Научная статья на тему 'МИЛЛИЙ ИҚТИСОДИЁТНИНГ ТАРМОҚ ТАРКИБИНИ ТАКОМИЛЛАШУВИГА ИНВЕСТИЦИЯЛАРНИНГ ТАЪСИРИ'

МИЛЛИЙ ИҚТИСОДИЁТНИНГ ТАРМОҚ ТАРКИБИНИ ТАКОМИЛЛАШУВИГА ИНВЕСТИЦИЯЛАРНИНГ ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
283
32
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
миллий иқтисодиёт / техник­технологик ривожланиш / тармоқ таркиби / инвестиция / асосий капитал / технологик таркиб / трансформация / молиялаштириш манбалари / давлат бюджети / хорижий инвестиция / аҳоли маблағлари / тижорат банклар кредити / хўжалик механизми / самарадорлик. / национальная экономика / техническое и технологическое развитие / сетевая структура / инвестиции / основной капитал / технологическая структура / трансформация / источники финансирования / государственный бюджет / иностранные инвестиции / средства населения / кредиты коммерческих банков / хозяйственный механизм / эффективность.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Хуррамов Азамат Файзуллаевич, Аралов Худоёр Мусақулович, Маматов Мамажан Ахматжанович

Мақолада иқтисодий ислоҳотлар даврида миллий иқтисодиётнинг тармоқ таркибини ўзгаришига асосий капиталга йўналтирилган инвестицияларнинг молиялаштириш манбалари бўйича ҳамда тех­ нологик, тармоқ таркиби билан боғлиқ бўлган инвестицияларнинг таъсири тадқиқ этилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по экономике и бизнесу , автор научной работы — Хуррамов Азамат Файзуллаевич, Аралов Худоёр Мусақулович, Маматов Мамажан Ахматжанович

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ВЛИЯНИЕ ИНВЕСТИЦИЙ НА СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ ОТРАСЛЕВОЙ СТРУКТУРЫ НАЦИОНАЛЬНОЙ ЭКОНОМИКИ

В статье рассматривается влияние инвестиций на технико­технологическое развитие националь­ ной экономики и изменение её отраслевой структуры за годы независимости, а также изменения государственной инвестиционной политики и инвестиций в основной капитал по технологическим, отраслевым структурам и источникам финансирования.

Текст научной работы на тему «МИЛЛИЙ ИҚТИСОДИЁТНИНГ ТАРМОҚ ТАРКИБИНИ ТАКОМИЛЛАШУВИГА ИНВЕСТИЦИЯЛАРНИНГ ТАЪСИРИ»

Хуррамов Азамат Файзуллаевич,

иктисод фанлари доктори, профессор, Карши мух,андислик-ик,тисодиёт институти

Аралов Худоёр Муса^улович,

иктисод фанлари номзоди, доцент, Жиззах политехника институти

Маматов Мамажан Ахматжанович,

PhD, доцент, Тошкент давлат иктисодиёт университети

МИЛЛИЙ ИКТИСОДИЁТНИНГ ТАРМОК ТАРКИБИНИ ТАКОМИЛЛАШУВИГА ИНВЕСТИЦИЯЛАРНИНГ ТАЪСИРИ

УДК: 336.581: 311.331 (575.1) DOI: 10.34920/EIF/VOL_2022_ISSUE_7_1

ХУРРАМОВ А.Ф., АРАЛОВ Х.М., МАМАТОВ М.А. МИЛЛИЙ ИКТИСОДИЁТНИНГ ТАРМОК ТАРКИБИНИ ТАКОМИЛЛАШУВИГА ИНВЕСТИЦИЯЛАРНИНГ ТАЪСИРИ

Маколада иктисодий ислох,отлар даврида миллий иктисодиётнинг тармок таркибини узгаришига асосий капиталга йуналтирилган инвестицияларнинг молиялаштириш манбалари буйича х,амда тех-нологик, тармок таркиби билан боFлик булган инвестицияларнинг таъсири тадкик этилган

Калит сузлар: миллий иктисодиёт, техник-технологик ривожланиш, тармок таркиби, инвестиция, асосий капитал, технологик таркиб, трансформация, молиялаштириш манбалари, давлат бюджети, хорижий инвестиция, ах,оли маблаFлари, тижорат банклар кредити, хужалик механизми, самарадорлик.

ХУРРАМОВ А.Ф., АРАЛОВ Х.М., МАМАТОВ М.А. ВЛИЯНИЕ ИНВЕСТИЦИЙ НА СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ ОТРАСЛЕВОЙ СТРУКТУРЫ НАЦИОНАЛЬНОЙ ЭКОНОМИКИ

В статье рассматривается влияние инвестиций на технико-технологическое развитие национальной экономики и изменение её отраслевой структуры за годы независимости, а также изменения государственной инвестиционной политики и инвестиций в основной капитал по технологическим, отраслевым структурам и источникам финансирования.

