CC BY
0ЭОЖ 7.012
ЭТНОДИЗАЙНДА Б¥ЙЫМДАРДЬЩ К0РКЕМДЕП ЖАСАЛУ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
АУЕЛБЕКОВ ЕРЖАН БУРАХАНОВИЧ
^.А.Ясауи атындагы Халыкаралык казак-турш университетi, Бейнелеу eHepi
кафедрасыньщ доцентi, п.г.к.
Турюстан, ^азакстан
КЕНДЖАГУЛОВА А.Б.
М.Эуезов атындагы Ощуспк ^азакстан университетшщ
доцентi, PhD.
Шымкент, ^азакстан
Т0ЛЕГЕНОВ АЛМАС Ц¥ЛАЖАН¥ЛЫ
М.Эуезов атындагы Ощуспк ^азакстан университетшщ магистранты,
Шымкент, ^азакстан
БОЛЫСБАЕВ ДЭУЛЕТХАН СЕЙТМАХАНОВИЧ
М.Эуезов атындагы Ощуспк ^азакстан университетшщ
доцент^ ф.г.к. Шымкент, ^азакстан
Аннотация. Мацалада этнодизайн mYpi мен элементтертщ сэндт цолвнер буйымдарын жасаудагы ою-врнектж, композициялыц ерекшелжтерг царастырылады. Этнодизайн туралы внертанушылар мен кэс1би дизайнерлердщ зерттеулер1не iштара талдаулар жасалады. Онертанудагы дизайнерлт цолвнер буйымдарын жасау Yшiн цолданылатын табиги материалдардыц кейбiр цасиеттерi царалып, оларды квркемдеп вцдеудщ взтдт сипаты кврсетшеди Этнодизайн саласындагы квркемдт вцдеу, сэндеу дэстYрлерiн сараптау ерекшелiктерi царастырылады. Этнодизайн буйымдарын сэндеп жасаудагы тшт мен мазмун, оныц кейбiр цурылу, ЖYзеге асу, орындалу жолдары кврсетiледi.
Клт свздер: этнодизайн, улттыц квркемдт дэстYP, дизайнерлт бшм, табиги тастар.
Этнодизайн туындыларын безендiрудщ непзп элементьулттык ою-ернектер. Олар жануарларга, кектеп пршшк иелерше, еамдштерге жэне геометриялык ою-ернектерге белшедь Ою-ернектер буйымныц максатына, колдану формасына байланысты аныкталады. Ол сондай-ак гимараттар, жарнама, автомобильдер, турмыстык заттарды безендiру Yшiн элементтердi пайдаланады. Этнодизайнерлш буйымдардыц ерекшелiктерiн кeрcететiн негiзгi белпс - ою-ернектер болып табылады. Бул оныц улттык eнiм екенiн керсетш кана коймайды, сонымен катар белшке эдемi кeрiнic бередi.
Еылыми-техникалык дамумен бiрге жузеге асырылатын акпараттык дамудыц гылыми багыттары акпараттык технологиялардыц дамуыныц негiзгi зацдылыктары мен логикасын, олардыц eндiрicтiк кушке айналу процеciн зерттейдь Болашак этнодизaйнерлердi даярлау кезiнде окытудыц мазмунын, формаларын, оку куралдары мен эдютерш тацдау дидактикада соцгы кездерi айтылган кэciби максат кою принцитне негiзделуi керек.
