CC BY
36«етушшшм-лшшаи» #щш©)), жт / art
11
МРНТИ: 18.45.15
УДК: 792.055.6
Цайырбещызы Назерке Т. Ц. Жургенов атындагы Цаз¥вА-ныц магистратура бвлгмтщ 1 курс студентi Алматы, Цазацстан DOI: 10.24412/2520-6990-2021-13100-11-18 ЦАЗАК; ТЕАТРЫНДАГЫ ¥ЛТТЬЩ МЭДЕНИЕТТЩ ДАМУЫНАН ТУЫНДАГАН ЗАМАНАУИ
САХНАЛЬЩ БЕЙНЕЛЕР
Kairbekovna Nazerke
T. K. 1st year student of the master's department of KazNAA named after Zhurgenov Almaty, Kazakhstan
MODERN STAGE IMAGES FROM THE DEVELOPMENT OF NATIONAL CULTURE IN THE
KAZAKH THEATER
Ацдатпа.
Заманауи бейнелер. Цазiргi жиырма бiрiншi гасырда дамыган заман элеуетiнде цандай нэрсе болмасын, жацашылдыцты, взгерiстi талап етедi. Олар мiндеттi турде тарихи сипаттан сыр шертiп, взара байланысты болуы шарт. Себебi вздiгiнен пайда бола салган тыц дуние немесе жаца мэселе жоц. Олардыц барлыгы жан-жацты зерттеулер мен птрталастардан вткен. Бiрнешелеген сараптамалар мен зерттеулерден туындаган. Мацаланыц мацсаты - цазац театрларыныц репертуарындагы эйел бейнеанщ квркемдiк шешiмдерiнiц кврермен квзт кеспей, жумсац турде жетшзтп жур ма, жоц па деген сурацца жауап iздеу. Эаресе эйел бейнеатц шынайы ашылып, толыцрвлдi кврсете быуге актердщ сыртцы бейнеа мен цоршаган реквизиттардыц Yлесi айтарлыцтай. Мiндеттерi: бул мацалада Цазацстанныц облыстыц театрларыныц заманауи цойылымдары мысалында цазацтардыц дэстYрлi тарихи костюмт насихаттау, сахнада интерпретациялау тэсiлдерi царастырылды. Ягни, салыстырмалы анализ жасалып, эр аумацца жеке сараптама жасалып, цорытынды мен айырмашылыцтарына мысалдар берiлдi. Атап айтцанда мацалада Цазацстанныц вщрлк театрларында сахналанган «Цозы Кврпеш - Баян Сулу», «Цыз Ж1бек» сияцты цазац халцыныц нэзiк те батыл цайсар цыздарыныц бейнест кврсетуге тырысатын цойылымдарды жацашалап, заманауи багытца бет алган цойылымдары мысалында ерекшелiктерi мен мацыздылыгы талцыланды. Эр эйел бейнестщ костюмдерiне егжей-тегжейлi зерттеу ЖYргiзiлгендiгi, киiм суретшс мамандарыныц жумыстарыныц цаншалыцты децгейде екенi аныцталды. в^рлж театрда жумыс атцаратын костюм суретшiлерi мен цоюшы суретшшердщ театр мен ондагы цойылымдар жайлы пiкiрлерiмен мацала толыга тYсiп, ацпарат алмасу болган кезде тэжiрибелiк прогресстер ЖYретiндiгi атап кврсетiлдi.
Зерттеу эдiстемесi эр тYрлi в^рлж театрларында сахналанган «Цозы кврпеш - Баян сулу» цойылымдарыныц цурылымдыц мазмуныныц ашылуына сценографияныц, атап айтцанда жарыцтыц, гримнщ, костюмтц тиггзер Yлесi цаншалыцты екетн эстетикалыц эдктер арцылы взара царым-цатынасын шектетпеу. Ацпараттыц теорияларга эрбiр актiде актерлардыц киген костюмдертщ атцарар рвлi бейнет ашуга цаншалыцты MYмкiндiк берiп турганын жэне ол заманауи бейнелердщ тэжiрибелiк тургыда ЖYзеге асцандыгын сипаттайтын бвлшек екендiгiне квзцарастыц цаншалыцты оц екендтн обьективтi тургыда царастыру.
Цазацстанныц в^рлж театрларыныц цойылымдарына зерттеу ЖYргiзiлiп, тарихи сипаттагы костюмдердiц заманауи квркемдж тYрiне эсер ететiндiгi айцындалды.
Abstract.
Modern images. In today's twenty-first century, everything requires innovation. They must be connected with history. Because there is no problem. All of them have undergone extensive research and discussion. The purpose of the article is to find an answer to the question of whether the artistic solutions of the image of women in the repertoire of Kazakh theaters are softly conveyed to the audience. The appearance of the actor and the surrounding details play a significant role in the ability to truly reveal the full role of a woman. Objectives: This article considers ways to promote the traditional historical costume of the Kazakhs on the example of modern performances of regional theaters of Kazakhstan, interpretation on stage. That is, a comparative analysis was made, each area was analyzed individually, and examples of conclusions and differences were given. In particular, the article discusses the features and importance of modern performances in the regional theaters of Kazakhstan, such as "Kozy Korpesh - Bayan Sulu ", "Kyz Zhibek", which try to show the image of the delicate and courageous girls of the Kazakh people. A detailed study of the costumes of each woman's image revealed the level of work of fashion designers. It was noted that the article is full of opinions of costume artists and production artists working in the regional theater about the theater and its performances, and there is a practical progress in the exchange of information.
