Научная статья на тему 'КОРХОНАНИНГ ТАРКИБИЙ ҚИСМИ СИФАТИДА ҚЎЧМАС ОБЪЕКТЛАР ВА УЛАРНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ'

КОРХОНАНИНГ ТАРКИБИЙ ҚИСМИ СИФАТИДА ҚЎЧМАС ОБЪЕКТЛАР ВА УЛАРНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Политологические науки»

180
34
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
кўчар ва кўчмас мулк / давлат рўйҳати / битим / мулк ҳуқуқи / мулкий комплекс / кўчмас мулк реестри / movable and immovable property / state registration / transaction / property law / property complex / register of immovable property

Аннотация научной статьи по политологическим наукам, автор научной работы — Улуғбек Қўзибоевич Ҳажиев

Ушбу мақолада фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларнинг объекти корхона таркибида кўчар ва кўчмас ашѐларни тасарруф этиш, ашѐвий ҳуқуқларни химоя қилиш, кўчмас мулк билан боғлиқ битимлар учун белгиланаѐтган қоидалар, давлат рўйҳатига олинишининг асосий моҳияти ҳамда улар билан боғлиқ шартномавийҳуқуқий масалалар таҳлил этилган. Шунингдек, мулк ва бошқа ашѐвий ҳуқуқларни ҳимоя қилиш ҳамда фуқаролик муомаласи иштирокчиларининг кўчмас мулк тўғрисида аниқ маълумот олиш ҳуқуқларининг кафолатланиши. Бандан ташқари, кўчмас мулкнинг ҳуқуқий режимни аниқлаштириш каби масалалар ѐритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

REAL ESTATE OBJECTS AS THE MAIN PARTS OF THE COMPANY'S STRUCTURE AND THEIR OWN FEATURES

This article analyzes the main importance of the acquisition of movable and immovable things as part of an enterprise as an object of civil law relations, the protection of material rights, the rules required for real estate transactions, state registration, as well as the contractual and legal tasks arising from them. Also, the protection of property and other material rights and the protection of the rights of participants in civil turnover to obtain reliable information about real estate. In addition, the problem of clarifying the legal regime of real estate is highlighted

Текст научной работы на тему «КОРХОНАНИНГ ТАРКИБИЙ ҚИСМИ СИФАТИДА ҚЎЧМАС ОБЪЕКТЛАР ВА УЛАРНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ»

КОРХОНАНИНГ ТАРКИБИЙ ^ИСМИ СИФАТИДА КУЧМАС ОБЪЕКТЛАР ВА УЛАРНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

УлуFбек ^узибоевич Х,ажиев

Узбекистан Республикаси Ички ишлар вазирлиги Академияси тадцицотчиси xajiyev75 @mail.ru

АННОТАЦИЯ

Ушбу мацолада фуцаролик-хуцуций муносабатларнинг объекти корхона таркибида кучар ва кучмас ашёларни тасарруф этиш, ашёвий хуцуцларни химоя цилиш, кучмас мулк билан боглиц битимлар учун белгиланаётган цоидалар, давлат

vy и XJ /— XJ

руйхатига олинишининг асосий мохияти хамда улар билан боглиц шартномавий-хуцуций масалалар тахлил этилган. Шунингдек, мулк ва бошца ашёвий хуцуцларни химоя цилиш хамда фуцаролик муомаласи иштирокчиларининг кучмас мулк тугрисида аниц маълумот олиш хуцуцларининг кафолатланиши. Бандан ташцари, кучмас мулкнинг хуцуций режимни аницлаштириш каби масалалар ёритилган.

у/» и о \j

Калит сузлар: кучар ва кучмас мулк, давлат руйхати, битим, мулк хуцуци, мулкий комплекс, кучмас мулк реестри.

