Научная статья на тему 'КОРПОРАТИВ БОШҚАРУВНИНГ ЖАҲОН МАМЛАКАТЛАРИДА ШАКЛЛАНГАН НАЗАРИЙ ЁНДАШУВЛАР'

КОРПОРАТИВ БОШҚАРУВНИНГ ЖАҲОН МАМЛАКАТЛАРИДА ШАКЛЛАНГАН НАЗАРИЙ ЁНДАШУВЛАР Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
6
1
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
корпоратив бошқарув / замонавий тажриба / Акциядорлик жамияти / аутсайдер модел. / corporate management / modern experience / joint-stock company / outsider model.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Исмаилов, Аллаёр Рашидович

Жаҳонда корпоратив бошқарув амалиётида етук ва замонавий тажриба ва шаклланган малакаларни ўрганиш долзарб масалалардан ҳисобланади. Шу нуқтаи назардан ҳам ушбу илмий мақола долзарб ҳисобланади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THEORETICAL APPROACHES OF CORPORATE MANAGEMENT FORMED IN COUNTRIES OF THE WORLD

The study of mature and modern experience and established skills in the practice of corporate management in the world is one of the urgent issues. From this point of view, this scientific article is relevant.

Текст научной работы на тему «КОРПОРАТИВ БОШҚАРУВНИНГ ЖАҲОН МАМЛАКАТЛАРИДА ШАКЛЛАНГАН НАЗАРИЙ ЁНДАШУВЛАР»

"Yangi O'zbekistonda statistika nazariyasi va amaliyotidagi islohotlar: muammolar va yechimlar' mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman

КОРПОРАТИВ БОШКАРУВНИНГ ЖАХОН МАМЛАКАТЛАРИДА ШАКЛЛАНГАН НАЗАРИЙ ЁНДАШУВЛАР

d https://doi.org/10.5281/zenodo.10542761

Исмаилов Аллаёр Рашидович

Тошкент давлат иктисодиёт университети "Корпоратив бошкарув" кафедраси PhD катта укитувчиси Тел: 97-738-74-54

Аннотация: Жауонда корпоратив бошцарув амалиётида етук ва замонавий тажриба ва шаклланган малакаларни урганиш долзарб масалалардан уисобланади. Шу нуцтаи назардан уам ушбу илмий мацола долзарб уисобланади.

Калит сузлар: корпоратив бошцарув, замонавий тажриба, Акциядорлик жамияти, аутсайдер модел.

ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ПОДХОДЫ КОРПОРАТИВНОГО УПРАВЛЕНИЯ, СФОРМИРОВАННЫЕ В СТРАНАХ МИРА

Аннотация: Изучение сложившегося и современного опыта и устоявшихся навыков в практике корпоративного управления в мире является одним из актуальных вопросов. С этой точки зрения данная научная статья является актуальной.

Ключевые слова: корпоративное управление, современный опыт, акционерное общество, модель аутсайдера.

THEORETICAL APPROACHES OF CORPORATE MANAGEMENT FORMED IN COUNTRIES OF THE WORLD

Abstract: The study of mature and modern experience and established skills in the practice of corporate management in the world is one of the urgent issues. From this point of view, this scientific article is relevant.

Key words: corporate management, modern experience, joint-stock company, outsider model.

КИРИШ

Жахонда амалиётида корпоратив бошкарувнинг турли хил моделлари мавжуд. Х,ар бир давлат узига хос хусусиятлардан келиб чикиб, корпоратив бошкарув моделини шакллантиради. Жахондаги барча корпоратив бошкарув

"Yangi O'zbekistonda statistika nazariyasi va amaliyotidagi 181оИоИаг: шиашшо1аг уа уееЫш1аг' mavzusidagi xa1qaro i1miy-ama1iy ащишап

моделлари турт хил моделга асосланади. Корпоратив бошкарув бу шундай тушунчаки, у узида менежерлар, директорлари кенгаши, акциядорлар ва компанияни бошкариш буйича манфаатдор булган шахслар уртасидаги узаро муносабатлари тизимини ифода этади. Бундай тизим, нафакат, таъсисчилар даромадларига, балки компаниянинг келгуси инвестицияларига хам таъсир курсатади.