12
ART / «ШУУШШШУМ-ЛЭЦТМак» #Щ»00), 2021
The method of research is not to limit the interaction of scenography, in particular, light, make-up, costume, with aesthetic methods, to reveal the structural content of the performances "Kozy Korpesh - Bayan Sulu " staged in various regional theaters. An objective view of information theories is to what extent the role of the costumes worn by the actors in each act allows to reveal the image and how positive it is to see that it is a part that characterizes the practical realization of modern images.
A study of the performances of regional theaters in Kazakhstan revealed that historical costumes affect the modern art.
Трек свздер: цазацтыц дэстYрлi костюмтщ семиотикасы, кинодагы жэне театрдагы тарихи костюмтц заманауи mYciniKmeMeci, сахналъщ костюмдер технологиясы, сценография, театр enepi, теориялыц кезцарастар, заманауи енер бeйнeлepi, тэжipибeлep.
Keywords: semiotics of Kazakh traditional costumes, modern interpretation of historical costumes in cinema and theater, technology of stage costumes, scenography, theatrical art, theoretical views, contemporary art images, experiments.
Kipicne
¥лттьщ мэдениеттщ дамуы, оньщ уакыт ете келе езгеруш бглу Yшiн зерттелуi кажет. Ce6e6i, этникальщ немесе улттык психологияньщ мэлiметтерi де тыгыз байланысты болып келедг Накты тарихи тэжiрибелiк YPДiс негiзiнде ap6ip ултгын, мемлекетгiн, онда мекен ететiн халыктардын психикалык емiр салтынын ерекшелiктерiнiн болуы шартты дуние. Булардын барлыгы «этнопсихология»[1] немесе белгш 6ip ултгын кайталанбайтын езiндiк каситгерi женiндегi Г.Гегелъдiн, В.Гумбольдтын енбектерiнен байкауга болады.Мысалы: Ресейде жекелеген халыктардын, олардыц iшiнде, орыс халкынын мэдени-психологиялык сипаттамасын Н.А.Бердяев сипаттап берген болатын [2]. Этнологиялык зерттеулер ултгык мэдениетл жасаушылардын ерекшелiктерiн есепке ала отырып, кез келген ултгык мэдениетгiн езше тэн гана сипатын ашып керсетш отыр. Мысалы: орыс биiнiн, аргентин тангосыныц, негрлер музыкасынын терен ултгык мэнiн тамаша рухани дYниелердi емiрге келтiрген халыктын улттык мiнезiн ескергенде гана толык тYсiнуге мYмкiндiк алган болар едi. [2]
Халык туралы жэне когамдык факторларга байланысты онын даму зандылыктары жайында, ултгык мэдениеттщ токырау немесе онын орны толмас ауыр зардаптарга ушырауы, когамдык саяси-жагдайларга жэне т.б. тiкелей байланысты екендтн дэлелдеп жатудын кажетi бола коймас, ейткенi мын елiп, мын тiрiлген казак халкынын еткен тарихы сезiмiзге накты дэлел бола алады. Казактын мэдениет туралы дэстYрлiк тYсiнiктерiнде кене непздер, кагидалар катар келедi.
XX гасырда мэдениеттану гылымынын дамып, одан эрi калыптасуына езiндiк Yлес коскан гылым салаларына сипаттама беретiн, тагы бiр гылым саласы бар. Ол - белгшер мен танба жYЙесiн зертгейтiн семиотика гылымы. [3] Бул жас, эрi кажеттi гылым саласы аз уакыт шенберiнде баска гылымдармен араласып кетп. Бул аталган гылымдар алдымен костюмнiн керiнiсiне тiкелей эсер етедт вйткенi барлык болмыс пен пршшктеп турмыстык жагдайлар керiнiсiмен тыгыз байланысты. Негурлым кен нысандарды зерттеудеп элементгердiн бiрi ретiнде гана кабылданган: этнография, фольклор, стильдер
тарихы, ттн шеберлiгi, жэне т.б.[4] Костюм алгаш рет взiнiн манызды белгiлерiнде пайда болады: онын болмыс пен мэдениет жуйесшдеп орны ашылады, онын элементтершщ катары курылымдык, функционалдык жэне тарихи мщдетщ^ айкындалады.[5].
Тарихи мэлiметтер мен дерекквздерге суйене отырып, жанарган элем бейнесше уксамайтын, екеуiнiн косындысынан туындаган ойлау жYЙесiн тауып шыгару аркылы бар нэрсенi взгерте отырып, жана бейнеге леп беру негiзгi максат ретiнде карастырылады.
