CC BY
4УДК 666.762
КОСТЮМ ДИЗАЙНЫНДАГЫ К0РКЕМ ОБРАЗДАР ЖЭНЕ TYCTIK-СТИЛЬД1К ШЕШ1МДЕР Ц¥РУ
АУЕЛБЕКОВ ЕРЖАН БУРАХАНОВИЧ
^.А.Ясауи атындагы Халыкаралык казак^р^ университетi, Бейнелеу eHepi кафедрасыныц
доцент^ п.г.к. TYPKicTaH, ^азакстан
БЕЙСЕНБАЕВ САДЫБЕК КАЛМАХАНОВИЧ
М.Эуезов атындагы Ощуспк ^азакстан университетшщ профессоры, п.г.д. Шымкент, ^азакстан
ЖАНЭД1ЛОВА АДЕЛЬЯ Ц¥РБАНЭЛЩЫЗЫ
М.Эуезов атындагы Ощуспк ^азакстан университетшщ магистранты,
Шымкент, ^азакстан
ШАХАНБАЕВ М¥РАТ НУРМАГАНБЕТ¥ЛЫ
^.А.Ясауи атындагы Халыкаралык казак^р^ универcитетi, Бейнелеу eнерi кафедрасыныц
ага окытушысы TYркicтaн, ^азакстан
Аннотация. Мацалада костюм дизайнындагы квркем образдар ц^ру,оныц мазмундыц ерекшел1ктер1 царастырылады. Дэстурл1 цазац эйелдер костюм1ндег1 квркем образды цурудыц кезецдер1 кврсетшп, олардыц взгндгк сипаты царалады. Костюм дизайнындагы mYcm1ц рвл1 мен символикасы жан-жацты кврсетшп, дизайндагы тYстi цабылдаудыц психологиялыц ерекшелiктерi, эйелдер костюмт цурастыруда тYстiк-стильдiк шешiмдер цурудыц мацызды цырлары баяндалады.
Клт свздер: Костюмнщ дизайндыц бейнеЫ, квркем образ, тYстердiц ассоциациясы, костюм композициясы, тYстiк-стильдiк шешiмдер.
Костюмнщ дизайндык бейнес костюм композициясыныц барлык талаптарына жауап беретш жэне тутынушылык ортада функционалдык максаты бар керкем безендiрудiц нэтижесшде жасалган костюм формасы болып табылады. Дизайнер эркашан костюмнщ бейнелi мэнерлшпн iздеу жолымен жYPуi керек[1].
Дизайнер жобаланган костюм аркылы коршаган элем туралы езшщ идеясын, дизайн такырыбына кезкарасын, берiлген такырыппен жумыс ютеу кезiнде пайда болатын cезiмдерi мен ассоциацияларын бiлдiредi. Осы дизaйнерлiк iзденicтердiц нэтижеciнде костюм формалары мен бейнелерше арналган жаца идеялар дYниеге келедь Айналадагы элемнщ кез келген кубылысы немесе объектici cуретшiде ол жобаланган костюмдерде бейнеленген ассоциациялар мен бейнелердi тудыруы мYмкiн. Дизайнер жасаган костюм - суретшшщ санасында туындайтын автордыц accоциaтивтi идеяларыныц бiр тYрi [2].
Сэндi жобалау процеci форма мен мазмун бiрлiгiне кол жеткiзу болып табылады. Жобалык тапсырмаларды жYзеге асырудыц шыгармашылык эдicтерi бар.
Шыгармашылык мiндеттердi шешудщ барлык эдicтерiн екi топка белуге болады -логикалык жэне эвристикалык (грек тiлiнен heurisko - табамын, ашамын). Эвристикага ассоциация эдici, аналогия, ошактык объектiлер эдici, бионика эдici, морфологиялык талдау эдici, неология эдici, эмпатия, инверсия жэне т.б. [3].