Ключевые слова: национальная экономика, техническое и технологическое развитие, сетевая структура, инвестиции, основной капитал, технологическая структура, трансформация, источники финансирования, государственный бюджет, иностранные инвестиции, средства населения, кредиты коммерческих банков, хозяйственный механизм, эффективность.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 7(155)

KHURRAMOV A.F., ARALOV KH.M., MAMATOV M.A. IMPACT OF INVESTMENTS ON THE IMPROVEMENT OF THE SECTORAL STRUCTURE OF THE NATIONAL ECONOMY

In the article is discussed the impact of the investment mechanism on the technical and technological development of the national economy and changes in its sectoral structure over the years of independence, as well as changes in the state investment policy and investment in fixed assets by technological, sectoral structure and sources of funding.

Key words: national economy, technical and technological development, network structure, investment, fixed capital, technological structure, transformation, sources of financing, state budget, foreign investment, public funds, commercial bank loans, economic mechanism, efficiency.

Кириш. Жахрнда иктисодиётнинг таркибий тузилмасини такомилаштириш ва юкори фан с^имли технологияларга асосланган инновацион иктисодиётга утишнинг илмий-назарий асослари ишлаб чикилмокда. Унда ишлаб чикариш ва ижти-моий инфратузилмага ва ракамли иктисодиётни ривожлантиришга йуналтирилаётган инвестици-ялар окимини купайтириш масалаларига алох,ида эътибор каратилмокда.

Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратеги-яси даврида иктисодиётни техник-технологик жих,атдан модернизация килиш, миллий иктисодиётнинг тармок, таркибини такомиллашти-риш, мамлакат экспорт салох,иятини кенгайтириш ва инвестицияларни кенг жалб к,илишга алох,ида эътибор каратилмокда. "Бундай шароитда янги технологияларга инновацион асосланган х,олда иктисодиётимизни модернизациялаш, жах,он бозоридаги рак,обатбардошлигини янада ошириш, унинг сох,а ва тармокларини модернизация ва диверсификация килиш, экспорт салох,иятини кенгайтириш, тадбиркорликни ривожлантириш, инве-стициявий фаолликни кучайтириш оркалигина истикболли дастурларимизни самарали амалга ошириш мумкин" [1].

Илмий муаммонинг цуйилиши.

Инвестицияларнинг миллий иктисодиётнинг тармок таркибини такомиллашувига таъсирини тадкик этган хорижлик олимлар каторида Й.Шумпетер, Дж.Кейнс, Р.К.Харрод, К.Макконел, С.Брю, Р.Кан, Р.Агион, Д.Асемоглу, С.Джонсон, Дж.Робинсон, Э.Хансен, Г.Менш, К.Н.Оппенландер, Н.Г.Мэнкью, Д.Гэлбрейт, Д.Кларк, С.Дж.Уинтер, П.Ф.Друкер ва бошкаларни киритиш мумкин.

Инвестицияларнинг иктисодий тизимнинг таркибий тузилмасига таъсири, уни давлат томонидан куллаб-кувватлашнинг тамойиллари ва унинг айрим методологик жих,атлари рос-сиялик олимлардан Р.А.Нуреев, Н.И.Иванова, В.Л.Тамбовцев, И.А. Погосов, Т.Н.Полякова,

Ю.В.Шараев, Н.Д.Кондратьев, Ю.В.Яковец, Л.И.Абалкин, Е.Ф.Борисов, Е.И.Лавров, С.А.Смоляк, Т.Г.Касьяненко, М.С.Очковская ва бошк,алар томонидан х,ам тадкик килинган.

Узбекистонлик иктисодчи олимлардан С.С.Гулямов, А.В.Вахабов, А.В.Вах,абов, А.Улмасов, С.В.Чепель, Х.П.Абулкосимов, Т.С.Расулов, Т.Т.Жураев, А.А.Маматов, Д.Х.Хасанова, П.З.Хошимов, Н.Г.Муминов [15-20] ва бошкаларнинг илмий изланишларида инвести-цион мух,ит ва инвестицион салох,иятни ривож-лантиришининг илмий-методологик асосларини такомиллаштириш, иктисодиётни модернизациялаш шароитида иктисодиётнинг тармок таркибини такомиллаштириш инвестицияларнинг таъсири масалалари буйича атрофлича тадк,ик,отлар олиб борилган.

Иктисодий усиш назариясида асосий уринда таркибий кайта куришда инвестицияларнинг урни масаласи туради. Дж.М.Кейнс томонидан "иктисодий фанда бозор иктисодиёти, иктисодиётда баркарорликни кафолатлай олмайди деган инкилобий фикр баён этилган эди" [2].

Ик,тисодиёт фанида инвестиция мультиплика-тори тушунчасини 1931 йилда инглиз ик,тисодчиси Р.Кан киритди [3]. Неоклассик назарияни биринчи мартда Р.Солоу томонидан "Техника тараккиёти ва агрегатли ишлаб чикариш функцияси" асарида (1957 йил) ривожлантирилган эди. У технологияни сифат жих,атидан такомилаштириш, шунингдек ходимларнинг малакасини ошириш дастгох,лар ва фабрикалар сонини купайтиришга к,араганда анча самаралирок, эканлигини илмий асослади. Унинг фикрича, асосий воситаларни илмий-тадк,ик,от ва тажриба-конструкторлик ишланмаларини ривожлантиришга йуналтириш самарали иктисодий усиш сифатини таъминлайди [4].