Эрине, казак халкынын тарихы, эаресе костюм тарихы кеше гана калыптаскан жок. взiндiк ерекшелiктерi мен сипаттамалары бар. Он тогызыншы гасырда, атка конып, ажалмен бетпе-бет келген кYндерде де, алтыбакан тебiсiп, айтысып жYрген жастардын сауыкты тYндерiнде де, карапайым кYнделiктi турмыста киiлген киiмдер казiргi жиырма бiрiншi гасырда тек арнаулы кYндерi киетш киiмге айналганы барлыгымызга мэлiм. Уакыт пен заманнын талабы солай болгандьщтан, оган карсы келу немесе взгерту мYмкiн емес. Белгiлi бiр уакыт аралыгынан кейiн, казiргi уакыттагыдан баска костюмдер киш жYретiн заман келуi мYмкiн. Алайда, мереке кYндерi, мысалы: бiрiншi мамыр К^азакстан халыктар бiрлiгi кYнiнде, улыстын улы кYнi эз наурыз, тагы сол сиякты мейрам кYндерi квретiн киiмдердi театрлык койылымдардан, экрандык арнайы тYсiрiлген кврсетiлiмдерден квруге болады. Дегенмен, бурынгы накыштык бейнелер айна катеаз квшiрiлмеген. Жанаша ой, баскаша багытта, тYрлiше квркемделiп, нагыз мамандардын сурыптауынан втiп туындаган, казакилык пен заманауилыктын эдемi устаскан колдарынын сэттi уштаскан бейнелерi кврсетiледi. Сол Yшiн арнайы мамандар даярланып, жыл сайын академия кабыргасынан ушырылады.
Театр костюмi - актердiн сахналык бейнесшщ бвлiгi, бул сырткы белгiлер мен сипаттамалар актердiн трансформациясына ыкпал ете отырып, бейнеленген кешпкер кврерменге квркем эсер ете бглу тэсiлi [6]. Кез-келген костюмнщ сэттi шыгуы онын жасалу жолынын ерекшелiк максаты болып табылады. Белгiлi максатка негiзделген костюм квркем образ калыптастырады. Костюмды жарыкка шыгару Yшiн ен бiрiншi костюмшщ эскиздерiн
«шушшшум-лоугмау» #иш©)), i®m а art
13
жaсay кезецдерiнен бaстaлaды. Эскиз бойыншa теaтр костюмiн жaсayFa негiзделгеннен кейiн жобaлay жумыстяры жузеге aсырылaды, ^pana^m костюмдер болмaFaндыктaн бiрiншi сынaмa нускaлaры жaсaлынaды. Тэж1рибеден eткеннен кейiн, aрнaйы мaтaлaр тaндaлып, соцгы нус^ы дaйындaлaды [7].
Теaтр кяй ya^nra дa болмaсын, eз рeлiн жоFaлтпaй, керiсiнше, сэyлелендiрiп келедi. Ал бYгiнгi мэдени-элеyметгiк коFaмымыздa теaтр eнерiнiц aлaр орны мен a^apap кызмет зор. ^aßa« теaтр eнерiнiц эр дэyiрге сэйкес, сол коFaмFa тэн дaмy бaрысын зерттеу, eзектi мэселелердiц бiрi болсa, бYгiнгi дaмy бaFытын, бет ялысын бaFдaрлay квжеттшп aртпaсa, кемiмейдi. КоFaмдaFы эрбiр мэдени кезецде елiмiздiц улттык ерекшелiктерiмiздi, дэстYрлi кундылыктярымызды, сaлт-дэстYрлерiмiздi ся^я^ дaмытып, оны элемдiк мэдени интегряциямен сaбaктaстырып eзiндiк ул1тык бейне кaлыптaстырyды мя^ят етгi, осыныц бaрлыFын теaтрдын непзп бiр бeлiгi болып тaбылaтын сценогрaфия яр^ЫЛЫ ТЯНЫП бiлyдi, зетгеyдi теорияльщ тYPFыдaн кaрaстырyды кeрсетгi
[S].
¥лттык теaтр eнерiмiздегi Кязяк дрямя теaтрлaрындaFы спектaкльдердiц кeркемдiк тиiмдiлiгi сценогряфия яр^ылы жян жякты тaлдaнды. ^aßa« дрямя теaтрлaрындaFы улттык сaxнa eнерiнiц адркемдш шешiмi тaриxи кезендермен бaйлaныстырылa тaлдaнып, сценогряфтярдыц шыFaрмaшылык iзденiстерi мен жaцaльщтaрынa мэн берiледi. Жэне де тшмдшк eлшемдерi мен кeрсеткiштерi, оныц теxнологиялaры КaзaкстaндaFы сценогряфия eнерiнiц кeркемдiк Yдерiстерi мен бYгiнгi дямуын зерделеyге бaFыттaлып, сценогрaфиядaFы тиiмдiлiк уFымы терецiрек кaрaстырылFaн. [S]
ШындыFындa дя, теорияляр сaныныц кeп болуы, мэдениетке де кeзкaрaстaрдыц сян ялуян болуымен оныц эр турFыдaн кaрaстырылyынa экел1п C0Fyы мумшн. Мысялы: мэдениетгi "семиотикялык" турFыдaн Kapaampy бяр. Бул ятые^^ бясты erim Ю.Лотмян жэне мэдениеттi "эдебиетпк" (С.С.Аверинцев), тяржи (Л.Н.Бяткин) методологиялык жэне тaFы бяскя турFыдaн пaйымдayлaр бяр [4].
Зерттеудщ мiндеттерi:
^язяк теятр сaxнaсындaFы койылымдaрдaFы костюм шешiмдерiн кяй x^F^a бясым жaсaлaтындыFын сaрaптay;
9цiрлiк теятр сyретшiлерiнiц
шыFaрмaшылыFындa кездесетiн мaтериaлдык жэне шыFaрмaшылык дaFдaрыс кезiндегi ецбектерiн зерделеy;
Сыни кeзкaрaс пен орынды пЫр эсерлерiнiц келесi койылымдaрFa берер eзгересiн aйшыктay;
Кaзiргi зaмaнayи костюмдiк шешiмдердiц ерекшелiктерiн сипaтгay;
Зaмaнayи костюмдердi жaсayдaFы бясты нязярдя не 6олу керекппн яйкындяу.
