Научная статья на тему 'КОРПОРАТИВ МОЛИЯВИЙ БОШҚАРУВ ЖАРАЁНИГА БЛОКЧEЙН ТEХНОЛОГИЯСИНИ ЖОРИЙ ЭТИШНИНГ ЮТУҚ ВА КАМЧИЛИКЛАРИ'

КОРПОРАТИВ МОЛИЯВИЙ БОШҚАРУВ ЖАРАЁНИГА БЛОКЧEЙН ТEХНОЛОГИЯСИНИ ЖОРИЙ ЭТИШНИНГ ЮТУҚ ВА КАМЧИЛИКЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
215
49
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
корпоратив молиявий бошқарув / оммавий / консорциум ва хусусий блокчейн / Bitcoin / Ethereum / B2B (business-to-business) формати / Hyperledger ва R3CEV Консорциум технологиялари / экотизим / транзакцион харажатлар / ақлли шартномалар / криптографик ёзувлар / корпоративный финансовый контроль / консорциум и частный блокчейн / биткойн / Ethereum / формат B2B (business-to-business) / технологии Hyperledger и R3CEV Consortium / экосистемы / транзакционные издержки / умные контракты / криптографические инструменты

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Санақулова Барногул Ризақуловна, Муминова Элнорахон Абдукаримовна

Ушбу мақолда корпоратив молиявий бошқарув жараёнига блокчeйн тeхнологиясини жорий этиш, оммавий, консорциум, ҳусусий блокчейнларнинг иштирокчилар ўртасида амалга ошириладиган операциялар хронологияси жараёнида эришиладиган ютуқ ва камчиликлари таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ДОСТИЖЕНИЯ И НЕДОСТАТКИ ВНЕДРЕНИЯ БЛОКЧЕЙНТЕХНОЛОГИЙ В КОРПОРАТИВНО-ФИНАНСОВОМ УПРАВЛЕНИИ

В данной статье описывается технология блокчейна в процессе корпоративного финансового управления. Анализируются достижения и недостатки, связанные с процессом хронологии операций, проводимых консорциумом и частными участниками блокчейна.

Текст научной работы на тему «КОРПОРАТИВ МОЛИЯВИЙ БОШҚАРУВ ЖАРАЁНИГА БЛОКЧEЙН ТEХНОЛОГИЯСИНИ ЖОРИЙ ЭТИШНИНГ ЮТУҚ ВА КАМЧИЛИКЛАРИ»

Сана^улова Барногул Риза^уловна,

Тошкент молия институти доценти, иктисод фанлари доктори

Муминова Элнорахон Абдукаримовна,

ФарFона политехника институти "Иктисодиёт" кафедраси мудири

КОРПОРАТИВ МОЛИЯВИИ БОШКАРУВ ЖАРАЁНИГА БЛОКЧЕИН ТЕХНОЛОГИЯМИ ЖОРИИ ЭТИШНИНГ ЮТУК ВА КАМЧИЛИКЛАРИ

УДК: 65.011.12

САНАКУЛОВА Б.Р., МУМИНОВА Э.А. КОРПОРАТИВ МОЛИЯВИЙ БОШКАРУВ ЖАРАЁНИГА БЛОКЧЕЙН ТЕХНОЛОГИЯСИНИ ЖОРИЙ ЭТИШНИНГ ЮТУК ВА КАМЧИЛИКЛАРИ

Ушбу маколда корпоратив молиявий бошкарув жараёнига блокчейн технологиясини жорий этиш, оммавий, консорциум, хусусий блокчейнларнинг иштирокчилар уртасида амалга ошириладиган опе-рациялар хронологияси жараёнида эришиладиган ютук ва камчиликлари тахлил килинган.