Эдютердщ максаты - жаца шешiмдердi iздеудi кYшейту жэне осы эдicтердi тYciнумен каруланган дизайнер ез максаттарына CYЙене отырып, оларды еркш колдана алады. Керкем
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
образды курудыц негiзi казак ертеriлерi мен ацыздары, эпикалык жырлары, тарихи ацыздары, классикалык немесе к^рп эдебиет шыгармалары болуы дэстYрлi казак эйелдер костюмiндегi стильдiк эволюциясын аныктауга септiгiн тигiзедi. ДэстYрлi казак эйелдер костюмш курудагы керкем образдык iзденiсте тарихи фактiлердi шыгармашылык дереккез ретiнде пайдаланатын киiмдер коллециясыныц калай калыптасатынын жэне оны куру барысында кандай шыгармашылык эдiстер колданылганын, оныц курылуын мынадай кезецдермен аныктауга болады:
I кезец - зерттеу. Бул кезецде кез эдетте визуалды бакылау аркылы зерттеледi. ДэстYрлi казак эйелдер костюмшщ эскиздерi жасалады, дизайнер тшшд^ пропорцияларды, кездщ пластикасын, оныц бетшщ курылымын жэне тYC схемасын зерттейдь Керкем, эдеби шыгармалар негiзiнде шыгармашылык идеялар пайда болып, дизайнер ез идеясын калыптастыру Yшiн ассоциациялар эдiсiн колдана алады. Дизайнердщ шыгармашылык киялы визуалды идеяларга ауысып, олар Yлкен нэтижелер бере алады.
II кезец - аналитикалык. Шыгармашылык кайнар кезшщ сипатты белгiлерi талданып, айкындалып, оныц непзп сипаттамалык белгiлерi айкындалып, дэстYрлi казак эйелдер костюмiн жобалаудыц мiндеттерi койылады. Негiзгi стильдiк багыттар, тшшдеу, форманыц пропорционалды белiнуi, форма элементтершщ ыргакты уйымдастырылуы, текстурасы, тYC гаммасы аныкталады. Топтаманыц негiзгi стилi улттык, этникалык жэне тарихи бiрлестiктердi бiрiктiредi. Пiшiндi iздеу Yшiн негiз ретшде геометриялык кесiлген жэне тYзу сызыкты белiмдерi бар улттык костюмдер Yлгiлерi тацдалады. Коллекцияныц пластикалык шешiмi бойынша кажеттi пiшiндер мен оюлы, геометриялык элементтердщ Yйлесiмiн табу негiзгi мшдет болып табылады. ДэстYрлi казак эйелдер костюмшщ коллекциясында текстурасы бойынша карама-кайшы материалдарды - жука жэне мелдiр кYЦгiрт маталарды, Yлкен, мэнерлi текстурасы бар баска да мата материалдарымен Yйлестiру туралы шешiм кабылданады. Коллекцияныц тYC схемасы, ягни кYPделi табиги тYCтер схемасы халыктыц тарихы мен улттык кшмшен алынып, ецделiп реттеледь Бул ез кезегiнде коллекция куруда Yлкен шабыт бередi.
III кезец - сызбасын куру жэне дайындау. Дереккездiц аныкталган негiзгi белгiлерi топтама Yлгiлерiнiц эскиздерiнiц сериясымен жумыс ютеуге негiз болады. ДэстYрлi казак эйелдер костюмшщ эскизi накты костюмнiц эскизше ецделедi. Мунда ассоциация эдiсiмен алынган акпарат накты жобалык шешiмге аударылуы керек. Бул кезецде логикалык ережелер басым болатын логикалык эдiстер кажет: талдау, салыстыру, жалпылау, ж1ктеу, индукция, дедукция. Бул кезецнщ негiзгi мшдетше бастапкы дереккезбен байланысты сактай отырып, бiрак сонымен бiрге авторлык жинакта бiрiктiрiлген заманауи Yлгiлердi жасау юредь
Логикалык эдiстер дэстYрлi казак эйелдер костюмшдеп коллекция элементтерiнiц пропорциялары мен келемш тужырымдауда, тYC схемаларын эзiрлеуде, текстуралар мен декорларды пайдаланудагы Yлгiлердi iздеуде, материалда жYзеге асырылатын Yлгiлердi тацдауда, коллекцияныц езiндiк идеясын накты куруга мYмкiндiк бередi.