^язяк xaлкыныц эйелдер костюмш кaрaстырFaн кезде, оныц бярлык бeлшектер 6íp-бiрiмен Yйлесетiн жэне бiр тужырымдaмaFa
бaFынaтын бiрыцFaй кeркемдiк оЙFa сэйкес курылFaндыFын бaйкayFa болады. Сонымен кятяр, кязяк эйелдерiнiц киiмдерiнiц бярлык кешенi элемнiц курылымын жетк1зуге aрнaлFaнын, мундя элемдi тYсiнy eмiр aFaшыныц, элемдiк тяудыц жэне кYннiц мотивтершщ сxемaлык бейнелерiмен бaйлaнысты болFaнын ятяп eткен жeн. Бул aтaлFaн бярлык бейнелердiц шоFырлaнFaн формяляры ец мядызды функциясыныц бяйлянысу идеясын жузеге ясырды. Эдiстер
Бул негiздердi тэж1рибеде коллялып журген теятр костюм сyретшiлерiнiц Кaзaкстaнныц ayмaктык теятрлярындя колдянып журген эдютершен бaйкayFa болады. Сол себептен теорияны тэж1рибемен сaлыстырa отырып кeрсеткен дурыс деп шешiлдi. Алмяты кялясын^гц ятям теятры aтaнFaн Kapa шяц^гряк, тяляй мaйтaлмaндaр eнер кeрсеткен «М. Эуезов aтындaFы кязяк якедемиялык дрямя теятрындя» сaxнaлaнFaн «Козы кeрпеш-Бaян сулу» спекгакт eз кeрермендерiне ец aлFaш белгш теятр режиссерi, eнер кaйрaткерi, Хадык кahaрмaны Эзiрбaйжaн Mэмбетовтiц есiмiн ерекше ятяу керек. ШыFaрмaшылык жолы соняу aтaкты бО-ж^глдяр белесiнде бaстaлFaн,
М.Эуезов теaтрынa 40 ^rnFa жуык адркемдш жетекшiлiк жaсaFaн Mэмбетовтiц сол кезецде K0ЙFaн aтaкты Ш. Айтмaтовтыц сaxнaлык нускясын усы^ян Б.Львов-Аноxинныц «Аня-Жер-яня», Э. Нурпейiсовтыц «Кян мен терiмен»), F.MYсiреповтiц «Козы Кeрпеш-Бaян сулуы» кятяр койылды [9].
1984 жылы Фрaнцияныц Нянси кaлaсындa «Козы Кeрпеш-Бaян сулу» спекгаклш кeрсетгi.
Ал Кaзaкстaнныц шы^ыс бeлiгiнде Семей кaлaсындa «Абяй aтындaFы мемлекетпк Kasarç музыкадык дрямя теaтрындa» КР Мэдениет кaйрaткерi Бяу^гржян Тeлековтыц режиссерлш етyiмен 2012 жылдыц он жетiншi кaрaшaсындa кeрермендерiн кYткен болятын [10].
Жялпы «Козы Кeрпеш-Бaян Сулу» жыры мaxaббaт пен мeлдiр сезiмге, Faшыктык пен asanKa толы бiр-бiрiне ынтык ек1 жястыц xикaясы. Олярдыц экелерi бaлaлaры дуниеге келе сялысымен ^aK^ffl дэстYрi бой^гншя кудялясып, келiскенiмен, Бяянныц экесi кейiннен яйнып кяляды. Себеб^ яцшылык кезiнде Козыныц экесi Сярыбяй бялясын кeрместен, кязя тaбaды. Кызын жетiм жiгiтпен жiбергiсi келмеген Кярябяй ятты кятыгез эке, Кодяр есiмдi пaлyaн жiгiтке кызын узaтпaкшы боляды. Ол yaкытгa Козы мен Бяян 6íp-бiрiн унятып, жяксы мру сезiмдерi бясым болятын. Екеyi жяс кaншa жерден жяксы кeрiп, ышънып турFaнымен, тaFд^Iрдыц жязуымен, экенiц кaлayымен косылуляры киындяйды. Бяяндяй сулу бойжеткендi жяр етiп aлFысы келетiн жшттер кeп болFaндыктaн, Кодяр куры Kapan турмяй, мYмкiндiктi пaйдaлaнып, Козыны жяуыздыкпен eлтiредi. Оны естiп кaЙF^Iдaн кян жуткян Бяян одян кек aлмaкшы болэды. Дегенмен эке aйтyы болFaндыктaн, aйлaFa бaспaсa болмaйтынын сезген ол, КодaрFa кудыктян су ялып берсе Fara турмыскя шыFaтындыFын aйт^Iп, тYсiрiп жiбередi. Кыздыц
шашынан ^стап к^дыкка тYCкен кызуканды Кодар тYбiне жете бергенде, Баян б^рымын кесiп жiбередi. ТYпсiз т^нгиыкка кеткен Кодар солай каза табады, кыз Козынын кегiн кайтарады. Кайсар кыз гашыгынын жерленген жерiне келш, взiне канжар салып, кайтыс болады. Кос гашыктын кiршiксiз махаббаты барлык нэрсеге твтеп берiп, косылмай кетсе де бiр-бiрiне адал боп вткеш барлыгына Yлгi болары анык [11]. Аяктап болып махаббат дейтiн сапарды Козы мен Баян моласы, мше атанды.
