Научная статья на тему 'КОРХОНАЛАРНИ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШ МАНБАЛАРИНИНГ ТАСНИФИЙ АСОСЛАРИ'

КОРХОНАЛАРНИ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШ МАНБАЛАРИНИНГ ТАСНИФИЙ АСОСЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
15
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ОДЕРНИЗАЦИЯ / МОДЕРНИЗАЦИЯ ЖАРАЁНЛАРИ / МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШ ЙЎНАЛИШЛАРИ / МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШНИ МОЛИЯЛАШТИРИШ МАНБАЛАРИ / ҲИСОБ / ҲИСОБОТ

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Мухаммадиев З.У.

Мазкур мақолада республикамиз корхоналарида модернизациялаш манбалари, уларнинг таснифий асослари ва улар ҳисобини такомиллаштириш йўллари тадқиқ этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CLASSIFICATION BASIS OF SOURCES OF MODERNIZATION OF ENTERPRISES

In this article, the sources of modernization in the enterprises of our republic, their classification bases and ways of improving their calculation are studied.

Текст научной работы на тему «КОРХОНАЛАРНИ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШ МАНБАЛАРИНИНГ ТАСНИФИЙ АСОСЛАРИ»

Мухаммадиев З. У.

СамИСИ "Бошка тармокрарда бухгалтерия хисоби ва аудит "

кафедраси доценти в.б., и.ф.ф.д., PhD

КОРХОНАЛАРНИ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШ МАНБАЛАРИНИНГ

ТАСНИФИЙ АСОСЛАРИ

Аннотация: мазкур мацолада республикамиз корхоналарида модернизациялаш манбалари, уларнинг таснифий асослари ва улар уисобини такомиллаштириш йуллари тадциц этилган.

Калит сузлар: модернизация, модернизация жараёнлари, модернизациялаш йуналишлари, модернизациялашни молиялаштириш манбалари, уисоб, уисобот.

Mukhammadiev Z.U., Ph.D.

associate professor

department of "Accounting and Auditing in Other Sectors"

SamIES

CLASSIFICATION BASIS OF SOURCES OF MODERNIZATION OF

ENTERPRISES

Abstract: In this article, the sources of modernization in the enterprises of our republic, their classification bases and ways of improving their calculation are studied.

Keywords: modernization, modernization processes, directions of modernization, sources offinancing of modernization, accounting, reporting.

Бугунги кунда, мамлакатимиз корхоналарида амалга оширилаётган модернизация жараёнларини молиялаштириш турли манбалар хдсобидан амалга оширилади. Бош^арув дастаклари, чунончи бухгалтерия х,исоби ва аудитда ушбу манбаларни куйидаги белгилари буйича таснифлаш ута мухдмдир (1-расм).

*Хорижий валютадаги инвестициядар; *миллнн валютадаги инвестициялар

*11ул маблагларн куринишидаги инвестициялар: * Ас о с н и воситалар куринишидаги инвестициялар: *Номоддий активлар куринишидаги инвестициялар: *Товар-моддий захиралар куринишидаги инвестициялар

1-расм. Корхоналарда модернизациялашни молиялаштириш манбаларининг ^исоб ва аудит объектлари сифатидаги таснифи60

Келиб тушиш манбаларига кура корхоналарда модернизациялашни молиялаштириш манбалари булиб асосан ташки ва ички инвестициялар хдсобланади. Корхоналарни модернизациялаш учун мулжалланган ташки инвестицияларни, уз навбатида, ташки хорижий инвестициялар хдмда ташки миллий инвестицияларга ажратиш мумкин (2-расмга каранг).

Валюта туригя

—► кура

Олингян яктивляр турляригя куря

60 Тадкикотлар асосида муаллиф ишланмаси

КОРХОНАЛАРДА МОДЕРНИЗАДИЯЛАШНН МОЛИЯЛАШТИРИШ УЧУН МУЛЖАЛЛАНГАН ТАШЩ1 ИНВЕСТИЦИЯЛАРНИНГ ТАСНИФИ

2-расм. Корхоналарда модернизациялашни молиялаштириш учун мулжалланган ташки инвестицияларнинг таснифи61

Ташци хорижий инвестициялар деганда корхоналарга уларда амалга оширилаётган модернизациялаштириш лойихдсини молиялаштириш учун хорижий банклар ва кредит ташкилотларидан, шунингдек турли бошка юридик ва жисмоний шахслардан олинган кредитлар, карзлар хдмда улар томонидан киритилган таъсис бадаллари тушунилади. Бундай хорижий инвестицияларни, уз навбатида, корхоналарга давлат кафолати асосида киритилган инвестициялар, шунингдек корхоналарга туFридан-туFри киритилган хорижий инвестицияларга булиш мумкин.

Корхоналарга давлат кафолати асосида киритилган хорижий инвестициялар деганда, одатда, корхоналарда давлат ахдмиятига молик инвестицион лойих,аларни амалга ошириш учун хорижий давлатлар, халкаро ташкилотлардан давлат кафолати асосида жалб этилган кредит ва карзлар тушунилади. Бундай инвестицияларнинг олиниши ва узлаштирилиши бевосита Вазирлар Мах,камаси томонидан назорат килинади.