Энертануда кэciпкойлык маманныц дамуыныц эртурлi багыттарымен байланысты жэне кэаби кузыреттiлiктiц терт турi аныкталады: арнайы, элеуметтiк, жеке, жеке. Накты аныктайтын болсак: арнайы немесе кызметпк кэciби кузыреттiлiк жогары кэciби децгейдеп кызметтi игерумен жэне арнайы бшм алып кана коймай, оларды ic жузiнде колдана бiлумен сипатталады; элеуметпк кэciби кузыреттiлiк кэciби когамдастыкта кабылданган кэciби
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
3 о
карым-катынас эдютерш, бiрлескен кэсiби кызмет пен серштеспк эдiстерiн игерумен сипатталады; жеке кэаби кузыреттшк eзiн-eзi керсету жэне eзш-eзi дамыту эдiстерiн, кэсiби деформацияга карсы туру куралдарын игерумен сипатталады; жеке кэаби кузыреттшк eзiн-eзi бакылау эдiстерiн, кэсiби eсуге дайындык касиеттерш игерумен, кэсiби картаюга карсы турумен жэне туракты кэсiби мотивациямен сипатталады.
Кэаби кузыреттшктщ мацызды курамдас бeлiктершщ бiрi - жаца бiлiмдi, дагдыларды eз бетiнше игеру жэне оларды практикалык кызметте пайдалану мYмкiндiгi. Кэаби кузыреттшктщ бул тYрлерiн муFалiмшц кэабилшн багалау мiндеттерiнде колдануга болады деп саналады.
Этнодизайн туралы eнертанушылар мен кэсiби дизайнерлер карастырып, этнодизайн угымыныц мэнiн тануга ыкпал етедi. Соган сэйкес, галым-дизайнер Е.С.Асылханов дизайн угымыныц объектшщ тшшш куру, Yйлестiру, бiрiктiру екенiн атап eткен. Оныц айтуынша, улттык дизайн непзшде дизайн принциптерiне сэйкес жаца технологияларды колдану аркылы улттык колeнер буйымдары жасалады[1].
Этнодизайн туралы сэулет дизайны, сэндш-графикалык дизайнмен айналысатын сэулетшi-дизайнер Б.Талканбаев этнодизайнныц бiр багытына жазык бетiндегi eрнектер аркылы белгiлi бiр мазмундагы философиялык ойды жалпылайтын шыгармалар жазуды жаткызады. Ол ою^рнектердщ тепс бетiнде кeркем буйымды безендiру жeнiндегi жобаныц eзi -этнодизайнныц бiр саласы екендiгiн ашып айтады. Этнодизайнды тек кeлемдi улттык буйым жасау гана емес, сонымен катар дизайн салаларыныц бiрi - кенептiц бетiне майлы бояумен жасалган ою-eрнектер жобасы деп тануга болады. Оныц айтуынша, ою^рнектер eнертанымдык, кeркемдiк бiлiм беруде белгш бiр магына беру, кeцiл-кYЙ мен сезiмдi жеткiзу мYмкiндiгiн ашады.
Этнодизайн - олардыц танылуыныц басты кeрсеткiштерiнiц бiрi. Негiзiнен дизайнерлiк KOлeнер буйымдарын жасау Yшiн колданылатын табиги материалдардыц (жYн, CYЙек, тас, терi т.б.) табиги тYCтерi басым болады. Дизайнер жасаган этнодизайн eнiмдерiнiц тYсiнде заманауи бояулар мен боягыштарды колданган кезде кажетп тYC берiледi. Мысалы, егер бурынгы колeнершiлер жасаган бесiкте коцыр тYC басым болса, онда казiргi этнодизайнерлердiц бесiк жобасында баланыц кызыгушылыгына байланысты эр тYрлi жылы жэне суык тYCтердiц барлык курамы колданылады.
¥лттык колeнерiмiздiц белгiлi галымы ^.Эм1ргазин этнодизайн буйымдарын кэсiби этнодизайнерлердiц шыгармашылык кызметiнiц нэтижесi деп есептейдi. Былгары eцдеу нэтижесiнде этнодизайнерлер жасаган буйымдарды колeнершiлер табиги материалдарды eцдеу технологиясы бойынша жасайды. ^азiрri уакытта терш eцдеудiц улттык дэстYрлi технологиясы, жаца eцдеу куралдарын колдану сабактастыкта дамып келе жатканды,ын айта келе, бул сабактастыкты устанатын да заманауи дизайнерлер екендшн аныктайды. ¥лттык KOлeнершiлердiц былгары дэстурлершщ технологиясын заманауи этнодизайнерлер шыгармашылыкпен жандандырып, заманауи кeркемдiк eцдеу технологияларымен байытып отыргандыгын ескерсек, олардыц шшде терiнi илеу,терi бетiне бастыру аркылы ою-eрнектердi колдану техникасын орынды колданудыц мацыздылыгын айкындай тYседi[2].