Калауын канша жакканыменен, кара тас, Кайырымсыз ата Карабайдайын катал-ды.
Басына бардым, касында т^рмын солардын, Козыдай мацырап CYЙмеген, срэ, болармын... Егiз жYректi ек1ге бвлш мола т^р,
Т^мсыгы Yшкiр канжарындай-ак Кодардын. Тврт жанардын да тауысып тYгел квлдерiн, Тврт б^ладтарынан твге де жYрiп селдерiн.
Ескертк1ш етш, кос ана тасатп кеткен бе?! Аялап жаткан Аягвз сынды белбеуiн. Жол тYсiп ^рпак, тацсыкка барсан тегiнде, Бiр сокпай кетпе ^мбезге сонау кврiнген.
Казактын сонау каскайып т^рган тврiнде, Бабаларыннын махаббаттары квмiлген![12] -деп жырлаган акиык акын М^кагали Макатаев атамыз кос баланьщ нагыз гашык екендiгiн, тшп жYректерiнiн бiрге, бвлiнбестей болып жаратылгандыгын дэл жырлаган. Осы ек1 гашыктын басына бармай, куэ болмай кетпендер деп всиет калдырган [13]. Нэтижелер 2019 жылы Алматы каласында F. МYсiрепов атындагы Казак мемлекеттiк академиялык балалар мен жасвспiрiмдер театры 69-шы маусымын бастап, 16 казан куш салтанатты тYрде ашылган.
Салтанатты кеш театр гимаратынын алдында «Акжелкен» этнофольклорлык балалар ансамблiнiн орындауындагы кYЙмен басталды. F.МYсiрепов ескерткiшiне гYл шогын кою рэамшен кейiн театр басшылыгы мен театр конактары куттыктау свз свйлед^ Ол маусымнын шымылдыгы F. МYсiреповтiн «Козы Кврпеш - Баян сулу» спектаклiмен ашылды [14].
¥лы Fабит МYсiрепов жазган бул туынды жогарыда кврсетiлгендей квпшiлiк кврерменге окигасы жагынан тансык емес, таныс дYние. Дегенмен, ол Козы Кврпеш те, Баян да - баска,
койылым заманга сай жанаша койылды. Жана туындын квруге асыктырган койылым болды. Казакстаннын енбек сiнiрген кайраткерi, Тэуелсiз «Тарлан» сыйлыгынын лауреаты Жанат Хаджиев режиссерлж етуiмен, Ерлан Туяков секiлдi белгш, вз iсiнiн мамандарынын квркемдiк жетекшпк етуiмен жузеге асты. Композиторы Актоты Райымкулова болса, Фольклорлык -этнографиялык «Туран» ансамблiнiн катысуымен сахна сайыстарын койган - Аман К¥лбаев едi [14].
Келесi койылым Актвбе каласындагы Т. Ахтанов атындагы облыстык драма театрында сахналанды. Нурлан Абдыкадыров режиссер, Айбек Оренбасаров коюшы суретшi, ал композиторы Серж Закария болды [15]. С.Сейфуллин атындагы Казак академиялык драма театрында «Козы
Кврпеш пен Баян Сулу» трагедиясынын премьерасын 2019 жылдын 22 кантарында вткiздi [16].
«Козы Кврпеш-Баян сулу» - Х1Х гасырдын ортасында жазылган казактын XIII-XIV гасырлардагы лиро-эпостык поэмасы. влен Сыбанбай, Бекбау, Жанак, Швже акындарынын орындауындагы ауызша нускада белгш болган. 20-га жуык нускалардын iшiнде Жанак нускасы ен танымал. Жазбаша нускада халык жинаушылары Саблуков (1831), Г.Дербисалин (1834), А.Фролов (1841), Ч. Уэлиханов (1856) жазган нускалары кен таралган. Поэма
1865 жылы орыс тiлiнде М.Путинцев тарабынан жарык кврдi, содан кейiн ол 1870 жылы В.Радловтын «ТYркi тайпаларынын халык эдебиетiнiн Yлгiлерi» жинагынын Yшiншi томына ендi [17].
Осы секiлдi вщрлж квптеген театрлар осы окигага бет бурды, ал театр. А.Н. Островский бул спектакльдi де айналып вткен жок. «Козы Кврпеш пен Баян Сулу» актерлiк койылымын 2012 жылы режиссер Сергей Патсал сахналады [18].
«Козы Кврпеш пен Баян Сулу» - бул Yлкен анызга айналган эсерлi окига, олардын махаббаты мэнгшкке втiп, квптеген гасырлар бойы сакталып келе жаткандыгын растайтыны взiндiк дэлел екеш барлыгына айтпаса да мэлiм.
«етуушшим-лшшаи» #щш©)), 2021 / лят 15
1-сурет. Орал цаласындагы Батыс К,азацстан цазац драма театрында сахналанган «Крзы кврпеш Баян сулу» трагедеясы.