REAL ESTATE OBJECTS AS THE MAIN PARTS OF THE COMPANY'S STRUCTURE AND THEIR OWN FEATURES

Ulugbek Kuzybaevich Khadzhiev

Applicant for the Academy of the Ministry of Internal Affairs of the Republic of Uzbekistan xajiyev75 @mail.ru

ABSTRACT

This article analyzes the main importance of the acquisition of movable and immovable things as part of an enterprise as an object of civil law relations, the protection of material rights, the rules required for real estate transactions, state registration, as well as the contractual and legal tasks arising from them. Also, the protection of property and other material rights and the protection of the rights of participants in civil turnover to obtain reliable information about real estate. In addition, the problem of clarifying the legal regime of real estate is highlighted.

Keywords: movable and immovable property, state registration, transaction, property law, property complex, register of immovable property

КИРИШ

Корхона мулки (уни моддий элементи)ни таърифлашда юридик ёндашув катта амалий кизикиш ва ахамият касб этади. Масалан: ашёларни кучар ва кучмас мулкларга ажратиш. Чунки ушбу ашёларнинг хукукий режими бир-биридан тубдан фарк килади.

Барча хукук тизимларида тан олинган, яъни ашёларни кучар ва кучмас мулкларга булиш коидаси собик Иттифок даврида инкор этилган. 1922 йил РСФСР Гражданлик кодексининг 21-моддасида ашёларнинг кучар ва кучмас мулкларга булинишини бекор килиш тугрисидаги курсатма мавжуд эди [1]. Чунки ер, ер ости бойликлари, сув ва урмонлар давлатнинг мутлак мулки деб тан олинган эди. 1990 йил Узбекистан Республикасининг "Мулкчилик тугрисида"ги конуни кабул килиниши билан юкоридаги камчиликка бархам берилди. Яъни, 1996 йил 29 августда кабул килиниб 1997 йилнинг 1мартидан кучга киритилган Узбекистон Республикаси Фукаролик кодексида ашёларни кучар ва кучмас мулкларга ажратиш коидалари тулик ва мукаммал уз ифодасини топди.

Ашёларни кучар ва кучмас мулкларга булиш Рим хукукида хам маълум булган. Унда кучар ва кучмас ашёлардан фойдаланиш тартибини белгилайдиган юридик нормалар ухшаш булганлиги сабабли ашёларнининг бундай фаркланиши кам ахамиятли хисобланган [2].

Хрзирги замон хукук тизимида ашёларнинг кучар ва кучмас мулкка булиниши катта ахамият касб этади. Масалан, кучар ва кучмас ашёларни тасарруф этиш, ашёвий хукукларни химоя килиш тугрисидаги юридик нормалар бир-бирига ухшамайди.

Кучмас мулклар доимо бир жойда булишлиги, индивидуал хусусиятга эгалиги учун юридик жихатдан алмаштириб булмайдиган ашёлар каторига киритилади. Узбекистон Республикаси Фукаролик кодексининг 83-моддасига асосан кучмас мулк ер участкалари ва ер ости бойликлари, куп йиллик дов-дарахтлар, шунингдек бинолар ва иншоотлардан иборатдир. Кучмас мулкнинг ер билан мустахкам богликлиги асосий белги сифатида намоён булмокда. Бирок, бундай белги у ёки бу объектнинг кучар ва кучмас хусусиятини аниклашда катта ахамият касб этмаслиги хам мумкин. Масалан, агарда келишув бинонинг узини эмас, балки курилиш материалларини сотиб олишга каратилган булса, бино кучар мулк деб топилиши мумкин.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Конунда кучар мулклар (масалан, сув транспортлари, хаво кемалари) ни кучмас мулклар деб эътироф этиш холатлари учрайди. Нима сабабдан конунчиликда мазкур ашёлар кучмас мулк каторига киритилганлиги тугрисида ягона фикр йук. Масалан, А.П.Сергеев бу объектларнинг жуда кимматлиги ва шу билан боглик равишда уларнинг фукаролик муомаласида булишини катъий тартибга солиш максадида киритилган [3], деб хисоблайди.