Рус олимларидан Т.Г.Касьяненко "Инвестиция мультипликатори курсаткичи миллий даро-мад х,ажмининг усишини, ушбу усишни таъминла-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 7(155)

ган инвестиция х,ажмига нисбати билан белгила-нади деб таъкидлаб унинг фикрига кура инвести-циялар динамикаси ялпи талаб кийматларининг узгаришида мух,им ах,амият касб этишини, курсаткичнинг узи эса, даромадлар усишидаги фаркнинг инвестициялар усишидаги фаркка нисбатини акс эттиришини назарда тутади" [5]. С.Глазьев технологик укладнинг таркибий тузил-мавий элементи сифатида, унинг ядросини ташкил этувчи асосий базис инновацияларни ва инкилоб килувчи технологияларни бахрлайди [6].

Узбекистонлик иктисодчи олимлардан профессор А.В.Вахабов ва У.Зайнитдиновалар "Инвестиция меъёри иктисодиётнинг сотломлигини акс эттиради ва иктисодиётда модернизациялашни ва таркибий узгаришларни амалга оширишнинг асоси х,исобланади деб бах,о беришади. Улар-нинг хулосаларига кура бугунги иктисодиётни модернизациялаш шароитида инвестиция меъёри "Узбекистонда эса, 28-30 фоиз атрофида булиши керак" [7].

Профессор Т.Т.Жураев ва А.А.Маматовлар фикрига кура "Инвестициялар таркибида асосий капиталга куйилмалар асосий ва х,ал килувчи уринни эгаллайди. Иктисодиётнинг тармок тарки-бини такомиллашувида инвестицияларнинг моли-ялаштириш манбалари буйича тузилишини таъ-сири сезиларли даражада ах,амиятга эга" [8].

Келтирилган тадкикотлар натижаларига суян-ган холда, миллий иктисодиётда янги технологик укладнинг такрор ишлаб чикариш таркибий тузил-масини такомиллаштириш, юкори технологияли ишлаб чикаришни ривожлантириш, билимларнинг жадал равишда инновацион мах,сулотга айлани-шини ратбатлантиришда инвестицияларнинг таъ-сирини очиб бериш долзарб илмий ах,амият касб этади, ва мамлакат иктисодиёти таркибий тузили-шидаги ижобий силжишларга методологик асос яратиб беради.

Тадцицот методологияси.

Маколада илмий абстракция, диалектик тадкикот, индукция ва дедукция, максадли ривожлантириш, монографик кузатув, тизимли ва киёсий тах,лил, график тасвирлаш, жадвал, эксперт бах,олаш ва иктисодий статистик усуллар-дан фойдаланилди.

Асосий та^лил ва натижалар.

Узбекистан миллий иктисодиётидаги хрзирги илмий-техник ва технологик хрлатни етакчи ривожланган мамлакатларнинг технологик ривожланиш даражасига кувиб етишга каратилган сиёсат деб тавсифлаш мумкин. Мустакиллик йилларида иктисодиётни бозор механизмига утиш даврида миллий иктисодиётга юкори фан сиFимли техник-технологиялар олиб келиш учун етарли даражада хорижий инвестициялар кириб келмади. Бу миллий иктисодиётнинг юкори фан сиFимкop технологиялар базисида ракобатбардошликни хамда асосий фондларнинг янгиланиш суръатларини пасайиши ва билим талаб килувчи саноатнинг номунатосиблигини кучайиши билан бирга юз берди. Бунга кушимча килиб мустакиллик йилларининг илк даврларида халкаро савдо муносабатларда етарли тажрибани йуклиги сотиб олинган янги техника ва технологиялар уз хаётий даврининг якуний боскичидаги, маънавий эскирган технологиялар булишига сабаб эди.

Эндиликда янги технологик базисни шакллантириш миллий иктисодий хавфсизликни таъминлашнинг асосий омилларидан бирига айланмокда, шу боисдан Узбекистан Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев "Албатта, биз эски тизимни батамом узгартириб, уз олдимизга куйган максадга тулик эришдик, деб айтишга ^али эрта. Такрор айтаман, биз х,ар куни изланишдамиз. Бу йулда дастлабки кадамларни куймокдамиз, холос. Лекин «Бу узгаришлар - вактинчалик кампания, утади-кетади», деганлар янглишади" [9], деб таъ-кидлаган.

Бугунги кунда Узбекистан учун техник-технологик ривожланишнинг бир катор вариантлари билан бирга, комбинацион хусусият тобора мух,им роль уйнайди. Миллий иктисодиётнинг технологигик даражаси ва унинг таркибий тузилмасини 2010-2020 йил-гача ривожланишнинг янги омиллари билан бoFлик инвестицион фаоллик куйидаги жадвалда келтирилган.