Бул 1-суретте койылым барысында кыздардын топ болып жиналган сэтiнен кврiнiс. Казак елiнiн кен байтак даласынын барлык палитрасынын тYCтерiн колдана отырып, костюмдерi квркемделген. Барлыгы жиналып жYрген кыздар болса да, эркайсысынын костюмдерiнiн взвдж тYCтерiнде айырмашылыктар бар. Ертеде казак кыздары жалан бас жYрмеген, турмыс курмаган кыздар бурымдарын ек1ге врш, шашбаумен эсемдеген. Yш катарлы етектен кыз баласынын турмыста емес екендшн ацгарган. Негiзгi басты назар жаркыраган жаздагы калын кою швптердей, канык жасыл тYCтегi аруга тYседi. Одан кешн гYлдей нэзщ жылы кызгылт сары тYCтегi бикештiн квйлегiне квз тYCпей коймайды. Кыз баласынын квйлектерi болгандыктан гYлдi суреттермен эсемделген жiбек матадан тiгiлген. Сырткы кажсксйлср1 мен камзолдары баркыт матасына
казак халкынын ою-врнектерi басылып, металл тастармен эшекейленш, алдынгы бел тусына капсырма тшлген.
Театр сахнасы болгандыктан костюмнiн тYCтерi жарыкпен ойнайтын болгандыктан, взгерiске ушырауы мумшн. Костюм суретшiлерi мен жарык коюшылар осы жагдайды да есепке ала отырып YЙлесiмдiк табуга тырысулары керек.
Кей жагдайларда тэжiрибесi аз суретшшер, бул жагдайды ескермегендiктен, костюмдер вз тYсiн жогалтып, кврiнбй, жанындагы костюмдермен араласып, басты кейiпкер ерекшелшш турудын орнына катардагы массанын ортасына енiп кетуi мYмкiн. Тэжiрибесi мол мамандар кызыл тYCтi матадан, жарык аркылы жасыл тYCтi шапан шыгара алады. Бул да бiр театрдын взiне тэн ерекшелiгi деп б^ге болады.
2-сурет. «Цозы Кврпеш - Баян сулу» цойылымынан Yзiндi
Бул суретте тарихи багыттагы койылым жасаган. Козынын костюмi де ерекше сипатта емес,
болгандыктан басты кешпкер Баяннын костюмi себебi иыкты кшм мен бел киiмi бiр тYCте, былгары
нагыз казак кызынын киген костюмi. Суретшi аса белдiгiмен белш буып, саптама етiк кигiзген. айкындалатын езгерюаз костюмд1 кайталап
3-сурет. «Цозы Кврпеш - Баян сулу» цойылымынан Yзiндi
3-суретте Алматы каласы, F. МYсiрепов атындагы балалар мен жасвспiрiмдерге арналган академиялык казак театрында сахналанган «Козы Кврпеш Баян сулу» койылымы. Бул суретте ек1 гашыктын диалогына сэйкес келiп тур. Ек1 жас бiр-бiрiне серт бергенiмен, максаттарына жете алмай калгандыктан окига трагедиямен аякталады. Бул казiргi уакытка лайыктап, карапайым тYрде жасалган костюмдар. Кврермендер Yшiн де, костюм суретшiсi Yшiн де женiл бейне деп айтуга болады. Себебi бурынгы уакыттардагы катпарлы, кен етектi квйлектердi кврiп YЙренiп калган кврермен Yшiн бул жанашылдыктын белгiсi. Кей театрларда костюм суретшга тарихи костюмдардын элементтерiн заманауи сипатта взгеопей бiлгiлi бiр туска косымша ретiнде косып кояды. Араласкан стильде тарихи жэне заманауи жагынан екi жактан да колдау болып, ортак вдние туындысы шыгады. Бул 2суретте Баян рвлiндегi кейiпкердiн иыкты киiмнiн тYсi жогарыда айткандай даланын тYсiне уксайды. Суретшi мумк1н осы тYC аркылы казакылыкты кврсеткiсi келген болар. Жалпы коныр, саргыш коныр, кызгылт сары, кара коныр, ашык сары тYCтер казак даласынын тYCтерi болып есептелед^ Ал Козынын костюмiнiн тYсi ашык сары болганымен сахна жарыгы аркылы эр тYрлi монохромды болып квршш тур. Ол да театр сахнасынын ерекшiлiгi, кайталанбайтын сипаты.
1992 жылы белгiлi актер, режиссер Асанэлi Эшiмовтын жетекшiлiк етуiмен «Козы кврпеш Баян сулу» кинотуындысы квгiлдiр экраннан кврерменге жол тартты. Сценарийын Шахмарден Хусайынов пен Асанэлi Эшiмовтын взi F. МYсiреповтын шыгармасына негiздеп вздерi жазган [19].
Дискуссия
«Адамдардан сэттi сэулет жобаларын калай кYтуге болады, егер де олардын киген киiмдерi жупыны болса»- деп Моррис айткандай кшмнщ композициясын курастыру Yшiн де взiндiк ережелерiн сактау кажет. Барынша образга сай етш,
актердiн рвлiне енуiне вз сепппн лайыкты тYPде тигiзуi тиiс. Сол Yшiн де костюм суретшiлерi вз мамандыктары сай сэнд» эрi стильдi киiнiп жYрулерi керек. Ол вз iсiне деген курмет эрi айналасындагыларга беретiн суретшiлiк аура болып табылады. Эрдайым iзденiс пен даму тургысынан карастыратын пайымдарда костюм суретшiсi взшщ белсендi тYPде болганын калайды. Оскар Уайльд Актер «Егер актер костюм кигенде взш YЙiндегiдей сезiнбесе, ол рвлiнде YЙiндегiдей сезiнбейдi» деген. Осы свздерден сахналык киiмнiн каншалыкты манызды орын алатынын ангаруга болады. Ол тек окиганын болган мекенi мен мезгiлiне ишара бiлдiрiп кана коймай, актерге барынша ынгайлы эрi женiл болуы керек. И.В.Ильинский «взiм - взiм туралы» атты к1табында «Yш миллиондык процесс» атты кинога арналган костюмдердi дайындау туралы свз козгайды. «Жыртылган киiмдi табу онай емес екен, оны эдейi колмен жыртатын болса да, олар шынайы болып кврiнетiндей эффект бермейд^ тек квркем шYберектер ретшде кврiнедi.