Энертанушы педагог-галым Ж.Балкенов шебер колeнершiлер мен этнодизайнерлердщ шыгармашылык кызметiн салыстыруга баса назар аударады. Ол колeнер шеберлершщ буйымдарды жасау жeнiндегi кызмет кезецдерш, ягни, улттык буйым Yлгiсiнiц болуы, материал дайындау, Yлгiнiц eлшемдерiн алу, буйым бeлшектерiнiц пiшiндерiн жасау, оларды курастыру, бекiту, эрлеу жумыстарын орындау, жумыстарды аяктау кезецдерiне бeлiнетiндiгiн ^рсет^. Этнодизайнерлер кызметiнiц колeнершiлер кызметiмен уксастыгын айта келе, олардыц екеуi де улттык буйымды жасаумен айналысатын, улттык ^ркемдш дэстYрлердi жалгастырушылар деп тану керектшн жазады. Этнодизайнерлердiц ерекшелiгi -жобалау процесшде олар кызмет процесшде дизайн зацдылыктарын басшылыкка алады, жумыс процесiнде жаца технологияларга кол жеткiзудi колданады[3].
Энертанудагы этнодизайн буйымдарын жобалау кезшде композиция зацдарына сэйкес жобалауга койылатын талаптар койылады. Жобаныц курамы композицияныц зацдылыгын курайтын элементтердщ болуын ескередi. Сондай-ак, композицияныц кайталану, тутастык, даралык, жYЙелiлiк сиякты позицияларга сэйкестiгi карастырылады.
^азiрri кезецде енертанымдык iзденiс кезiнде болашак дизайнерлердiц кэаби шыгармашылык кызметiнiц бiр тYрi дизайнерлш ой болуы керек. Себебi дизайн идеясы болашак дизайнерлердiц кэсiби кузыреттшкке катысты ойларыныц жалгасы болып табылады. Олардыц пайымдаулары шыгармашылык iзденiс, жоба, шыгармашылык кызмет туралы ойларды бiрiктiредi. Бiр багыт, шыгармашылык ой арнасы жаца жоба туралы ойларды калыптастырады, оларга динамикалык серпiн бередi. Шшш, тYP, тYC, пiшiн композициясы, безендiру, жаца такырыпты керсету жобаларын бiрiктiру жаца жоба идеясын аныктайды. Шыгармашылык iзденiс туралы ойлардыц езi жаца дизайн жобасыныц формасына, тYсiне, дизайнына жацалык енгiзу туралы ойлар жиынтыгымен сипатталады. Бул жаца жоба курылымындагы басты керсеткiш ретiнде танылады. Бул уйкыныц бурын-соцды болмаган багытын экелетш кунды болады. Шыгармашылык ой мен киял аркылы жаца жобалар мен идеялар пайда болады. Мундагы шыгармашылык ойдыц нэтижесi-жаца дизайн жобасы. Жаца жоба жаца объекпмен байланысты болгандыктан, жаца нысандагы нысан жаца модельге уксайды. Заттыц жеке формасы жеке модель ретшде танылады. Модель ез кезегшде такырыптыц жаца керкемдiк курылымын аныктайды. Модельдiц езi пiшiнiмен, ту^мен, утымдылыгымен, дизайнымен ерекшеленедi. Болашак дизайнерлердщ кэсiби шыгармашылык кызмет тiкелей кэаби бизнеспен байланысты.