Жадвал маълумотларига кура, Узбекистан Республикасида миллий иктисодиётни ривожлантириш учун барча молиялаштириш манбалари хисобидан 2010 йилда 16,4 трлн. сум, 2014 йилда 37,6 трлн. сум, 2018 йилда 107,8 трлн. сум, ва 2020 йилда 202 трлн. сум (доллар эквива-лентида 20,1 миллиард АК.Ш доллари) ёки 2019 йилга нисбатан жах,он инкирози ва пандемия

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 7(155)

1-жадвал. Узбекистон Республикасининг инвестицион фаоллигининг асосий курсаткичлари

(миллиард сум, жорий бах,оларда) [10]

№ Курсаткичлар 2010 2014 2018 2020 2020 йил 2010 йилга нисбатан %да

1. Асосий капиталга киритилган жами инвестициялар 16463,7 37646,2 107231,3 202000,1 1226,9

2. Чет эл инвестициялари ва кредитлари 4340,8 6980,1 30154,8 86647,0 1996,0

3. Асосий фондларни ишга тушириш 13784,6 29770,2 121953,6 53126,2 385,4

4. Курилиш ишлари 8245,8 20060,4 51129,3 103020,0 1249,0

5. Ишга туширилган уй-жой умумий майдони, млн. м2 8,9 11,4 13,4 14,6 164,0

сабабли 91,8% асосий капиталга инвестициялар узлаштирилди. Асосий капиталга инвестициялар х,ажми 2010 йилга нисбатан жорий бах,оларда 1226,9%га усган, киёсий бах,оларда эса 2,2 марта ва 2015 йилга нисбатан 134,7 %га купайган.

Инвестициялар, биринчи навбатда, тез капитал айланмасига эга булган ва иктисодиётни хом ашё экспорт моделини баркарорлигига таъсир этувчи хизмат курсатиш сох,аси ва казиб олиш саноати каби тармокларга каратилган. Бундай инвестиция сиёсатининг натижаси саноатда ракамли иктисодиётни ривожлантирувчи юкори технологик ва юкори кушимча киймат яратувчи, иктисодий усиш ва мамла-кат иктисодий хавфсизлиги жараёнларида х,ал килувчи ах,амиятга эга булган тармокларнинг ута паст ракобатбардошлигига олиб келади. Шунинг учун Узбекистон 2020 йили жахрн глобал инновацион индекс курсаткичи буйича жах,онда 131 мамлакатлари уртасида 93-уринни эгаллайди1. Рейтинг етакчилари Швейцария, Швеция, АКШ, Нидерландия ва Буюк Британия давлатлари х,исобланади. Марказий ва Жанубий Осиё минтакасида етакчи урини Хиндистон (48-урин), иккинчи уринда Эрон (67), ва КoзoFистoн учинчи (77) уринни эгалламокда. Мамлакатда тадбиркорлик ва инновациялар учун шарт-шароитлар ва кулайликлар мунтазам яратиб борилаётганлигига карамай Узбекистоннинг 2020 йилдаги глобал инновацион индекс курсаткичи рейтинги 93 уринда кайд этилиши ута аянчли х,олдир. "Узбекистон - 2030" дастурига кура истикболда 2030 йилга бориб глобал инновацион индекс курсаткичи буйича Узбекистон жах,ондаги

1 https://nonews.co/directory/Nsts/countries/global-innovation-index.

50 та инновацион ривожланган давлатлар каторидан урин олишни режалаштирилган.

Узбекистон миллий ик,тисодиётининг таркибий тузилмасидаги шаклланган номунатосибликларга, ва иктисодиётни хом ашё экспорт моделини баркарорлигига инвестицияларнинг такрор ишлаб чикариш тузилмасида х,ам сезиларли даражада таъсир курсатди. Инвестицияларнинг такрор ишлаб чикариш тузилмасида сифат узгаришлари юз берди. Тадкик килинаётган даврдан ТТХИ фаолият курсатаётган корхоналарни кенгайтириш ва реконструкция килиш ва асосий фондларни янгилашга йуналтирилди. Бу республикамизда мутлак,о янги булган замонавий корхоналарни барпо этиш борасида бир катор йирик инвестицион лойих,аларни амалга ошириш имконини берди (1-расмга каранг).

Янги ишлаб чикариш объектларини барпо этиш ва инфратузилмани ривожлантириш борасида катор йирик лойих,аларнинг амалга оширилиши капитал куйилмалар технологик таркибининг узгаришига олиб келди. Бунда уму-мий инвестицияларнинг к,арийб 51,7% янги юкори технологияли асбоб-ускуналарни харид килишга йуналтирилганлигини куришимиз мумкин.

Миллий иктисодиётнинг ракамли иктисодиётга трансформациялашуви шароитида иктисодий усишнинг манбаси булиб билимларни ишлаб чикиш ва улардан самарали фойдаланиш х,исобланмокда. Шунинг учун х,ам билимларга килинаётган инвестициялар микдори асосий фондларга килинаётганларга нисбатан усиб бормокда. Билимлар - мах,сулотдир, бир томондан, шахсий булиб, бошка томондан эса жамоавийдир, яъни улардан барча кишилар фойдаланишлари мумкин [12].