М.И. Брагинскийнинг фикрича, "давлат руйхатига олиниши сабабли уларни кучмас мулк билан боглаганлар" [4]. Х,.Рахмонкулов хам кучмас мулкка нисбатан белгиланган асосий коида унга тегишли булган хукукларни ва у хакида тузиладиган битимларни давлат руйхатидан утказишдан иборат [5], деб таъкидлаб утади. Демак, ашёларни кучмас мулклар каторига киритишнинг асосий меъёри бу уларнинг давлат руйхатидан утиш заруратидир.

Мустакил (масалан, уй хайвонлари) ёки ташки куч ёрдамида (масалан, уй-рузгор буюмлари, мебель) кучириб буладиган моддий объектлар кучар мулклар деб тан олинади. Булар каторига яна пул ва кимматбахо когозларни киритиш мумкин. Кучар мулкка булган хукукларни руйхатдан утказиш талаб этилмайди, конунда назарда тутилган холлар бундан мустасно (ФК 83-моддаси 5-кисми).

Кучмас мулкка эгалик килиш хукуки ва бошка ашёвий хукуклар, бу хукукларнинг вужудга келиши, бошка шахсларга утиши, чекланиши ва бекор булиши давлат руйхатидан утказилиши керак (ФК 84-модда 1-кисми).

Давлат руйхатига олинишининг асосий мохияти шундан иборатки, мулк ва бошка ашёвий хукукларни химоя килиш хамда фукаролик муомаласи иштирокчиларининг кучмас мулк тугрисида аник маълумот олиш хукукларини кафолатлашдир. Кучмас объектларни жойлардан ажратиб булмайди, бирок унга тааллукли булган битимлар бошка жойда амалга оширилиши мумкин. Шунинг учун хам битимни тузувчи томон, айникса сотиб олувчи кучмас мулкнинг хукукий режимини билиши зарур. Буни эса махсус руйхатга олиш натижалари буйича аниклаштириш мумкин.

Амалда барча мамлакатларда фукаролик конунчилигининг ривожланиши кучмас мулк билан боглик битимларни хукукий жихатдан тартибга солишга алохида эътибор беришга ундамокда. Кучмас мулк объектлари узига хос ижтимоий кимматга эгалиги сабабли давлат хам кучмас мулк муомаласига алокадор жараёнларни у ёки бу даражада назорат килишга уринаяпти [6]. Юридик адабиётларда тугри таъкидлаб утилганидек, «ашёлар кучар ва кучмас

мулкка булиниши бозор иктисодиёти даврида фукаролик конун хужжатлари учун асосга айланиб бормокда»[7].

Шу сабабли кучмас мулк билан боглик битимлар учун белгиланаётган коидалар кучар мулкка доир муносабатларни тартибга солувчи коидаларга нисбатан анча батафсил ишлаб чикилган.

Юридик адабиётларда кайд этиб утилганидек, кучмас мулк хукуки ва у билан боглик битимларни давлат руйхатига олиш жорий этилганидан сунг бу битимларни нотариал тасдиклаш ортикча булиб колади [8]. Кучмас мулк билан боглик битимлар амалга оширилишининг конунийлигини кузатиб бориш мажбуриятини давлат уз зиммасига олади, колаверса, кучмас мулк хукукига тегишли ахборотни (соликлар муаммоси) марказлаштириш концепцияси хам шуни талаб килмокда.

Конун хужжатлари корхонани сотиш шартномасини руйхатга олиш объекти сифатида кучмас мулк билан боглик битим назарда тутилади. Шундан келиб чиккан холда фукаролар ва юридик шахсларнинг фукаролик хукуклари хамда мажбуриятларини вужудга келтириш, узгартириш ва тухтатишга каратилган харакатлар битим деб тан олинади (ФК 101-моддаси), ва бунга кура тасарруф этилган кучмас мулкка нисбатан мулк хукукининг узи эмас, балки ана шу харакатларнинг руйхатга олинишини белгилайди. Демак, корхонани сотишда шартнома руйхатга олиниши зарур.