Инглиз-америка ёки аутсайдер модели -акциядорлик жамиятига нисбатан юкори даражадаги корпоратив назоратнинг ёки акциядорлик жамияти менежменти устидан назоратнинг ташки бозор механизмларидан фойдаланишга асосланган акциядорлик жамиятининг бошкарув модели. Бундай бошкарув модели АКШ, Буюк Британия, Канада, Янги Зелландия давлатларига хосдир. Бунда акциядорларнинг манфаатлари узаро фаркланувчи акциядорлик жамияти менежментига боглик холда мавжуд узига хос куп сонли инвесторларда намоён булади.

Акциядорлик жамиятини реал бошкариш профессионал менежерлар томонидан амалга оширилади. Бу моделни куллашдаги асосий муаммо акциядорлик жамияти таъсисчилари ва жалб этилган менежерлар уртасидаги узаро муносабатлардаги муаммо хисобланади. Бундай шароитда, албатта, акциядорлик жамияти менежменти устидан назоратни амалга оширишда мухим уринга чикувчи фонд бозорининг ахамияти янада ортади. Асосий иштирокчилар менежерлар, директорлар (директорлар кенгаши) ва инвесторлар хисобланади. Шунингдек, хукумат тузилмалари, биржалар, уз-узини назорат килувчи органлар, корпорация ва инвесторларга корпоратив бошкарув ва ишонч буйича овоз бериш юзасидан маслахат хизматларини такдим этувчи консалтинг фирмалари хам катнашади.

Корпоратив бошкарувнинг инглиз-америкача моделини амалга оширувчи мамлакатлар орасида А^Ш ахборотлар очиклигининг энг катъий меъёрини намоён этади.

Континентал (немис) ёки инсайдер модели - корпоратив назоратнинг ички усуллари ёки узини узи назорат килиш усулларидан фойдаланишга устуворлик берилган холда амалга оширилувчи акциядорлик жамиятларини бошкариш модели. Корпоратив бошкарувнинг немисча модели Марказий ва Гарбий Европа мамлакатлари (Гремания, Голландия, Швейцария, Австрия, Норвегия, Скандинавия мамлакатлари, Белгия ва Франция давлатлари)га хам хос. Унинг асосида ижтимоий узаро алока тамойили ётади: Акциядорлик жамияти фаолиятида барча манфаатдор томонлар (акциядорлар, менежерлар, ходимлар, банклар, жамоат ташкилотлари) карорларни кабул килиш жараёнида иштирок этиш хукукига эгадирлар. Немисча модель фонд бозорлари ва бошкарувдаги

"Yangi O'zbekistonda statistika nazariyasi va ama1iyotidagi is1ohot1ar: шиашшо1аг уа yechim1ar' mavzusidagi xa1qaro i1miy-ama1iy ащишап

акциядорлик кийматига суст йуналтирилганлиги билан характерланади, чунки бунда компания узининг ракобатдардошлиги ва ишлари натижаларини узи назорат килади.

Бундай моделнинг шаклланишига катор объектив ва субъектив омиллар таъсир курсатган. Улар каторида, аввало, корпоратив карорларни кабул килишда банкларнинг етакчи ролини таъминловчи ва акцияларининг хусусий инвесторлар буйича нисбатан унча катта булмаган кисмига жойлаштирилиши хос булган акциядорлик капитали концентрацияси даражасининг юкорилигини алохида ажратиб курсатиш зарур. Масалан, йирик компанияларда акцияларнинг 40 %дан ортик кисми 5 та йирик акциядор улушига тугри келади. Шунга кура, Германияда фонд бозори АКШ ва Буюк Британиядагига нисбатан бирмунча паст ликвидликка эга хисобланади. Шу сабабдан континентал модель мулкчилик концентрацияси даражасининг бирмунча юкорилиги ва таркибида банклар асосий уринга эга блокланган акциялар пакетига эга стратегик инвесторлар мавжудлиги билан тавсифланади. Сунгги йилларда немисча модель асосида бошкарувга хорижий инвесторларнинг таъсири ортиб бормокда.