Миллий иктисодиётнинг ракамли иктисодиётга трансформациялашуви шароитида ИТТКИга

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 7(155)

1-расм. Узбекистан Республикасида инвестицияларнинг технологик таркибининг узгариши

(амалдаги нархларда, (% да) [11].

60 1

52,1 --51,7

50 --- -44j€-| I-

43'7 42 3 |

FI I I

2010 й 2014 й 2018 й 2020Й

□ Курилиш-мо нт аж ■ Машина, ускуна ва инвентар □ Бошцар ¡(аражатлар

йуналтирилган инвестицияларнинг роли катта. Бирок Узбекистан миллий иктисодиётнинг таркибий тузилмасидаги номунатосибликлар ва иктисодиётни хом ашё экспорт моделини баркарорлигига мустакиллик йилларида мам-лакатда ИТТКИни колдик тамойили асосида молиялаштириш тизими мавжудлиги билан тав-сифланади. Узбекистан Республикаси Вазирлар Мах,камасининг 2018 йил 12 январдаги «Илмий-инновацион ишланма ва технологияларни ишлаб чикаришга татбик этишнинг самарали механизмларини яратиш чора-тадбирлари туFpисида»ги 24-сон карори кабул килингандан сунг иктисодиётни техник-технологик жих,атдан модернизация килиш, таркибий узгаришларни амалга оширишга алох,ида эътибор к,аратилмок,да. Натижада 2017 йилдан мамлакатимизда илмий тадк,ик,от ва тажриба - конструкторлик ишларига харажатлар хажми кескин усди. Ушбу сох,ага 2010 йилда 133,3 миллиард сум молиявий маблаF йуналтирилган булса, 2015 йилда 365,2 миллиард сум, 2018 йилда 528,8 ва 2020 йилда 1160,4 миллиард сум инвестиция йуналтирилди[13]. Узбекистонда илмий тадкикот ва тажриба -конструкторлик ишларини амалга оширган ташкилотлар сони 2015 йилдаги 323 тадан 2020 йилда 304 гача камайган ва унда фаолият олиб бораётган тадк,ик,отчилар сони х,ам тадк,ик, этила-ётган даврда 13552 тадан 2020 йилга келиб 13288 тага камайган. 2015 йил натижаларига кура, ялпи экспортда юк,ори технологияли товарлар экспорти

улуши 0,2%дан 2020 йилга келиб сезиларсиз даражада 1,7 %га усган.

Иктисодиётга йуналтирилган инвестицияларнинг тармок таркибининг узгариши миллий иктисодиётнинг таркибий тузилмасидаги узгаришларда уз аксини топади (2-жадвалга каранг).

Жадвал маълумотларидан куринадики тадк,ик, этилаётган даврда инвестицияларнинг асосий кисми хом-ашё ишлаб чикарувчи тармок,ларга йуналтирилган. 2010 йилда инвестицияларнинг 38,8% йуналтирилган булса 2020 йилда саноатга йуналтирилган инвестицияларнинг асосий кисми 65,6% хом-ашё ишлаб чикарувчи тармок,ларга йуналтирилган. Унинг 20,5% tof-кон саноатига, 31,1% кайта ишлаш саноатига ва 5,1% электр, газ, буг билан таъминлаш саноатига ва 8,9% к,ишлок, хужалигига туFpи келди. Миллий иктисодиётда юк,ори фан сиFимли техник-технологик тармокларни ривожлантиришга олиб келувчи ахборот ва алок,ага ялпи инвестицияларнинг улуши 2010 йилда 6,5%дан 2020 йилга келиб 2,4%гача пасайган. Таълим ва маданиятга йуналтирилган инвестициялар х,ам тадкик этилаётган даврда 6,4%дан 2020 йилга келиб 5,2%га тушиб колган. Инвестициялар тармок таркибида кишлок, урмон ва балик хужалиги улушининг баркарор уртача 9% булиши бу тадкик этилаётган даврда сохдда турли шаклдаги агросаноат кластерларини ташкил этилиши билан ботликдир.

Тах,лилларга кура Узбекистонда ялпи инве-стициянинг тармок таркибига мос равишда

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 7(155)

2-жадвал. Узбекистан Республикасида ик,тисодий фаолият турлари буйича инвестицияларнинг

тармок, таркибининг узгариши (%да) [14]

2010 й. 2014 й. 2018 й. 2020 й.