Таняч иборалар: корпоратив молиявий бошкарув, оммавий, консорциум ва хусусий блокчейн, Bitcoin, Ethereum, B2B (business-to-business) формати, Hyperledger ва R3CEV Консорциум технологи-ялари, экотизим, транзакцион харажатлар, аклли шартномалар, криптографик ёзувлар

САНАКУЛОВА Б.Р., МУМИНОВА Э.А. ДОСТИЖЕНИЯ И НЕДОСТАТКИ ВНЕДРЕНИЯ БЛОКЧЕЙН-ТЕХНОЛОГИЙ В КОРПОРАТИВНО-ФИНАНСОВОМ УПРАВЛЕНИИ

В данной статье описывается технология блокчейна в процессе корпоративного финансового управления. Анализируются достижения и недостатки, связанные с процессом хронологии операций, проводимых консорциумом и частными участниками блокчейна.

Ключевые слова: корпоративный финансовый контроль, консорциум и частный блокчейн, бит-койн, Ethereum, формат B2B (business-to-business), технологии Hyperledger и R3CEV Consortium, экосистемы, транзакционные издержки, умные контракты, криптографические инструменты

SANAKULOVA B.R., MUMINOVA E.A. ACHIEVEMENTS AND DISADVANTAGES OF INTRODUCING BLOCKCHAIN TECHNOLOGIES IN CORPORATE - FINANCIAL MANAGEMENT

In the article is introduced blockchain technology in the process of corporate financial management. The achievements and shortcomings associated with the chronology of operations conducted by the consortium and private participants in the blockchain are analyzed.

Key words: corporate financial management, public, consortium and private blockchain, bitcoin, ethereum, B2B (business-to-business) format, Hyperledger and R3CEV Consortium technologies, ecosystems, transaction costs, smart contracts, cryptographic tools

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

Кириш.

Таъкидлаш жоизки, блокчейн технологияла-ридан корпоратив молиявий бошк,арув жараё-нини самарали йулга куйишда энг зур техноло-гиялардан биридир.

Сунги йилларда бир к,атор мамалакатлар-нинг илмий ва амалий фаолиятида "рак,амли ик,тисодиёт" тушунчаси кенг тарFиб этилмокда. Ракамли ик,тисодиётга утиш бизнес жараёнларини ракамлаштиришда саноат корхоналари, хизмат курсатиш сох,аси, молиявий муассасалар ва дав-лат органлари фаолиятига ракамли технология-ларни жорий этишда намоён булади.

«Блокчейн» технологиялари (маълумотлар-нинг таксимланган реестри технологиялари), «сунъий ак,л», суперкомпьютерлар имкониятла-ридан фойдаланиш, шунингдек крипто-активлар буйича фаолият жах,оннинг куплаб мамлакатла-рида ракамли иктисодиётни ривожлантириш йуналишларидан бири х,исобланади. «Блокчейн» технологиялари нафак,ат иктисодиётнинг куплаб секторларига, балки давлат бошк,аруви тизимига ва бошка жамоатчилик муносабатларига аста-секин жорий этилмокда.

«Блокчейн» атамасининг маъноси "Блок" - бу блок, "чейн" - бу занжир. "Блокчейн" - бу блокли занжир демакдир. Лекин бу занжир оддий эмас, унда катъий белгиланган кетма-кетлик мавжуд.

Блоклар - бу криптография шаклида намоён булган, тизим ичидаги битим ва шартномалар, транзакция х,ак,идаги маълумотдир. Дастлаб ва х,озирги кунга кддар блокчейн ВИсот криптова-лютасининг асоси х,исобланади. Барча блоклар занжирга тизилган булиб узаро боFланган [8].

Мазкур технологиядан фойдаланиш нати-жасида корхона билан контрагент алок,аларга киришаётган х,ар бир шахс туFрисидаги маълу-мотларни идентификациялаш, хамкор туFрисида барча маълумотларга эга булиш ва бунинг нати-жасида юзага келиши мумкин булган молиявий (ва нафак,ат молиявий) рискларни камайтириш мумкин булади. Корхона фаолиятига тааллукли булган маълумотлар базасини конфиденциалли-гини кафолатлаш имкониятини мавжудлиги, бухгалтерия китобининг ички ва ташки аудит утказиш учун кулайлиги, барча транзакцияларни назорат к,илиш, транзакцион харажат турларини доимий равишда оптималлаштириш имконияти, "ак,лли шартномалар" тизимини ишга тушириш имкони-ятининг мавжудлиги билан тавсифлаш мумкин. "Ак,лли шартномалар"ни ишга тушириш оркали