Энертанымдык зерттеулердi дизайн шеберлш бойынша профессор ^.Е.Ералин дизайнерлш бiлiмнiц негiздерiн аныктау максатында дизайнерлш бiлiмнiц, бiлiктiц, техниканыц жетiлдiрiлгендiгiн атап етш, суретшi-педагогтар А.Дюрер, Л.Б.Альберти, К.Ф.Юон, Б.П.Нешумов, Е.В.Шорохов, В.Щербаков, М.В.Беда т.б. теориялык ецбектерiн сараптау жYргiздi. Оныц нэтижелерi этнодизайн бiлiмiн сегiз багыт бойынша жштеуге мYмкiндiк берген. Ягни, жаца буйымныц диогностикасын бiлу; жобалау бшмц калыптасу бiлiмi; форманыц курамын бiлу; ендiрiс технологиясын бiлу; реамдеу бiлiмi; керсету, экспозициялау бiлiмi; ендiрiс технологиясын бiлу багыттарына жiктедi[4].
Этнодизайн енершщ негiзгi угымдарын, категорияларын, шынайы зацдылыктарын, техникалык эдiстерiн жYЙелеу этнодизайнды окытудыц утымды эдiстерiн аныктауга мYмкiндiк бередi.
Энертану барысында болашак дизайнерлер этнодизайнныц теориялык мэселелерш, оныц заманауи технологияларды игерудегi ец кец таралган тYрiн аныктауы керек. ^азiрri уакытта этнодизайнды халык емiрiнде, ендiрiсте кещнен колдану жагдайы оныц мазмунын, мэнш байытады жэне оныц тужырымдамаларыныц шецберш кецейтедi. Сонымен катар, дизайнныц непзш курайтын кейбiр теориялык мэселелердiц жYЙесi элi толык аныкталган жок. Элбетте, бул жагдай белгiлi бiр дэрежеде болашак этнодизайнерлердщ дизайнды окыту процесш уйымдастыруда киындыктар тугызады. Этнодизайнды окыту Yшiн болашак дизайнерлер дизайнныц непзп угымдарын нактылап, ретке келтiруi керек.
^аз1рп замангы технологиялар негiзiнде окытушыныц кэсiби кузыреттiлiгiн калыптастыру оку процесш уйымдастырудыц мынадай шарттарын орындауды талап етедк 1) калыптастыру мазмунын уйымдастыру; 2) оку процесiн уйымдастыру нысандарын тацдау; 3) бакылау нысандарын тацдау; 4) калыптастыру эдютемелерш тацдау; 5) калыптастыру мYмкiндiктерiн тацдау.
^азiргi замангы технологиялар непзшде окытушыныц кэсiби кузыреттшгш калыптастыру мазмунын уйымдастыру мынадай iс-эрекеттердi жYзеге асыруды талап етедi, онда ец мацызды материалдарды тацдау; оку материалдарын курылым бойынша орналастыру; кэсштерге сэйкес тужырымдарды тацдау; кэсiби дагдылар мен дагдыларды калыптастыруга багытталган мшдеттер мен олардыц мiндеттерiн тацдау бойынша жумыстар орындалуы тиiс.
Этнодизайн саласындагы керкемдш ецдеу, сэндеу дэстYрлерiн сараптау 6Ï3re оны бiрнеше багыт^а белуге болатындыгын керсетл. Оларды агаш, металл, тас, былгары, жYн, CYЙeк, керамика, току, кесте, ою-ернек, киiз Yй т.б. шаруашылык буйымдар жасау дэcтYpлepiнe белуге болады. Этнодизайн элементтершщ iшiндe эаресе эpтYpлi табиги тастардан жасалган эшекейшк коленер буйымдары ерекше орын алады. Табиги тастардыц тыгыздыгы, 6epiктiгi, суга, отка, тозу мен Yйкeлicкe тeзiмдiлiгi сиякты ^Me'rapi есепке алынады. Тыгыз табиги тастарга гранит, диорит, сиениттер жатады. Дизайнда буйымдар жасап ецдеуге кe6iнece малахит, сердолик, топаз т.с. сиякты жартылай кымбат тастар колданылады. Булардыц барлыгында этнодизайн элeмeнттepi катыстырылып, cэндiк-колдан6алы енер мен зepгepлiк, агаш т.б. евдеу тYpлepiмeн байланыста жасалады.