Шу муносабат билан нихоятда уринли бир савол тугилади: мазкур холатда шартнома руйхатга олинишини хам, кучмас мулк хукуки (кучмас мулкка нисбатан булган мулк хукуки) руйхатга олинишини хам уз ичига камровчи бундай кушалок харакатга зарурат бормикан? УР ФК 184-модда 1-кисми коидаси шуни курсатадики, мулкдорнинг кучмас мулкига нисбатан булган мулк хукукини «бошка шахс олди-сотди шартномаси, айирбошлаш, хадя ёки шу мулкни тасарруфдан чикариш тугрисидаги бошка хил битим асосида олиши мумкин». Бу уринда корхонани сотиш шартномаси буйича мулк хукукининг олиниши назарда тутиляпти.

Тасарруфдан чикарилган мулк давлат руйхатига олиниши керак булганда (масалан, корхонани сотиш шартномаси буйича), УР ФК 185-моддаси 2-кисмига мувофик агар конунда бошкача тартиб белгиланмаган булса, мулк хукуки уни олувчида битим руйхатга олинган пайтдаёк пайдо булади. Юкоридагилардан шундай хулосага келишимиз мумкинки, корхонани сотиш шартномаси буйича мулк хукуки олувчига ушбу шартнома тузилган пайтда эмас, балки у давлат руйхатига олинган пайтда вужудга келади.

Мулкий комплекс сифатида корхонага нисбатан хукук ва у билан тузиладиган битимларни руйхатга олиш тартиби ва тизими конун хамда конун ости актлари билан тулик ва аник тартибга солинмаган. Масалан, Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1997 йил 2 июндаги 278-сон карори билан тасдикланган "Бинолар ва иншоотлар давлат кадастрини юритиш тартиби тугрисида"ги Низом хамда Узбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан 1998 йил 7 январда 387-сон билан давлат руйхатидан утказилган "Бинолар ва иншоотларни давлат руйхатидан утказиш тартиби тугрисидаги" Йурикномада [9] бино ва иншоотларга нисбатан мулк хукуки хамда улар билан боглик битимларни давлат руйхатидан утказиш назарда тутилган булиб, корхона оддий иншоот ёки кучмас мулк сифатида руйхатга олиниши мумкин. Чунки мазкур Йурикномада фукаролик муомаласининг мустакил объекти хисобланган мулкий комплекс сифатидаги корхона тугрисида суз юритилмаган.

Шунингдек, Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2012 йил 25 сентябрдаги 274-сон карори билан тасдикланган "Корхоналар ва ташкилотларнинг ягона давлат регистри тугрисида"ги Низомда [10] "корхона" атамаси субъектни англатади. Мазкур Низомнинг 2-бандига мувофик, КТЯДР ахборот-маълумотнома тусидаги, вакти-вакти билан янгилаб бориладиган маълумотлардан иборат булган автоматлаштирилган тизим хисобланади хамда ягона классификациялар тизими асосида корхоналар ва ташкилотларнинг давлат хисобини ва уларни идентификациялаштиришни таъминлайди. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2017 йил 9 февралдаги 66-сон карори билан тасдикланган "Тадбиркорлик субъектларини давлат руйхатидан утказиш тартиби тугрисида"ги Низомнинг 13-бандига мувофик, муассислари таркибида Узбекистон Республикаси фукароси булмаган шахслар курсатилган хорижий инвестициялар иштирокидаги корхоналар, чет эл сармояси иштирокидаги корхоналар, бошка тадбиркорлик субъектлари -юридик шахсларда мажбурий тартибда курсатилган шахсларнинг электрон ракамли имзоси билан имзоланади.

Куриниб турибдики, мазкур конун хужжатларида хам корхона тадбиркорлик фаолияти субъекти сифатида эътироф этилади. Бу эса Фукаролик кодексида кулланиладиган объект сифатидаги корхона тушунчасига зид булиб колмокда (ФК 85-моддасига мувофик корхона -объект хисобланади, субъект сифатидаги корхона тушунчаси эса давлат унитар корхоналарига нисбатан кулланилади).