IV кезец - материалда дэстYрлi казак эйелдер костюмшщ коллекциясыныц жобасын жYзеге асыруга багытталады. Бул кезецде эскиздер шыгармашылык децгейдеп коллекцияга айналады. Бул жерде коллекция Yлгiлерi Yшiн дурыс материалдарды тацдауга, костюм элементтерiн бiрiктiрудiц текстуралык, меншiктi технологияларын эзiрлеуге кемектесетш ассоциациялар эдiсiне оралган жен. Аналогия эдiсi текстуралы материалдардан коллекциялар жасауда да колданылады[4].
Костюм композициясын куруда тYC ете мацызды рел аткарады. Костюмдеп тYCтердiц YЙлесiмi кебiнесе оныц кабылдауын аныктайды. ТYC костюмге мэнерлiлiк бередi жэне оны YЙлестiру куралдарыныц бiрi болып табылады. ДэстYрлi казак эйелдер костюмшщ композициясын куруда да дизайнер киялы табигаттыц сулулыгын жэне коршаган ортадагы заттардыц тYCтерiн кабылдайды. ТYCсiз заттар адам кезiне керiнбейтiндiгi аян, сондыктан белгiлi бiр тYCтердi идеялык шешiмдер негiзiнде колдана отырып, идея нэтижелерш алдын ала жобалап керуге болады. Ежелп заманнан бYгiнгi ^нге дейiн арман адам емiрiмен тыгыз
байланысты жэне адамга психологиялык, эмоционалдык жэне рухани эсер етед^ сол себепт тарихи кезецдердеп улттык костюм элементтерiн салыстырып кептеп пайдаланган дурыс.
БYгiнгi тацда суретшшер, дизайнерлер адамныц кещл-куйн тYC аркылы кетеру немесе тYсiру жэне затты кабылдауда белгiлi бiр реттiлiкке назар аударуды басшылыкка алады. Сондыктан дэстYрлi казак эйелдер костюмшщ композициясында да тYC Yлкен орын алады. Осыган сэйкес, халыктыц турмыс жагдайыныц жаксаруына, сондай-ак мэдениеттщ еркендеуiне байланысты кшм Yлгiлерi кшмнщ эстетикалык касиеттерi мен эдемшпн жаксартуды талап етедi[5].
Кшмнщ бiр белiгi ретiнде материалдыц сырткы тYрi керкемдiк касиетке ие. Оларга: текстура, сурет, матаныц тYсi жатады. Егер матаныц текстурасы Yлпiлдек, мыжылган, кедiр-будыр, сондай-ак тыгыз, калыц, жылтыр болса, бул кшмнщ елшемi мен салмагын арттырады. Жука, жылтыр, тепс бетi бар маталар коллекцияны жецiлдетедi жэне оныц мелшерiн азайтады. Тацдалган Yлгi бойынша киiмге мата кескшшщ эсерiн ескеру кажет. Мата кескшшщ табигаты болашак ешмшц дизайнына эсер етедi[6].