Этнодизайн eнiмдepiндeгi модельдеу, формасы мен мазмуны, дэcтYpлepi мен инновациялары - бул eмipлiк талаптардан туындаган эрекеттер. Бул тужырымдамалар этнодизайнныц нeгiзiн курайтын мэceлeлepдi 6ipiктipeдi. Этнодизайнерлердщ шыгармашылык кызметшде этнодизайнныц нeгiзiн курайтын тepминдepдiц магынасын 6iлу шыгармашылык кызмeттiц нэтижeciнe пайдалы эсер eтeдi. Этнодизайн жобасын курудыц жумыс кeзeцдepiнiц 6ipi-модeльдeу. Модель эркашан жацашыл болгандыктан, ол Yнeмi жeтiлдipiлiп, жацарып отырады. Табиги модельдер катарына жануарлардыц, eciмдiктepдiц формаларын жаткызуга болады. Жасанды модельдер адам колымен жасалган керкем буйымдар жэне т. 6. заттардыц кepiнicтepi танылады. Модельге непзделген о6ъeктiнi тану эдici, eмip шындыгындагы заттар мен кубылыстардыц модeлiн жэне кубылыстардыц эрекетш зерттеу мацызды.
Энертанудагы шынайы модель тYпнуcкаFа уксайтын геометриялык жэне физиологиялык модель peтiндe аныкталады. Модельдер табети жэне жасанды болып 6eлiнeдi. Шшш мен мазмун дизайн eнepiндeгi непзп уFымдаp, олар дизайнepлiк eнiмнiц шю жэне сырткы аcпeктiлepiн жалпылайды. Нысаны мен мазмуны 6ip-6ipiмeн байланыста, бipлiктe карастырылады. Мазмун бастапкыда туындаса, оны аныктау, жeтiлдipу Yшiн форма алынады. Шшш эр дэуipдiц eмip шындь^ына сэйкес eзгepeдi. 0p6ip жаца дэуipдe Ежeлгi мазмун жаца формада туып, жацарып, жасарып кана коймай, езшщ шындыFын, эр дэуipдiц мазмунын алады.
Энердщ жекелеген тYpлepiнe сипаттау эдicтepi мен эдютер^ композициялык курылымы, шыFаpманыц тутасты^ы пpинциптepi - дэcтYpлep жатады. Казак ою-epнeгiндe, сэулет eнepiндe жэне эн ^йлершде тамаша дэcтYpлep cакталFан. Этнодизайн ешмдершщ кepкeмдiк epeкшeлiктepi оныц халыктык сипатында жатыр. Олар улттык кшм, ыдыс-аяк, киiз YЙ, ою-ернек, кшем, баскурмен байланысты пiшiндepдi немесе ою-epнeктepдi аныктайды. КYндeлiктi eмipдe пайдалану сипатын ашады жэне тутынудыц мэнш кepceтeдi.
ЭДЕБИЕТТЕР
1. Асылханов Е.С. Изучение декоративно-прикладного искусства Казахстана в общеобразовательной школе и пед. институте республики. Автореф. дис.канд.пед. наук. М., 1985. 17 с.
2. Амиргазин КЖ. Казак улттык коленерь - Алматы, 1999. - 234 6.
3. ЖYpciн Балкенов. Халык муpаcындаFы улттык ернек рец. /КарГУ. -КаpаFанды, 1996. -Б.49-81.
4. Ералин КЕ. Этнодизайн. ТYpкicтан. Тура -2018,- 168 6.