Корхона таркибига кирувчи кучмас мулк объектлари турли руйхатга олиш худудларида жойлашган булиши мумкин. Бундай холатда мулкий комплекс сифатида корхонага нисбатан мулк хукукини ва у билан боглик битимларни давлат руйхатидан утказиш масаласи вужудга келади. Албатта, корхонанинг ушбу таркибий кисмлари мустакил юридик шахс хисобланмайди ва муайян бир худудда корхонанинг ишлаб чикариш фаолиятини амалга ошириш максадида тузилади. Шу боис, бизнинг фикримизча, куйидаги ёндашув самаралидир. Яъни, корхона таркибига кирувчи турли худудларда жойлашган кучмас мулк объектлари бутун корхона мулкдори жойлашган худудда давлат руйхатига олиниши лозим ва бунда корхона мулкдори жойлашган худуднинг кучмас мулк реестрига -руйхатга олинган юридик шахс мулк хукукида, тегишли худудда жойлашган кучмас мулк объектига эга деган ёзув киритилади. Бир суз билан айтганда, кучмас мулкнинг хар бир объекти икки марта руйхатга олинишининг олди олинади. Албатта, корхона таркибига кирувчи бошка худудда жойлашган кучмас мулкнинг узи билангина боглик руйхатдан утказилиши керак булган хар кандай холат уша худуднинг узида амалга оширилади. Айникса, корхонанинг бошка худудларда жойлашган кучмас мулк объектларини руйхатга оладиган давлат органлари уртасидаги узаро алокаларнинг самарали ишлашини таъминлаш мухим. Бундай зарурият, масалан, гаровга куювчи томонидан гаровга куйилган корхонанинг айрим элементларидан ноконуний фойдаланишининг олдини олади.

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Турли миллий хукук тизимларида корхона тушунчасини объект сифатида камраб олувчи мулк турлари таркиби турличадир. Франция ва Бельгия конунчилигида корхонанинг савдо фонди (савдо активи) деб номланувчи узига хос мулкий комплекс мавжуд. Бу савдо фондига корхонанинг кучмас мулки, мажбуриятлари ва карзлари киритилмайди. Германия ва Швейцария конунчилиги корхона таркибига унинг барча актив ва пассивларини, яъни талаб хукуки хамда карзларини хам киритади. АКЩ конунчилигига кура, корхонанинг хомашёлари, асбоб-усканалари, ишлаб чикариш воситалари ва махсулотлари тасарруф этилиши мумкин, корхонанинг номоддий объектларини тасарруф этиш эса махсус келишув билан расмийлаштирилиши лозим [11]. Квебек Фукаролик кодекси 1767-моддасига кура, корхона сотилганда унинг бир кисми ёки бутун корхона сотилиши мумкин ва бундай олди-сотди сотувчининг оддий тадбиркорлик фаолияти доирасига кирмаслиги лозим [12].

Юкоридагиларни инобатга олиб, фикримизча, "Кучмас мол-мулкка булган хукукларни ва кучмас мол-мулк буйича тузиладиган битимларни давлат руйхатидан утказиш тугрисида"ги конун кабул килиниши лозим.Унда узига хос хусусиятларга эга булган кучмас мулк ва мулкий комплекс хисобланган корхонага нисбатан мулк хукукини хамда у билан боглик битимларни давлат руйхатидан утказиш масаласи кенгрок, аникрок ёритилиши максадга мувофик. Шунингдек, мазкур конунда корхона таркибига кирувчи турли худудларда жойлашган кучмас мулк объектлари бутун корхона мулкдори жойлашган худудда давлат руйхатига олиниши ва бунда корхона мулкдори хамда корхонанинг бошка кучмас мулк объектлари жойлашган худудларнинг кучмас мулк реестрига -"руйхатга олинган юридик шахс мулк хукукида тегишли худудда жойлашган кучмас мулк объектига эга" деган ёзув киритилишини назарда тутувчи коида уз ифодасини топиши лозим. Бир суз билан айтганда, бу коиданинг киритилиши корхона таркибига кирувчи кучмас мулкнинг хар бир объекти икки марта руйхатга олиниши, турли тушунмовчилик ва сансоларликларнинг олди олинади.