ДэстYрлi казак эйелдер костюмшдеп киiмдi безендiруде матаныц тYсi мацызды рел аткарады. Белгiлi бiр тYCтер адамдардыц журш-туруына, тiршiлiгiне, кызмет мен ецбегiне эсер етедi. Ягни, дэстYрлi казак эйелдер костюмiнiц дизайнын жасау кезiнде де тYC касиеттерш ескеру кажет. Ашык, таза, жылы тYCтер нысанды жакынырак, Yлкенiрек жэне ашык етедi. Барлык гYлдер, ашык тYCтер ерекше кYтiмдi кажет етедь Бiрiншiден, олар таза ауада, жарыкта, табигатта кецiлдi керiнуге жарайды, екшшщен, егер ашык тYCтi киiм эаресе Yлкен болса, ол адам келбетше керi эсер етедi, Yшiншiден, мундай киiм эсiресе кiм жумыста болса оларга ыцгайсыздык тудырады. Осындай ашык, жаркын тYCтер ерекше канагат сезiмiн жэне нэзiк дэмдi кажет етедь Жалпы жазылмаган жас шектеулерi де бар: жаркын, гулд^ кецiлдi тYCтер жастарга жараса, егде жастагы адамдар карапайым тYCтердi унатады. Стильдi кер^ Yшiн тек унамды тYсiцiздi бшу жеткiлiксiз. Сондай-ак олар ездерiнiц жеке басыныц кажеттiлiгi мен талгамын ажырата бiлуi керек.
ТYCтi кабылдаудыц психологиялык ерекшелiктерi бар. Tyc - керерменде белсендi эмоционалды реакция тудыратын непзп уйымдастырушы кецiстiк. Тарихи тургыдан тYCтердiц адам психологиясына эсерi туралы кептеген мысалдар бар. Мэселен, зауыт кабыргасыныц кара тYCке боялганы жумысшылардыц басым кепшiлiгiнiц жYЙке ауруына шалдыгуына экелуi мYмкiн. Сол сиякты, кабинаны «кецiлдi тустерге» бояу нэтижесiнде адамдардыц басы айналып, вестибулярлык аппараттыц жумысы бузылатындыгы аныкталган. Сондыктан дизайнер-суретшi тYCтi кабылдаудыц психологиялык жэне физиологиялык ерекшелiктерiн мшдетп тYрде ескеруi кажет[7].
Эткен гасырдагы швед мYсiншi Ф.Ходлар тYCтiц касиеттерш зерттей отырып, тYC затты сипаттап, оны анык жэне эдемi етед^ сэндiк эсердi кYшейтетiн эсер етедi дейдi. Tyc пiшiнге тэуелсiз жэне кушт музыкалык жагымсыз эсер тудырады. Тустщ моральдык эсерi бар. ^уаныш пен кецiл кетеру элементтерi бар. Мысалы, ашык тYCтер тыныс алуга эсер етедi жэне шаршауды басады. Кек тYC енiмдiлiктi темендетедi жэне адам агзасыныц физиологиялык функцияларын баяулатады. Кек сия, кызыл жэне кек сиякты тустер жYЙке жYЙесiне терю эсер етедi, шаршауды тудырады.
Тустердщ адам психикасына эсерi жеке тустер немесе олардыц комбинациясы керерменде емiр тэжiрибесiмен, белгiлi бiр эмоциямен немесе сипатпен байланысты тус ассоциациясын тудыруы мYмкiн екендiгiне байланысты. Дегенмен, тустердщ ассоциациясы барлык адамдар Yшiн бiрдей емес. Ол адамныц этникалык тегше, мэдени дэстYрiне, ic-эрекетiне, жасына, темпераментiне де байланысты болады. Тус негурлым каркынды болса, адамга согурлым белсендi жэне узак эсер етедь
ТYCтердiц ассоциациясы физиологиялык жэне эмоционалды болып белшедь Физиологиялык турге келеС ассоциациялар кiредi:
Температура - кез келген тустщ суык немесе ыстык кYЙi бар, жылы тус - кызыл, кызыл-сары, сары т.б. от пен куннщ тYCтерi; суык тустер - кар, муз, акварель - кек, кегiлдiр, кекшш-
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
жасыл; Оларга кара косу аркылы оны кыздырудыц орнына ак косу аркылы салкындатуга болады.