корхона келгусида х,ар бир шартномани индивидуал тарзда назорат килиб бориш имкония-тига эга булади. Хар бир шартнома тури буйича иктисодий, ижтимоий, бюджет самарадорлигини аниклаб мониторинг килиб бориши мумкинлиги, корхона иктисодий салох,иятига ижобий ва сал-бий таъсир курсатаётган шартномалар ва контр-агентларни аниклаб бориши, х,ар бир шартнома шартларини уз вактида амалга ошириш ва амал килиш жараёнини тах,лил килиб бориши, контр-агентлар таъсири доирасида корхонанинг банкрот булиш рискини камайтиришга, аникланган молиявий ва иктисодий рискларни диверсифи-кациялаш ёки хеджирлаш амалиётини куллашга имконият яратиши мумкин.

Тадцицотларнинг илмий мохияти.

Корпоратив молиявий бошкарувни ташкил этишда янги ахборот технологияларидан самарали фойдаланиш, уларда ракамлаштириш тизимла-рини жорий этиш усуллари, янги ахборот тизим-лари асосида ракамли моделлаштириш тамой-иллари, корпоратив бошкариш жараёнида авто-матлаштирилган ахборот тизимларидан фойдаланиш самарадорликларини бах,олаш, улар назора-тини амалга ошириш, ракамли иктисодиётнинг ривожланиш шарт-шароитлари каби масалаллар В.К.Кобуловнинг илмий изланишларида уз аксини топган [1].

Дон ва Алекс Тэпскоттлар (Don & Alex Tapscott) "Блокчейн революцияси" номли асарида блокчейн - бу иктисодий транзакцияларнинг ракамли таксимланган журнали х,исобланади деб таъриф берганлар. Куплаб молиявий операциялар х,амда иктисодий нафлиликка эга булган битимларни саклашга программалашган тизимдир [6]. William Mougayar уз асарларида тадбиркорлик субьект-лари фаолиятига блокчейн технологиясининг таъсир доирасини алох,ида амалий мисоллар оркали ёритиб берган х,олда, бугунги кунда мазкур тех-нологияни жорий этиш жараёнида юзага келаёт-ган муаммолар ва уларни бартараф этиш маса-лалари туFрисида фикр юритган [7].

Бундан ташкари корпоратив молиявий бошкарув жараёнига блокчейн технологиясини жорий этишда "Greenwich Associates" маълумот-ларига таянган х,олда бир нечта блокчейнга оид тах,лилларни амалга оширдик.

Мазкур тадкикотларимизда, юкорида келти-рилган изланишлар мох,иятини инкор килмаган холда, ракамли иктисодиётни янада ривожланти-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

1-расм. Корпоратив молиявий бошкарув жараёнида оммавий блокчейннинг ишлаш

технологияси1.

риш максадида хорижий мамлакатларнинг илFор тажрибасини х,исобга олган холда «блокчейн» тех-нологияларини бизнинг шароитимизда хужалик юритувчи субъектларининг фаолиятига жорий этиш масалалари илмий мохиятга эга.

Тах,лил ва натижалар.

Корпоратив молиявий бошкарув жараёнига блокчейн технологиясини жорий этишдан олдин мазкур технологияни амалда ишлаш механизмини тах,лил килиш максадга мувофикдир. Блокчейн технологиясининг корхона бошкарувининг барча жабх,аларига тадбик килиш учун технологиянинг амал килиш шарт-шароитлари, тартиби х,амда узига хос жих,атларини урганиш талаб этилади. Корхона бошкарувига жорий этилиши мумкин булган блокчейн технологиясини шартли равишда оммавий, консорциум ва хусусий турларига ажра-тиш мумкин (1-расм).