Корхоналарга тугридан-тугри киритилган хорижий инвестициялар - бу корхоналарга хорижий инвесторлар томонидан

61 Тадкикотлар асосида муаллиф ишланмаси.

таъсис бадаллари, шунингдек кредит ва карзлар сифатида бевосита корхона кафолати асосида киритилган инвестициялардир.

Давлатимиз томонидан олиб борилаётган инвестиция сиёсатида ташки инвестицияларни киритишнинг юкорида келтирилган хар иккала турига алохида эътибор каратиб келинмокда. Чунончи, республикамизда асосий капиталга киритилган барча инвестицияларда ташки хорижий инвестициялар ва кредитларнинг улуши 2016 йилда 20,7 %ни, 2017 йилда 23,8 %ни, 2018 йилда эса 24,3 %ни ташкил этди62.

Корхоналарни модернизациялашда ташки миллий инвестициялар мухим урин тутади. Улар сирасига корхоналар томонидан модернизациялаш учун давлат бюджети ва бюджетдан ташкари жамFармалар томонидан киритилган инвестициялар, ажратилган грантлар ва субсидиялар, тижорат банкларининг кредитлари хдмда бошка юридик ва жисмоний шахслардан олинган карзлар ва таъсис бадаллари киради. Асосий капиталга киритилган барча инвестицияларда ташки миллий инвестициялар, кредитлар, карзлар ва таъсис бадалларининг улуши республикамизда 2016 йилда 24,9 %ни, 2017 йилда 28,9 %ни, 2018 йилда эса 33,7 %ни ташкил этди63.

Корхоналарни модернизациялаш учун мулжалланган ички инвестициялар булиб корхоналарнинг уз маблаFлари хисобланади. Бундай маблаFларнинг манбалари булиб корхонанинг молиявий хужалик фаолиятидан олинган хисобот йилининг соф фойдаси, утган йилларнинг таксимланмаган фойдаси, пулсиз харажатлар хисобланган жамланган амортизация ажратмалари, шунингдек махсус ташкил килинган резерв капитали хамда келгуси туловлар учун шакллантирилган резервлар хисобланади. Расмий статистика маълумотларига кура, республикамизда асосий капиталга киритилган барча инвестицияларда корхоналар ва ахолини уз маблаFларининг улуши 2016 йилда 54,4 %ни, 2017 йилда 47,3 %ни, 2018 йилда эса 42 %ни ташкил этди64.

Корхоналарни модернизациялаш учун уларга келиб тушаётган молиялаштириш манбаларини бошка белгилари, чунончи валюта тури, муддати, цайтариш шарти, фоиз тулови,олинган активларнинг турларига кура таснифлаш хам ахборот фойдаланувчилар учун ута мухимдир. Ушбу таснифий белгиларига караб модернизациялаш манбалари туFрисида ахборотларни хисоб ва хисоботда атрофлича очиб берилиши бу жараёнларни режалаштириш, бюджетлаштириш, бахолаш, назорат ва тахлил килиш, ички ва ташки аудиторлик текширувларидан утказиш,пировардида уларга оид тегишли бошкарув карорларини кабул килиш имконини беради.Чунончи, корхоналарни модернизациялаш учун олинган маблаFларни валюта турига кура таснифланиши мазкур жараёнлар

62 https://www.stat.uz Уздавстат кумитасининг 2018 йил маълумотлари

63 https://www.stat.uz Уздавстат кумитасининг 2018 йил маълумотлари

64 https://www.stat.uz Уздавстат кумитасининг 2018 йил маълумотлари

учун канча микдорда хорижий ва миллий валютадаги маблаFлар жалб этилганлигини, уларни кандай максадларда ишлатилганлиги, инвесторлар олдидаги тулов мажбуриятларини узиш зарур булган хорижий валютадаги маблаFларни тегишли счётларда уз вактида аккумуляция килинганлиги, миллий валютани хорижий валютага конвертация килинганлиги каби мухим чора-тадбирларни кабул килишда, мос равишда, тегишли хисоб-китобларни амалга оширишга асос булади.

Корхоналарда модернизациялашни молиялаштириш учун жалб этиладиган маблаFлар муддатига кура узок (1 йилдан куп) ва киска муддатли (1йилгача) турларга булинади. Уларни бундай турларга ажратилиши корхоналарда якин ва узок келажак учун инвесторлардан модернизациялаш учун жалб этилган маблаFларни кайтариш графикларини тузиш, мазкур графикларни бажарилиши учун маблаFлар жамланишини олдиндан бюджетлаштириш хамда назорат килишга имкон беради.