Салмактык - мунда кейбiр TYCTep ауыр, ал баскалары жещл болып кабылданады; каныккан хроматикалык жэне ахроматикалык тYCтер ауыр болып кeрiнсе, каныкпаган тYCтер ашыгырак болады. Бiрак бiр TYC белгiсi алдыда пайда болса, келеС TYC кашыктыкта пайда болады жэне сол кескш жазыктыгында болады. Салкын тYCтер кейiнiрек пайда болады, ал жылы тYCтер кeбiрек кершедь
Акустикалык - кейбiр тYCтер шулы болган кезде, екiншiсi ете тыныш болып кабылданады, эсiресе жылы тYCтер кeрiнгенде, ахроматикалык жэне каныкпаган кезде, ашык, спектрлiк салкын тYCтер тыныштык пен тыныштыкты кeрсетедi;
Текстуралык - мунда кейбiр тYCтер тыгыз жэне ешмге пiшiн беретiн материалды жасауга кeмектеседi, текстураны сезiнедi, eзiн керсетедц олар жылы, сэл каныкпаган тYCтердi камтиды; кейбiр тYCтер курылымсыз ашык болып ^ршед^].
Эмоциялык кYЙдi тудыратын тYCтер ассоциацияларына мыналар жатады: Жагымды -жаркын, канык, ашык, жылы тYCтер ^щлд^ жагымды кeрiнедi.
Терю - кейбiр тYCтер муцды, ^щл-^йд^ ренiштi, коркынышты тудырады, мысалы, кою ^к, каныккан тYCтер.
Бейтарап - ^теген тYCтер пассивтi жэне eте белсендi реакция тудырмайды, бiрак тыныш, бейтарап, туракты болып кабылданады, мысалы, ахроматикалык тYCтер, кою немесе мeлдiр емес тYCтер.
Физиологиялык TYC ассоциациясы кeптеген адамдарга олардыц eмiр салтына, eмiр салтына жэне темпераментiне карамастан бiрдей эсер етедi. Алайда tyct^ адамдарга эмоционалдык эсерi эр тYрлi, кeбiнесе адамдардыц мэдени дэстYрлерiне байланысты, мысалы, Еуропада ак TYC куаныш тYсi болса, кытайлыктар Yшiн бул eлiм, кайгыныц тYсi.
Дорыта келгенде, дэстYрлi казак эйелдер костюмшщ коллекциялык, стильдiк шешiмiн шыгаруда tyc схемасын дурыс куру мацызды рeл аткарады. Tyc адамныц жеке басын аныктайды жэне керiсiнше оныц бейнесiн терю ^рсетедь Tyc схемасын тацдауга дизайнерлер гана емес, дэр^ерлер, элеуметтанушылар мен психологтар да кызыгушылык танытады. Эйткеш, tyc тек сырткы стильдi ^рсетш кана коймайды, сонымен катар аздщ сезiмiцiздi бiлдiруге, eзiцiздi бiлуге жэне шю Yйлесiмдiлiктi жасауга кeмектеседi.
ЭДЕБИЕТТЕР
1. Диваев А. «Казахские народные приметы». Алматы. Мэдениет, N6, 1993.
2. Драч Г.В. «Культурология». - Ростов-на-Дону, 1995. - С. 23.
3. Каракозова Ж.К. Казахская культура: искусство и символ. Ин-т повышения квалификации преподавателей вузов РК. - Алматы : [б. и.], 1998. - 128 c.
4. Захарова В.И., ХоджаеваР.Д. «Казахская национальная одежда XIX -начала XX вв.», Алматы, 1998.
5. Козлова Т.В. Основы теории проектирования костюма. Учебник для вузов . Челябинск: Медиа-Принт, 2004. -184 с.: ил. - ISBN: 5-98485-002-8.
6. Каминская Н. М. История костюма. Москва. 2004.
7. Пармон Ф. М. Композиция костюма. М.: Легпромиздат, 1997.
8. Орлова Л.В. Азбука моды / Л.В. Орлова. - М.: Просвещение, 1988.-176 с.