Биринчи расмдан куриниб турибдики, оммавий блокчейн бу жараёнда иштирок этаётган х,ар бир контрагент уз транзакциясини текшириши, амалга ошириладиган операцияларда бевосита иштирок этиши х,амда мазкур операцияларни бошдан оёк кузатган х,олда назоратини таъмин-лаш имкониятига эга булади. Масалан, блокчейн занжирида 100 та шахс иштирок этган транзакция булсин, 99 та иштирокчининг компьютерлари учик булган х,олатда х,ам ишлайди ва маълумот-ларни куриш учун очик х,исобланади. Блокчейн занжирининг х,ар бир буFини бу узига х,ос тулик бекап2 булиб, барча иштирокчиларнинг тран-

1 Муаллифлар ишланмаси.

2 Захира килиш (ингл. Ьаскир) - маълумот бузилган ёки йуколган такдирда асл жойига кайтариш учун мулжалланган (оммавий диск, дискет ва бошкалар) маълумотларнинг нусхасини яратиш жараёни (Мухарр.).

закция маълумотлари мазкур буFинда сакланиб туради. Бундан хулоса килиш мумкинки, блокчейн, барча элементлари бир-бири билан боFланган тизим х,исобланади.

Корпоратив молиявий бошкарув жараёнида консорциум блокчейнни куллаш амалиётда кенг кулланилмокда. Консорциум блокчейн технологиясини куллаш жараёнида иштирок этаётган барча контрагентлар орасидан махсус ваколатларга эга булганлар танлаб олиниб, уларнинг х,укук ва маж-буриятлари олдиндан белгилаб олиниши мумкин. Мазкур жараённи тузилмавий куринишида махсус тугунларни олдиндан танлаш мумкинлиги билан ифодаланади (2-расм).

Одатда амалиётда блокчейннинг ушбу туридан бизнесменлар уртасида В2В (business-to-business) формати доирасида операцияларни бажаришда кенг фойдаланилади.

Биринчи расмда корпоратив бошкарув жараёнида оммавий блокчейн технологиясидан фой-даланган х,олда амалга ошириладиган операцияларда бевосита иштирок этиши х,амда мазкур операцияларни бошдан оёк кузатган х,олда назоратини таъминлаш имкониятига эга булса, 2-расмда консорциум блокчейнидаги маълумотлар очик ёки ёпик (шахсий) куринишда булиши мумкин-лигини эътироф этиб, блокчейннинг бу тури кисман марказлаштирилмаган деб х,ам каралади. Бугунги кун амалиётида кенг фойдаланилаётган Нурег^дег ва R3CEV Консорциум технология-лари бу турдаги блокчейнга яккол мисол була олади.

Блокчейн технологиясининг хусусий турида блокчейнда иштирок этаётган тугунларнинг имко-ният чегаралари белгиланган булиб, улар маъ-лум доирада чекланади х,амда х,ар бир тугун ушбу

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

2-расм. Корпоратив молиявий бошк,арув жараёнида консорциум блокчейннинг ишлаш

технологияси1.

3-расм. Корпоратив молиявий бош^арув жараёнида ^усусий блокчейннинг ишлаш технологияси2

блокчейнда уз ваколат доирасидагина катнаша олади (3-расм).

Учинчи расмда келтирилган схема оммавий ва консорциум блокчейн технологиясидан фарк килади. Чунки бу тоифадаги блокчейнларда маъ-лумотлар киритишда катъий ваколат доиралар белгилаб олинади. Белгилаб олинган ваколат доирасидаги операцияларни амалга ошириши ва назоратни таъминлаши мумкин булади.

Албатта блокчейн технологиясининг афзал-ликларини тах,лили оркали бу технологиялардан бугунги кун амалиётида фойдаланиш имкониятла-рини бах,олаш мумкин булади. Корпоратив молиявий бошкарув жараёнида блокчейн технология-

1 Муаллифлар ишланмаси.

2 Муаллифлар ишланмаси.

ларидан фойдаланиш имкониятларининг афзал-ликлари сифатида куйидагиларни эътироф этиш мумкин.