^айтариш шартига кура корхоналарда модернизациялашни молиялаштириш максадларида жалб этилган инвестициялар кайтариладиган ва кайтарилмайдиган инвестицияларга булинади. Одатда, модернизациялаш учун хорижий ва миллий валюта олинган барча кредит ва карзлар кайтариладиган молиялаштириш манбалари сирасига киради. Модернизациялаш максадида келиб тушган грантлар, субсидиялар, корхона ихтиёрида колдирилган солик имтиёзлари ва бошка максадли тушумлар, агарда максадли тушумларни ажратиш буйича тузилган шартнома шартларига тулик амал килинган такдирда, кайтарилмайдиган молиялаштириш манбалари сирасига киради.

Фоиз туловига кура корхоналардга модернизациялашни молиялаштириш максадида олинган инвестициялар фоизли ва фоизсиз инвестицияларга булинади. Одатда, модернизациялашнинг молиялаштириш манбалари хисобланган инвестициялар учун туланадиган фоиз ставкалари ёки уларни 0 фоизда (кушимча фоизсиз) кайтариш шартлари тузилган шартномаларда белгиланади. Модернизациялашнинг кайтарилмайдиган молиялаштириш манбалари сирасига кирувчи грантлар, субсидиялар, корхона ихтиёрида колдирилган солик имтиёзлари ва бошка максадли тушумлар фоизсиз кайтарилмайдиган молиялаштириш манбалари булиб хисобланади.

Олинган активларнинг турларига кура корхоналарда модернизациялаш максадида келиб тушган инвестициялар пул маблаFлари, асосий воситалар, номоддий активлар, шунингдек товар -моддий захиралари куринишидаги инвестициялардан иборат булади.

Бизнинг фикримизча, модернизациялашни молиялаштириш манбаларининг юкорида келтирилган белгилар буйича туFри таснифланиши улар туFрисида ахборотларни хисоб ва хисоботда тизимли акс эттирилишига, мос равишда, уларнинг фойдаланувчиларга ахборот бериш имкониятларини янада кенгайтиришга, шунингдек

модернизациялаш жараёнлари ва уларни молиялаштириш манбалари аудитини самарали утказилишига имкон яратади.

Адабиётлар руйхат:

1. O'Ktamovich, P. L. X., & Boxodirovich, E. F. (2022). RAQAMLI IQTISODIYOTNI RIVOJLANTIRISHDA BUXGALTERIYA HISOBNI O'RNI. Journal of marketing, business and management, 1(2), 120-124.

2. Po'Latov Xudoyberdi, O. K. (2022). BUXGALTERIYA HISOBIGA RAQAMLI TEXNOLOGIYALARNI JORIY ETISh YO'LLARI. Journal of marketing, business and management, 1(1), 37-40.

3. Пулатов, Х. У. (2021). ACCOUNTING ACCOUNTS IN WHOLESALE ENTERPRISES. Экономика и социум, (4 -2), 318-323.

4. Пулатов, Х. У. (2021). DIRECTIONS TO IMPROVE TURNOVER ACCOUNTING IN ENTERPRISES OF DIFFERENT ACTIVITIES. Экономика и социум, (5-2), 186-189.

5. Shirinov, U. (2017). The ways of accounting over telephone communication services in the existence of billing systems. TRANS Asian Journal of Marketing & Management Research (TAJMMR), 6(2and3), 23-31.

6. Shirinov, U. (2020). ACCOUNTING IN THE DIGITAL ECONOMY: SIGNIFICANCE AND ADVANTAGES. International Finance and Accounting, 23.

7. Abduxalilovich, S. U., & Azamat o'g'li, B. A. (2021, March). IMPROVEMENT OF ACCOUNTING OF INCOME FROM COMMUNICATION SERVICES. In Euro-Asia Conferences (Vol. 3, No. 1, pp. 108-111).

8. Shirinov, U. A. (2018). TELERADIO XIZMATLARINI KO 'RSATUVCHI SUB'EKTLARDA HARAJATLAR HISOBI. Turizm ilmiy-amaliy elektron jurnali, 7(1), 96-100.

9. Uchkun, S., & Dilshod, N. (2022). PROCESS OF IDENTIFYING THE SIGNIFICANT ACCOUNTS IN THE REVENUE CYCLE. Journal of marketing, business and management, 7(1), 32-36.

10. Ширинов, У. А. (2019). Телефон хизматларидан олинадиган даромадлар хисобини такомиллаштириш. Интернаука, (2-2), 83-85.

11. Ширинов, У. А. (2019). Учет расходов в субъектах оказывающих услуги телерадио. Интернаука, (5-2), 19-21.

12. Худайбердиев, Н. У., Ширинов, У. А., & Алибоев, А. (2021). РЕСУРС СОЛЩЛАРИ АУДИТИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ. Интернаука, (7-2), 94-97.

13. Ширинов, У. А. (2021). IMPROVING INCOME ACCOUNTING IN COMMUNICATION ENTERPRISES. Мировая наука, (7), 93-97.

14. Baxromovich, U. K. (2021). Risk Assessment and Internal Control System in Audit. Academic Journal of Digital Economics and Stability, 7, 1-5.

15. Keldiyorqizi, U. S. (2021). The role of international audit standards on the audit of oil and gas companies in Uzbekistan. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 11 (3), 1346-1351.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.