ХУЛОСА

Мулкий комплекс сифатида корхона таркибида ашёлар кучар шаклда булиши мумкин.Маълумки, кучмас мол-мулк жумласига кирмайдиган мол-мулк кучар мулк хисобланади. Бундай мол-мулкка булган хукукларни руйхатдан утказиш талаб килинмайди, конунда назарда тутилган холлар бундан мустасно (ФК 83-моддаси 4-кисми). Масалан, ФК 111-моддаси 3-кисмига мувофик кучар мол-мулк билан боглик битимларни давлат руйхатидан утказишни, агар бундай мол-мулкнинг алохида турларини руйхатдан утказиш конун хужжатларида махсус назарда тутилган холларда амалга ошириш мумкин [13]. Корхона таркибида бу транспорт воситалари, асбоб-ускуналар, жихозлар, мебель ва бошкалар булиши мумкин.

REFERENCES

1. Узбекистон ССР таркибига кирган Туркистон АССР худудида, сунгра Урта Осиё республикаларнинг миллий давлат чегараланишлари муносабати билан УзССР таркибига утган собик Хоразм ва Бухоро халк республикалари худудларида Узбекистон ССР Марказий Ижроия Комитетининг 1928 йил 28 январь карорига мувофик, РСФСРнинг 1922 йилги Гражданлик кодекси амалда булиб, бу Кодексда "Узбекистон ССР чегарасида амалда булган

Гражданлик кодекси" ёки "Узбекистон ССРда амалда булган Гражданлик кодекси" деб ном берилган.

2. Римское частное право: Учебник /Под ред. И.Б. Новицкого и И.С. Перетерского.-М: Юрист, 1994.-С. 148.

3. Гражданское право Часть 1. Учебник/ Под ред. Ю.К. Толстого, А.П. Сергеева. -М.:ТЕИС, 1996.-С.175.

4. Комментарий части первой Гражндаского кодекса Российской Федерации для предпринимателей.-М.: Фонд «Правовая культура», 1995, -С. 173.

5. Рахмонкулов X,. Узбекистон Республикаси Фукаролик кодексининг биринчи кисмига умумий тавсиф ва шархлар / Масъул мухарирлар: М.Рахмонкулов, И.Анортоев / 1-жилд, -Т.: «Иктисодиёт ва хукук дунёси», 1997. -Б. 229.

6. Чориев М.Ш. Хадя шартномаси. -Т.: Фалсафа ва хукук институти, 2010. -Б. 63.

7. Гражданский кодекс Российской Федерации. Часть первая. Научного -практический комментарий /Отв.ред. Т.Е.Абова, А.Ю.Кабалкин, В.П.Мозолин, -М.: БЕК, 1996. -С. 255.

8. Витрянский В.В. Договоры купли-продажи, мены, аренды, безвозмездного пользования, перевозки, транспортной экспедиции. Расчеты //Комментарий части второй Гражданского кодекса РФ.-М.: Центр деловой информации, 1996.-С. 32.

9. Узбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан 1998 йил 7 январда 387-сон билан давлат руйхатидан утказилган "Бинолар ва иншоотларни давлат руйхатидан утказиш тартиби тугрисидаги" ЙурикномаУзбекистон Республикаси ^онун хужжатлари маълумотлари миллий базаси // www.lex.uz.

10. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2012 йил 25 сентябрдаги 274-сон карори билан тасдикланган "Корхоналар ва ташкилотларнинг ягона давлат регистри тугрисида"ги Низом. Узбекистон Республикаси ^онун хужжатлари маълумотлари миллий базаси // www.lex.uz.

11. Жариков Ю.Г., Масевич М.Г. Недвижимое имущество: правовое регулирование. Научно-практическое пособие. -М.: БЕК, 1997. -С. 186.

12. Гражданский Кодекс Квебека. -М.: СТАТУТ, 1999.- С.271.

13. Рахмонкулов X. Фукаролик хукукининг объектлари. Укув кулланма.-Т.: ТДЮИ, 2009.-Б. 27.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.