Ажратиш. Блокчейн технологиясида ишти-рок этаётган х,ар бир блок-занжирнинг асосий кийматини ажратиш имконияти - бу маълумот-лар базасини марказий маъмурсиз тутридан-тутри назорат кила олиш мумкинлиги, блоклар тизимига уланиш имконини бериши, баъзи бир марказ-лаштирилган мурожаат мантитига эга булишнинг урнига, блокчейн операциялари узининг ^акикийлигини ва чекловларни амалга ошириш учун ваколатларни тасдикловчи далилларга эга булишидир. Блокчейн тугунларининг синхрон ишлаши натижасида консенсус механизми амал

ИК.ТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

к,илиб, транзакциялар мустак,ил равишда текши-рилиши ва кайта ишланиши мумкин.

Аммо нега блок занжирларини ажратиш биз учун фойдали? Чунки маълумотлар базаси хаттоки бит ва байт булса хам, аник куринадиган нарса. Агар маълумотлар базаси таркиби банклар ва хукуматлар сингари ишончли ташкилот булса хам, учинчи томон тарафидан бошкариладиган маълум бир компьютер тизимининг хотираси ва дискида сакланиб колса, ушбу тизимга кириш хукукига эга булган хар кандай киши маълумотларни бузиши мумкин. Шундай килиб, учинчи томон ташкилот-лари, айникса мухим маълумотлар базаларини бошкарувчи ташкилотлар куплаб одамларни ёллашлари ва ушбу маълумотлар базасини буз-маслик учун куплаб жараёнлар ишлаб чикишлари керак. Шубхасиз, буларнинг хаммаси куп вак,т ва маблаF талаб килади.

Кучли фойдаланувчилар узларининг барча маълумотлари ва транзакцияларини бошкара олиш билан бир каторда доимий равишда йиFилган маълумотлар базасини тахлил хам килиб борадилар [1].

Юцори сифатли маълумотлар. Блокчейн технологиясидан фойдаланиш давомида корпо-ратив молиявий бошкарув тасарруфида йирик хажмдаги маълумотлар базаси шакллантирилиб, бошкарувнинг барча жабхаларини камраб оли-нишига эришилади. Мазкур йиFилган маълумотлар базасига таянган холда тулик, изчил, киска муддатларда аник ва ишончли тахлилий маълу-мотларга эга булиш мумкин булади. Шунингдек йиFилган маълумотларга таянган холда келгусида юкори аникликдаги илмий-амалий прогнозлар килиш, муаммоли вазиятларни аниклаш ва уларни киска муддатларда бартараф этилиши юзасидан чора тадбирларни ишлаб чик,иш мумкин булади.

Барцарорликнинг таъминланиши. Мар-казлаштирилмаган тармоклар тизимига амал килингани боис, блокчейн марказлаштирилган муваффакиятсиз нуктага эга эмас хамда зарарли хужумларга к,арши туришга крдир булиб, й^илган маълумотлар базасини сак,лаш муддати чексиздир [2]. Бу эса корпоратив молиявий бошк,арув жара-ёнида амалга оширилган хар бир молиявий опе-рациялар юзасидан ишончли маълумотлар бан-кини яратиш имкониятини беради.

Жараённинг яхлитлиги фойдаланувчилар протокол буйрук,ларига биноан трансляциялар аник, учинчи томонга булган эхтиёжни бекор килган

холда амалга оширилишига ишонишлари мумкин булади. Бу холат эса корпоратив молиявий режалаштириш жараёнида амал к,иладиган маълумотлар ва жараёнлар яхлитлигини таъминлаш кафолати булиб хисобланади.

Шаффофлик ва узгармаслик жамоавий блок-чейндаги узгаришларни шаффофликни яратувчи барча томонлар куриши мумкинлиги хамда барча амалга оширилган битимларнинг узгармаслиги, яъни уларни узгартириш ёки учириш имкония-тининг чекланганлигини билдиради. Бу холат эса корпоратив молиявий бошк,арув жараёнини тулик, шаффофлигини таъминлашга хизмат к,илиши мум-кин.