Кайта ишлаш саноати 14,2 12,7 20,7 31,1

^-кон саноати 9,2 18,5 12,9 20,5

Электр, газ билан таъминлаш 5,4 4,5 12,4 5,1

Кишлок, хужалиги 10,0 10,2 6,4 8,9

Ахборот ва алока 6,5 2,2 1,3 2,4

Курилиш 1,3 2,1 2,1 3,7

Ташиш ва саклаш 21,5 11,2 6,8 4,7

Таълим ва маданият 6,4 5,7 5,1 5,2

СoFликни саклаш 1,9 2,4 2,2 2,3

Савдо ва овк,атланиш 4,9 5,9 5,5 5,4

Сув билан таъминлаш, канализация 0,7 1,2 2,1 1,8

Бошкалар 18,0 23,4 22,5 8,9

2020 йилда саноатга йуналтирилган хорижий инвестицияларнинг асосий кисми миллий иктисодиётда хом-ашё махсулотлари ишлаб чикарувчи кайта ишлаш саноатига 42,1% ва тoF-кон саноатига 18,2% ва электр, газ билан таъмин-лашга 8,3% туFpи келмокда. Инвестицияларнинг молиялаш манбалари буйича таркибида мухим сифат узгаришлари юз бермокда. 2010-2020 йилларда ялпи инвестицияларда марказлаштирилган маблаFлаp улуши пасайиб борди ва 2018 йилга келиб уларнинг улуши кескин усиб ялпи инвестицияларнинг 32,1%ни ташкил этди. 2010 йилдан бошлаб, аксинча, марказлашмаган маблаFлаp улуши 2017 йилгача усди, бирок 2018 йилга келиб уларнинг улуши 67,9%гача пасайди. 2020 йилга келиб жахон инкирози ва пандемияси сабабли марказлашган инвестициялар 19,5%ни ва марказлашмаган инвестициялар 80,5%ни ташкил этди (3-жадвалга каранг).

Узбекистон Республикаси хукумати томонидан ялпи инвестицияларда давлат бюджети харажатларининг улушини 2010-2020 йилларда баркарор 6,5%ни ташкил этди. Инвестицион жараёнларда бюджетдан ташкари фондларнинг ахамияти ошиб бормокда. 2010 йилда уларнинг улуши 6,7%ни ташкил этган булса, 2020 йилда 1,2%гача пасайди. Бюджетдан ташкари фондлар хисобидан амалга оширилаётган инвестицияларнинг 40 фоизи "Тикланиш ва тараккиёт" жамFаpмаси хисобига туFpи келади1.

1 Узбекистон Республикасининг ижтимоий-иктисодий холати, 2021 йил. - Б. 142.

Миллий иктисодиётнинг ракамли иктисодиётга трансформациялашуви шароитида марказлашмаган инвестицияларнинг ик,тисодиётга йуналтирилган инвестицияларнинг умумий хажмидаги улушини кейинги йилларда карийб 80,5%ни ташкил этгани холда, уларнинг хажми 2010-2020 йиллар мобайнида 3,3 пунктга камайди. Бунинг асосий омилларидан тадкик этилаётган даврда корхоналарнинг маблаFлаpи хисобидан амалга оширилаётган инвестициялар хажми 33,0%дан 2020 йилга келиб 25,7%гача ва ахоли томонидан амалга оширилаётган инвестициялар улушини 2010 йилда 26,0%дан 2020 йилга келиб 8,9%га тушиб колиши сабаб булди. Бу миллий иктисодиётда уй хужаликлари томонидан инвестицион фаолликни сустлашганлигини ифода этади.

Миллий иктисодиётнинг ракамли иктисодиётга трансформациялашуви шароитида банк-молия тизимини ислох килиш борасида амалга оширилган чора-тадбирлар натижасида тахлил этилаётган давр мобайнида тижорат банкларининг инвестицион салохияти сези-ларли кенгайди. Бунинг натижасида капитал куйилмаларнинг умумий таркибида банк инвестицияларининг улуши 2010 йилда 9,7 %дан 2020 йилга келиб 14,1%гача усди. Тижорат банк кредитлари ва бошка карз маблатлари хисобидан амалга оширилган йирик давлат ахамиятидаги ижтимоий инвестиция лойихаси бу давлат дастури буйича "Узшахаркурилиш инвест" ИК томонидан шахар жойларда арзон куп каватли турар жойлар курилиши булиб хисобланади. Техник-технологик базани модернизация килиш зарурати шароитида

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 7(155)

3-жадвал. Узбекистан Республикасида молиялаштириш манбалари буйича асосий капиталга

инвестициялар улушининг узгариши, (%да)х

Курсаткичлар 2010 2014 2018 2020

Асосий капиталга инвестиция 100 100 100 100

Марказлашган инвестициялар 16,7 15,4 32,1 19,5

Давлат бюджетидан 6,4 4,2 4,7 6,5

Бюджетдан ташк,ари фондлар маблаFлаpи 6,7 7,1 12,7 1,9

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Давлат кафолати остидаги хорижий инвестициялар ва кредитлари 3,6 4,1 15,5 11,1

Марказлашмаган инвестициялар 83,3 83,6 67,9 80,5

Корхоналар маблаFлаpи 33,0 32,6 28,0 25,7

Ахоли маблаFлаpи 26,0 23,6 11,3 8,9

Тижорат банклар кредити 9,7 10,4 14,9 14,1

ТуFpидан-туFpи хорижий инвестициялар ва кредитлар 14,6 17,0 13,7 31,8

Хорижий инвестицияларнинг ялпи инвестициялардаги улуши (%да) 28,3 20,1 29,2 42,9

Хукумат кафолати остидаги хорижий инвестицияларнинг улуши (%да) 25,1 14,6 15,5 11,2

ТуFpидан-туFpи хорижий инвестицияларнинг ялпи хорижий инвестициялардаги улуши (%да) 87,0 73,8 89,3 33,2

иктисодиётнинг реал секторига йуналтирилган кредитларнинг 79% дан купpoFи кайтариш муд-дати уч йилдан кам булган муддатли кредитлар эканлигини таъкидлаб утиш лозим. Бу хрлат, биринчи навбатда, хорижий карзларнинг муаммоли табиати билан бoFлик.

