец икенче исеме
34. Жамигъ ал-бзЬер - КаИирадэге мечет.
35. Манжу-Го - 1931 елньщ ахырында Кытайныц теньяк-кенчыгышын япон гаскерларе басып алгач, 1932 елда тезелган курчак деулат. й^итакче итеп Цин династиясенец (1644-1911) соцгы императоры Пу И куела. Манжу-Го даулете 1945 елнын, августына кадэр яши.
36. назыйр - министр
37. мэгъруае - проект
38. дарелфенун - югары уку йорты
39. тегьлим - белем биру
40. "ЖвмЬурият" - Теркияде 1923 елда нешер ителе башлаган газета
41. малия - финанс
42. Шураи Гали - югары совет
43 лауха - стенага эле вчен матур язу белан бизеклвп язылган такта 14. рекордка алу - граммофон тэлинкесенэ яки тасмага языдырып алу
45. тешвикъ - кызыксыну
46. Атилла (375-454) Аурупада Иуннар деулете идаречесе, харби житэкче
47. халис - саф
48. текеллефле - купшы
Резюме
В статье "Сборник из страны Восходящего Солнца" помещены материалы юбилейного альбома, посвященного 10-летию работы татарской школы в Токио (1927-1937), ставшей культурным центром мусульман Японии.
Текст раритетного издания публикуется в сокращении с переложением на современный татарский язык.