Шаффоф тизимни соддалаштириш оркали барча операциялар битта дафтарга киритилиши билан бу бир нечта дафтарларда операция-ларни акс эттирилишини олдини олиб, молиявий бошкарув жараёнини соддалаштиришга ва самарадорлигини оширишга хизмат к,илади. Тез-кор битимлар банклараро операциялар, айник,са иш вак,тидан ташк,ари, хисоб-китоб килиш ва яку-ний хисоб-китобларни амалга ошириш учун бир неча кун талаб к,илиши мумкин. Блокчейн билан боFлик транзакцияларнинг барчаси транзакция вактини дакикаларга кадар кискартириш имко-нини бериб, молиявий операцияларни бажари-лиши давомида вакт ва макон омиллари таъси-рини нольга якинлаштиради.

Транзакцион харажатларнинг доимий равишда оптималлаштириб борилиши. Учинчи томон, воситачилар ва активларни алмаштириш учун кушимча харажатларни бартараф этиш оркали блокчейн транзакция туловларини сези-ларли даражада доимий равишда камайтириб бориш, уларни хар бир боскичда назоратини амалга ошириш, даврий равишда оптималлаштириб бориш имкониятини яратади.

Корхоналар тасарруфидаги умумий мулк кийматини доимий равишда оптималлаштириб борилишини хам блокчейн технологиясининг асо-сий ютуклари сифатида келтириш мумкин.

Ёзувлар алмашиш тизимини бошк,ариш блокчейн технологияси турли томонларга (масалан, мижозлар, васийлар ва тартибга солувчилар) бир-галикда ёзувлар тизимининг шахсий жонли нус-халарини олиш имкониятини беради.

Барча молиявий битимларни тез, аник, ва тулик, холда амалга ошириш имкониятининг мавжуд-лиги хам блокчейн технологиясининг асосий

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

ютукларидан хисобланиб, турли даражадаги хисоб-китобларни амалга ошириш имкониятини хам беради.

Аклли шартномалардан фойдаланиш оркали блокчейн технологияси катор имкониятларни яратади. Жумладан, контрагентлар билан узаро алокаларнинг аклли шартномалар режимида амалга оширилиши натижасида корхонага контр-агентларни фаолиятини текшириб куриш, улар билан боFл и к муаммоли вазиятларни бартараф этишда фойдаланиши мумкин. Мисол учун кор-поратив молиявий бошкарув жараёнида дебитор-лик ва кредиторлик карзларини бошк,ариш каби молиявий операцияларни самарали амалга ошириш мумкин булади.

Блокчейн технологиясидан янги савдо май-дончалари сифатида хам фойдаланиш мумкин-лиги, савдо транзакцион харажатларни камайти-риш, савдо фаолиятини оптималлаштириш, савдо битимларини имзолаш жараёнига сарфланади-ган вак,т меъёрларини камайтириш имкониятла-рини беради.

Корпоратив молиявий режалаштириш жара-ёни давомида блокчейн технологиясининг амал килиши иктисодий самарадорликка эришиш гарови булиб хизмат килиши мумкин. Битим-ларнинг туFридан-туFри икки томон уртасида учинчи томоннинг иштирокисиз амалга оширилиши, уларнинг тез ва осон амалга оширили-шини таъминлаб, аклли шартномалар ва тижо-рат харакатларини автоматик равишда бошкариш мумкин булади. Шунинг учун, бу хар бир жара-ённи тутридан-тутри тартибга солади ва вакт оми-лининг салбий таъсирини камайтиради.

Аудит ^илиш имконияти. Блокчейн технологияси жараённи тулик аудит килиш имкониятини яратиб, хар бир битим тафсилоти буйича турли тахлилий хисоботларни тайёрлаш, уларни тадкик этиш, яширин хавф-хатар даражасини олдиндан аниклаш, уларни бартараф этиш юзасидан чора тадбирларни ишлаб чикиш имкониятини беради. Бу холат хар бир маълумотни, активларни аутентификация килиш имконини бериб, корпоратив молиявий режалаштириш карорларини кабул килишда мухим ахамият касб этади. Кузатув жараёнини тулик амалга ошириш имкониятининг яратилиши оркали савдо занжирининг хар бир боскичида молиявий назоратни амалга оширган холда, самарадорлик курсаткичини мониторинг килиб бориш мумкин булади.