Тарих пен ашылуларга бет бурган ассосация туралы Козинцев былай жазады: «олардын магынасын квру Yшiн, зат ретiнде емес, символ ретшде квре бiлу керек. ТYсiрiлiм аланында костюм символга айналады. Ягни барлык элементтердiн бiрiгуiнен бiр тутас дуниеге айналады деген магынада вз корытындысын айткан.
^орытынды
Эр внiрлiк театрлардагы койылымнын костюмдiк шешiмдерiн, бейнелерiн сипаттай келе, суретшiлердiн пьесага жанды зат репнде карайтындыгы аныкталды. Ягни, жазылган нэрсеге жан бiтiре толыккандыру нагыз мамандардын, вз iсiнiн бiлгiрлерiнiн колынан келетiндiгiне тагы да квз жеткiзiлдi. Алайда айта кететiн бiр мэселе: маман тапшылыгы. Тэжiрибесi мол коюшы суретшiлер мен костюм суретшiлерiнiн жанында журiп, вздерiне бiлiмiн толыктыру орнына, театрга жумыска баргысы келмейтiн тYлектер саны квбiрек екен. Онын себебш бiрi аз жалакы десе, ешншга
«ШУУШШШУМ-ЛШТМак» #ИШ©)), 2©21 / ART
17
уакыт тапшылыгы деп айтады. Бершген Mep3iM iшiнде дайын нэрсе жасап шыгара алмайтындыгына деген сенiмсiздiк болуы мумшн.
Нэтижесiнде Казакстанныц эр аумагыныц театрларыныц денгейлерi езара салыстырылып, суреттеу, сипаттау, ез жумысын коргау сиякты касиеттердщ мiндеттi турде керек екендтн айтады.
ПайданылFан эдебиеттер räiMi:
1. Жантану атауларынын тYсiндiрме сездiгi.
— Алматы: "Сездк-Словарь", 2006. - 384 бет. ISBN 9965-409-98-6
2. Образовательная культура: искусство пайдейи и герменевтика2009 — кандидат культурологии Дмитриева, Елена Анатольевна
3. Каржаубаева С.К., Халыков К.З. «Семиотические аспекты исследования театрального искусства» // «Казакстанныц гылымы мен емiрi» Халыкаралык гылыми-кепшшк журнал.
- Астана, № 2/2 (45) 2017- с.9294
Казак тш. Энциклопедия. Алматы: Казахстан Республикасы Бiлiм, мэдениет жэне денсаулык сактау министрлiгi, Казакстан даму институты, 1998 жыл, 509 бет. ISBN 5-7667-2616-3
4. Лисина Анна Сергеевна, Проектирование коллекции театрального костюма по мотивам пьесы Григория Горина «Тиль» для театральной студии «Другое дерево». реферат
5. t Тш бiлiмi терминдершщ тYсiндiрме сездш — Алматы. «СезджСловарь», 2005 жыл. ISBN 9965-409-88-9
6. Роль металлических украшений как формообразующих элементов в костюме XX - начала XXI вв. Традиции и новаторство2007 — кандидат искусствоведения Шварков, Алексей Владимирович (1 глава)
7. Бояджиев Г.Н., История западноевропейского театра от основания до 1789 г., М. - Л., 1941.
8. Развитие творческой активности студентов ХГФ педвузов в процессе изучения и создания костюма на занятиях по декоративно-
прикладному искусству — кандидат педагогических наук Мизикина, Любовь Семеновна, (2,3 глава)
9. . Каржаубаева С.К. «Сахна суретшiсi енершщ шыгармашылык мурасын сактаудагы езекп мэселелерi» // «Казакстанныц гылымы мен емiрi» Халыкаралык гылыми-кепшшк журнал. - № 2 (36) 2016 - с.333335
10. Газет баспасы «ТУМБА», Автор Нурганым Имашева, «Таныс, театр тарихы» https://kznews.kz/lifestyle/angime-muhtar-auezov-qozy-korpeshbajan-sulu/, [электронды ресурс]
11. редакция «ИНФОРМБИРЖА news», Автор: Денис Спиридинов «Козы Керпеш Баян сулу»
12. Козы керпеш Баян сулу жырыныц кыскаша мазмуны, [электронды ресурс], https://kk.wikipedia.org/wiki/Козы_Керпеш_-_Баян_Сулу ашык энциклопедиясынан алынган мэлiмет
13. «ЖYрек арызы» кiтабы, Мукагали Макатаев, «Махаббат моласы» жыры, 122-б 14. «Астана акшамы» автор: Нурдаулет Кэкiштегi, «Козы Керпеш Баян сулу кумбезЬ»
15. «69-шы театр маусымы ашылады»автор: Нyржiгiт Айдархан, 9 казан, 2014ж. Ш. Талап.