Миллий иктисодиёт тармоклари ва сохаларига йуналтирилган инвестицияларнинг тармок тар-кибида, молиялаштириш манбалари буйича иктисодиётнинг хом ашё экспорт моделини баркарорлигини таъминловчи, ракамли инновацион иктисодиётни ривожланишига тускинлик килувчи бир катор омилларга эга. Уларга:

Биринчидан, инвестиция ресурсларини ишлаб чикариш тармоклари буйича таксимлашнинг институционал механизмларининг жуда паст даражада ривожланганлигини ва асосий инвестициялар Узбекистон иктисодиётига доминант булган, аммо юкори кушимча киймат яратмайдиган, асосан хом-ашё махсулотлари ишлаб чикарувчи тармокларга йуналтирилган.

Иккинчидан, юкори технологик саноат тармокларга инвестиция килиш учун институционал куллаб-кувватлаш тизимини йуклиги. Корхоналарнинг буш пул мабларларини, инвестицияларнинг ва иктисодий вазиятнинг бек,арорлиги туфайли йирик лойихаларга сармоя

1 Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси. Йиллик статистик туплами. 2010-2018 йиллар. - Б 229., Узбекистон Республикасининг ижтимоий-ик,тисодий холати, 2021 йил. - Б. 147.

киритишдан кура, катта ликвидлиги омонатларга жойлаштириш тенденцияси мавжуд.

Учинчидан, инвестиция ва энергия бозоридаги вазият уртасида жуда якин бoFликлик мавжуд булиб, бу иктисодий усишга тасир этади. Узбекистон инвестиция бозорининг хорижий инвестициялар ва глобал макроик,тисодий мухитга кучли бoFликлиги.

Узбекистон Республикасини ракамли иктисодиётга утиши, унинг такрор ишлаб чикариш тузилмасини трансформациялашувида миллий иктисодиётга йуналтирилган инвестицияларнинг роли жуда катта. Бирок бугунги кунда миллий иктисодиётни юкори технологик ракамли иктисодиёт тармокларнинг ишлаб чикариш улушини оширишга каратилган узок муддатли инвестициялар йуклиги киска муддатли инвестициялар хукмронлиги Узбекистон ик,тисодиётининг таркибий тузилмавий такомил-лашув жараёнларига кучли тусик булмокда.

Хулоса ва таклифлар.

Бизнинг фикримизча миллий иктисодиётни ракамли иктисодиётга трансформациялашуви шароитида иктисодиётда таркибий тузилмавий такомиллаштиришларнинг янги турдаги силжишларга каратилган инвестициялар учун куйидаги чора-тадбирлар мажмуини амалга ошириш максадга мувофикдир:

• биринчидан, хом-ашё сектори ва юкори технологияли сектор уртасида молиявий

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 7(155)

ресурсларни кайта таксимлаш механизмларини ишлаб чикиш;

• иккинчидан, бюджет профицитини таъ-минлаш, саноат ривожланиши манбаи сифа-тида юк,ори фан сиFимкop техник-технологиялар самарадорлигини ошириш иктисодий тармоклар даромад даражасини ошириш;

• учинчидан, Узбекистонда ишлаб чикарилган товарларнинг нарх буйича ракобатбардошлиги даражасини таъминлаш имконини берадиган даражада сум курсини саклаб туриш;

• туртинчидан, саноат ишлаб чик,аришни модернизациялаш жараёнига инвестицияларни жалб этиш;

• бешинчидан, юк,ори технологияли секторга хусусий инвестициялар учун имтиёзли шароитни яратиш.

Хулоса килиб айтганда, Узбекистан ик,тисодиётини трансформациялашуви жараёнида миллий иктисодиётга йуналтирилган инвестициялар куйидаги хусусиятларга эга: юк,ори

кушимча киймат яратмайдиган тармокларга капитал куйилмаларнинг доминантлиги; асосан киска муддатли инвестициялар; асосий фондларга нисбатан молиявий капитал куйилмаларнинг инвестициялардан устун-лиги, Узбекистан инвестиция бозорининг хорижий инвестицияларга бoFликлиги ва глобал макроиктисодий мух,ит ва юкори технологияли саноат ва ишлаб чикариш саноатларига инвестицияларни институционал куллаб-кувватламаслиги. Узбекистан Республикасида ракамли иктисодиётга утиш шароитида истикболда АКТ, био ва нанотехнологиялар, кимё, фармацептика, машинасозлик ва метал-лни кайта ишлаш, микроэлектроника, нозик кимё технологиялари, ахборот-коммуникация ва лазер-оптик технологиялар, тикланади-ган энергетика ютукларидан фойдаланиш, янги материаллар ишлаб чикариш ва шу каби саноат тармокларини ривожланишига олиб келувчи сох,аларга инвестицияларни йуналтириш максадга мувофик булади.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Мирзиёев Ш.М. Янги Узбекистон стратегияси. - Тошкент. "Узбекистон нашриёти", 2021 . 464 бет.