Блокчейн технологиясининг амалга оширилиши натижасида ошкоралик тамойили тулик ишлаб, корпоратив молиявий режалаштириш-нинг х,ар бир боскичига тегишли булган маълу-мотлар базаси х,ар бир иштирокчиси учун шаф-фоф булиб, индивидуал назоратни таъминлаш имконини беради. Бизнес жараёнларида маъ-лумотлар базаси билан уз вактида таъминланиш аксарият муаммоли вазиятлар ечимини такдим этиш мумкин булади.

Хавфсизлик таъминоти. Корпоратив молиявий бошкарувда блокчейн технологиясидан фойдаланиш оркали х,ар бир амалга оширилган молиявий транзакцияларни доимий узлуксиз кайд этиб борилиши х,амда тармокда мураккаб криптогра-фик ёзувларнинг яратилиши оркали хавфсизлик масалаларининг таъминланиши, маълумотлар-нинг х,акикийлиги мураккаб математик алгорит-млар оркали текширилиши мазкур технология-нинг хавфсизлик камарини гарови булиб хизмат килади [4].

Тескари доимий алоцанинг мавжудлиги.

Блокчейн технологиясининг бизнес учун яна бир афзаллиги бу тескари алока урнатиш имко-ниятидир. Ушбу технология активларнинг бутун х,аёти давомида тулик кузатиб борилганлиги сабабли, ишлаб чикарувчилар ва истеъмолчи-лар уртасида активларни киска муддатларда осон кузатиб бориши ва бунинг самарадорлигини оши-риб бориш юзасидан махсус карорларни ишлаб чикиш мумкинлиги билан эътироф этилади.

Блокчейн технологияси ракамлаштирилган махсус валюталардан фойдаланиш имкониятла-рини яратиб, корхоналар уртасида махсус савдо алокаларини амалга ошириш имкониятини яратади. Туртинчи расмда хорижий корхона корпоратив молиявий бошкаруви жараёнида блокчейн технологиясидан фойдаланиш натижасида эри-шилган самарадорлик курсаткичлари тах,лили кел-тирилган булиб, натижада корхонанинг опера-цион харажатларини 73 фоизга, х,исоб-китобларга сарфланадиган вактни 69 фоизга, хавф хатар даражасини 57 фоизга камайтиришга эришилган.

Корпоратив молиявий бошкарув жараёнида блокчейнлардан фойдаланиш даврида кушимча операцияларнинг амалга оширилиши натижасида тизим мукаммаллашиб борилиши таъминланади.

Электрон имзоларнинг доимий текшириб борилиши. Хар бир блокчейн транзак-цияси х,аммага очик криптографик схемадан

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

4-расм. Хорижий корхона корпоратив молиявий бошкаруви жараёнида блокчейн технологиясидан фойдаланиш натижасида эришилган самарадорлик курсаткичлари тах,лили [9].

фойдаланган х,олда ракамли имзо куллашни талаб этилади. Бунинг сабаби шундаки, тран-закциялар тенгдошлар тармоFидаги тенгдош-лар уртасида таксимланади, шунинг учун улар-нинг манбаси бошкача исботланиши мумкин эмас [5]. Ушбу имзоларни яратиш ва текшириш х,исоблаш жих,атидан мураккаб ва такрорлан-мас х,исобланади. Аксинча, марказлаштирилган маълумотлар базаларида, уланиш урнатилгандан сунг, ундаги х,ар бир суровни алох,ида текширишга х,ожат колмайди.