Корпоратив бошкарувнинг инглиз-америка ва немис моделлари муайян бир давлатнинг миллий хусусиятларини узида намоён этувчи ва маълум тизимнинг етакчилик килувчи устуворликларига асосланган купгина вариантлардан иборат узаро зиддиятли икки тизимни ифода этади. Миллий иктисодиёт доирасида корпоратив бошкарувнинг муайян модели ривожланиши, асосан, куйидаги учта омилга боглик:

- акциядорлар хукукларини химоя килиш механизми;

- директорлар кенгашининг функция ва вазифалари;

- ахборотларни ошкор этиш даражаси.

Корпоратив бошкарувнинг япон модели иккинчи жахон урушидан кейинги даврда молия-саноат гурухлари (кейрецу) негизида шаклланган, унга мамлакатнинг сиёсий-иктисодий шарт-шароитлари, маданияти ва анъаналари таъсир курсатган булиб, менежерларнинг назорати муаммоларини камайтириш имконини берувчи банк назоратига асосланган тулик ёпик тизимлилиги билан характерлидир.

Бу моделга "кейрецу"га кирувчи компаниялар томонидан акцияларга эгалик килувчи йирик ва урта акциядорлар кулида мулкнинг катта кисми жамгарилиши хосдир. Яъни акциядорлик жамиятлари акцияларининг 70 %и молиявий институтларга тегишли булиб, бирок жамият фаолияти мониторинги, нафакат уларнинг акциядорлари, балки йирик кредитори хисобланган бош банк оркали хам амалга оширилади. Одатда, кейрецу молия-саноат гурухининг барча

"Yangi O'zbekistonda statistika nazariyasi va (E)ISSN: 2181-1784

amaliyotidagi islohotlar: muammolar va yechimlar" 3(24), Dec., 2023

mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman www.oriens.uz

компанияларини молиялаштиришни таъминлай олувчи бирор-бир йирик банк атрофида ташкил этилади.

Узбекистонда корпоратив бошкарувнинг гибрид модели мавжуд булиб, унда давлат ва йирик мулкдорлар асосий уринга эга, бу эса бошкарув органлари ва мехнат жамоаларининг пассив харакатланишини учун, айникса инкирозли шароитларда асосий сабаб хисобланади. Бундай шароитда, акциядорлик жамиятлари фаолиятининг функционал механизлари самарали ташкил этилганлиги инновацион иктисодиётни шакллантириш шароитида иктисодий ривожлантириш, инвесторларни жалб этиш, ракобатбардошликни ошириш, жахон бозорига чикишнинг самарали воситаси сифатида намоён булади.

Узбекистонда корпоратив бошкарув тизимини замонавий халкаро стандартлар асосида инновацион ривожлантириш масалалари деярли урганилмаган. Шунинг учун мавжуд инновацион имкониятларни ошириш имконини берувчи корпоратив тузилмаларни шакллантиришга алохида ахамият каратиш зарур.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ (REFERENCES)

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги ПФ-60-сонли "2022 - 2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси тугрисида" фармони

2. Corporate Governance, Christine A Mallin, OXFORD University Press, www.oup.com, ISBN 978-0-19-928900

3. Standard & Poor's. [Electronic resource]. - Mode of access: https://ru.wikipedia. org/wiki/Standard & Poor's. - Date of access: 31.08.2020

4. Исмаилов А. Кимё саноати тармогидаги корпоратив бошкарувнинг институционал ва функционал механизмларини такомиллаштириш. 08.00.13 -Менежмент (иктисодиёт фанлари). Иктисодиёт фанлари фалсафа доктори (PhD) диссертацияси автореферати. - Тошкент: ТДИУ, 2022 й.6.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.