2. Кейнс, Д. М. Общая теория занятости, процента и денег / Д. М. Кейнс //Т. 2. - М.: Эко-нов, 1992. - С.128.

3. Кан Р. Связь инвестиций домохозяйств ибезработици/ Р.Кан.-М.: Юнити-М., 2004.-228 с.

4. Solow КоЬеИ: М/ technical Change and the Aggregate Producta Functbn // Review of eaDnDmics and statistics.-1957- №39 (3). -P.312-320.

5. Касьяненко Т.Г. Инвестиции. - М.: Эксмо, 2009.- С. 59.

6. Глазьев С.Ю. Экономика будущего. Есть ли у России шанс? - М.: Книжный мир, 2016. - С. 141.

7. Вахабов А.В., Зайнитдинова У. Баркарор иктисодий усиш омиллари. Бозор, пул ва кредит Ж-ль. №6 2011.-Б. 40.

8. Т.Жураев., А.Маматов. Иктисодиёт назарияси (Дарслик). -T.: М.Г.ХТИ, 2019 й. 650 бет.

9. Мирзиёев Ш.М. «Янги Узбекистон» газетаси бош мух,арририга берган интервьюси. https://daryo.uz/k/2021/08/17/.

10. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси. Йиллик статистик туплами. 2010-2018 йиллар. -Б 228., Узбекистон Республикасининг ижтимоий-иктисодий х,олати 2021 йил. -Б.146.

11. Узбекистон Республикасининг ижтимоий-иктисодий х,олати. -Т.: 2021. -Б. 137.

12. Абдуллаев О.А., Джуманиязов Ш.Р. Узбекистонда ракамли иктисодиётнинг иктисодий усишга таъсири ва улардан самарали фойдаланиш йуллари. Ракамли иктисодиёт: иктисодий ривожланиш тенденцияларини моделлаштириш ва замонавий ахборот-коммуникация техно-логияларини куллаш истикболлари: Республика илмий-амалий анжумани илмий маколалари ва маърузалари туплами. -Т.: ТДИУ, 2019 - Б.9.

13. Узбекистонда илм-фан ва инновацион фаолият статистик туплам. -Тошкент, 2020. -Б.51.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 7(155)

14. feöeKuaoH Pecny6-nuKacu ßaB.naT craTMcTMKa KyMUTacu. Mum-nuK craTMcTMK TyonaMU. 2010-2018 tfum.nap. -B 229., Y36eKUcTOH Pecny6.nMKacMHMHr uxtumomM-UKTUCOAUM x,o.na™ 2021 Mum. -B. 147.

15. A.B.Baxa6oB, LU.X.Xaxu6aKueB, H.r.MyMUHoB. XopuxuM MHBecTu^Ma.nap. YK,yB Kyn.naHMa.-T.: «Mo^ua», 2010, 330 6eT.

16. Nozim Muminov, Pazliddin Hoshimov, Nasiba Muxitdinova and Okil Umarov. (2020). INVESTMENT COOPERATION IN THE CONDITIONS OF GLOBALIZATION: PROBLEMS AND PROSPECTS FOR THE DEVELOPMENT. International Journal of Psychosocial Rehabilitation. Vol. 24, Issue 01, 1081-1096. ISSN: 1475-7192. DOI: 10.37200/IJPR/V24I1/PR200211

17. MyMUHOB H.r. Bo3op MyHoca6aTnapu waiKn^naHuwu gaBpuga Y36eKMcToH MKTucogMëTMgam TapKu6uM y3rapuw.nap. mktucoa ^aH-napu hom3oau u^mum flapaxacuHui o-nuw y^yH ë3u.nraH AuccepTauua aBTope^epa™. TomKeHT, 2001. 19 6eT.

18. MyMUHoB H.r. CrpyKTypHaa no-nuTuiKa B y36eKucraHe // M3BecTua AKafleMum Tpyga u 3aHATocTu (MxeBcK, Poccua). №3-4, 2000, c.30-33.

19. MyMuHoB H.r. OcHoBHbie HanpaB^neHua UHBecTu^oHHoM no.nMTMKM Y36eKucTaHa // Экo-HoMuKa u ^MHaHcb (Poccua). № 4 (26), 2003, c.64-65.

20. MyMuHoB H.r. Oco6eHHocTu crpyKTypHbix cgBuroB B npoMbiw^neHHoc™ Pecny6^MKM Y36e-KucTaH Ha coBpeMeHHoM этane // BKoHoMUKa u ^UHaHcbi (Poccua). № 1 (154), 2009, c.60-62.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 7(155)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.