16. «Ахтанов театрында премьера» Раяна Ринатовна, «Козы Керпеш Баян сулу» керермендерш тэнп етгi. 15 акпан, 2020 ж
17. С. Сейфуллин атындагы казак академи-ялык драма театры [электронды ресурс] https ://qazaqstan3 d.kz/kz/place/view?id=105
18. Козы Керпеш Баян сулу жазбаша жыр жи-нагы, Элкей Маргулан Жыр-лар.https://spisokmondoh3p.weeЫy.com/blog/kozi-korpesh-bayansulu-referat
19. Н. А. Островский театрында премьера [электронды ресурс] https ://qazaqstan3 d.kz/kz/place/view?id=130
20. Алгашкы фильм Асанэлi Эшiмов, 1992 ж [электронды ресурс] https://www.kino-teatr.ru/kino/movie/post/8
Reference
1. Jantanw atawlarinin tusindirme sozdigi. — Almati: "Sozdik-Slovar", 2006. - 384 bet. ISBN 9965409-98-6
2. Obrazovatel'naya kul'tura: iskusstvo paydeyi i germenevtika2009 — kandidat kul'turologii Dmitri-yeva, Yelena Anatol'yevna
3. Karzhaubayeva S.K., Khalykov K.Z. «Semio-ticheskiye aspekty issledovaniya teatral'nogo is-kusstva» // «K azak stannyH gylymy men еmírí» Khalykaralyk gylymi-kеpshílík zhurnal. - Astana, № 2/2 (45) 2017- s.9294
4. Qazaq tili. Enci'klopediya. Almati: Qazaqstan Respwblikasi Bilim, madeniet jane densawliq saqtaw ministrligi, Qazaqstan damw institwti, 1998 jil, 509 bet. ISBN 5-7667-2616-3
5. Lisina Anna Sergeyevna, Proyektirovaniye kollektsii teatral'nogo kostyuma po motivam p'yesy Grigoriya Gorina «Til'» dlya teatral'noy studii «Drugoye derevo». referat
6. t Til bilimi terminderinin tusindirme sozdigi — Almati. «Sozdik-Slovar»,
2005 jil. ISBN 9965-409-88-9
7. Rol' metallicheskikh ukrasheniy kak formoobrazuyushchikh elementov v kostyume XX -nachala XXI vv. Traditsii i novatorstvo2007 — kandidat iskusstvovedeniya Shvarkov, Aleksey Vladimirovich (1 glava)
8. Boyadzhiyev G.N., Istoriya zapadnoyevrop-eyskogo teatra ot osnovaniya do 1789 g., M. - L., 1941.
9. Razvitiye tvorcheskoy aktivnosti studentov KHGF pedvuzov v protsesse izucheniya i sozdaniya kostyuma na zanyatiyakh po dekorativno-prikladnomu iskusstvu — kandidat pedagogicheskikh nauk Mizikina, Lyubov' Semenovna, (2,3 glava)
10. . Karjawbaeva S.K. «Saxna swret§isi onerinin ¡jigarmaijiliq murasin saqtawdagi ozekti maseleleri» // «Qazaqstannin gilimi men omiri»Xaliqaraliq gilimi-kop§ilik jwrnal. - № 2 (36) 2016 - s.333-335 Gazet baspasi «TWMBA», Avtor Nwrganim Ima§eva, «Tanis, teatr tarixi» https://kznews.kz/lifestyle/angime-muhtar-auezov-qozy-korpesh-bajan-sulu/, [elektrondi reswrs]
11. redakciya «INFORMBIRJA news», Avtor: Denis Spiridinov «Qozi K6rpe§ Bayan sulw»
18
ART а «ШУУШЩШЦМ-ЛЭЦТМак» #ИШ©)), 2©2И
12. Qozi kôrpeç Bayan sulw jiriniñ qisqaça mazmuni, [élektrondi reswrs], https://kk.wikipe-dia.org/wiki/Qozi_Kôrpeç_-_Bayan_Sulw açiq éncïklopedïyasinan alingan mälimet
13. «Jürek arizi» kitabi, Muqagalï Maqataev, «Maxabbat molasi» jiri, 122-b
14. «Astana aqçami» avtor: Nurdawlet Kâkiçtegi, «Qozi Kôrpeç Bayan sulw kümbezi»
15. «69-çi teatr mawsimi açiladi»avtor: Nurjigit Aydarxan, 9 qazan, 2014j. §. Talap.
16. «Axtanov teatrinda premera» Rayana Rïna-tovna, «Qozi Kôrpeç Bayan sulw» körermenderin tänti etti. 15 aqpan, 2020 j
17. S. Seyfwllïn atindagi qazaq akademïyaliq drama teatri [élektrondi reswrs] https ://qazaqstan3 d.kz/kz/place/view?id=105
18. Qozi Kôrpeç Bayan sulw jazbaça jir jïnagi, Älkey Margulan Jirlar.https://spisokmondoh3p.weebly.com/blog/kozi-korpesh-bayan-sulureferat
19. N. A. Ostrovskïy teatrinda premera [élektrondi reswrs] https ://qazaqstan3 d.kz/kz/place/view?id=130
20. Algaçqi film Asanäli Âçimov, 1992 j [élektrondi reswrs] https://www.kinoteatr.ru/kino/movie/post/8