Хулоса килиб айтганда консенсус механизм-лари оркали блокчейн сингари таксимланган маълумотлар базасида тармокдаги тугунлар консен-сусга эришишини таъминлаш учун куч сарфла-ниши талаб этилади. Амалдаги консенсус меха-низмига караб, бу оркага ва олдинга мух,им алок,а ёки махсус вилка деб аталувчи усуллар билан ишлов берилишини талаб этади. Марказлаштирилган маълумотлар базалари зиддиятли ва бекор килинган операциялар билан курашади, аммо улар битта жойда кайта ишланади. Марказлаштирилган маълумотлар базаси транзак-цияларни блокчейнда бир ёки икки марта кайта ишланганда, улар тармокдаги х,ар бир тугун томо-нидан мустакил равишда к,айта ишланиши талаб этилади. Амалга оширилган барча транзакциялар-нинг тезлиги, уларни доимий равишда текшириш имконияти, маълумотларни олишдаги чеклов-ларнинг борлиги блокчейн технологиясининг кийматлилигини оширади. Блокчейн тармоFининг ишлаши натижасида катта микдордаги компю-

тер кувватидан фойдаланган х,олда транзакция-ларни текширишга секундига 450 минг триллион ечимни олишга олиб келади. Хусусий ёки вако-латли блокчейн ва кучли шифрлашни уз ичига олган ечимлар булса х,ам, кенг омма шахсий маъ-лумотларини блокчейн ечимига топширишидан олдин х,ал килиниши керак булган кибер хавф-сизлик масалалари х,ам борлигини эътироф этиш максадга мувофикдир.

Шунингдек блокчейн дастурлари мавжуд тизимларни сезиларли даражада узгартириш ёки тулик алмаштиришни талаб килади.

Бундан ташкари бугунги кунда блокчейн тех-нологиясини куйидаги йуналишлар буйича янада такомиллаштирилиши талаб этилмокда:

• фойдаланувчи идентификаторини УFирланишига барх,ам бериш;

• сохта юборувчи ва кабул килувчиларни уз вак,тида аник,лаб бориш имкониятини яратиш;

• активлар ва тугунларни уFирлаш ёки бошк,а шахсни узлаштириш жараёнига барх,ам бериш;

• биткоин яратувчиларини (miners) нишонга олиш;

• таркалган тугунларнинг мавжудлигини тез-ликда аниклаш ва таркалган дафтарга зарарли кодни киритишни чеклаш;

• кириш ва чикиш тугунларини айланиб утиш х,олатларини чеклаш;

• транзакция тафсилотларини, шахсий маълумотларни уFирлаш х,олатларини олдини олиш кабилардир, х,амда бу йуналишлар буйича к,атор чора тадбирлар амалга оширилиб борилмокда.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАР ИКТИСОДИЁТИ / ЭКОНОМИКА ИНФОРМАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ 175 >

Адабиётлар руйхати:

1. Кобулов В.К. Алгоритмизация в социально-экономических системах. - Ташкент: Фан, 1998.- 320 с.

2. Бекмуродов Т.Ф. Исследования по компьютерной технике и информатике в Узбекистане: история и перспективы. / Сб. научных трудов НПО "Кибернетика" АН Руз - Ташкент, 2004. - с.78-84.

3. Арипов А.Н. Ахборот коммуникациялар сох,асида бошк,арув тизимини такомиллашти-риш муаммолари. Иктисод фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация автореферати. -Тошкент, 2004.- 24 б.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

4. Ходиев Б.Ю., Мусалиев А.А., Бегалов Б.А, Алимов К. Менеджмент информационных систем. - Т.: Фан, 2007.- 342 с.

5. Алимов Р.Х. Ахборот тизимлари ва технологиялари: Олий укув юртлари талабалари учун дарслик, - Т.: Шарк, 2000. - 592 б.

6. Tapscott D., Tapscott A. Blockchain Revolution: How the Technology Behind Bitcoin Is Changing Money, Business, and the World, London Portfolio/Penguin, 2016.

7. William Mougayar.The Business Blockchain: a Primer on the Promise, Practice and Application of the Next Internet Technology. 2016.

8. Муминова Э.А. Узбекистонда ракамли иктисодиётни ривожлантиришда "блокчейн" технологияларининг урни ва ах,амияти. / "Ик,тисодиёт ва инновацион технологиялар" илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2019 йил.

9. https://www.greenwich.com/fixed-income-fx-cmds/blockchain-adoption-capital-markets

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.