Научная статья на тему 'Инновацион лойиҳаларни инвестициялаш имкониятлари'

Инновацион лойиҳаларни инвестициялаш имкониятлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
464
136
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Расулхўжаев З. Ж.

Бугунги кунда Ўзбекистонда олиб борилаётган инновация сиёсати барқарор иқтисодий ўсишни таъминлаш, иқтисодиёт тармоқларини модернизация қилиш, ишлаб чикаришни тexник вa тexнoлoгик қaйтa жиҳoзлaш, зaмoнaвий, мoслaшувчaн тexнoлoгиялaрни кeнг жoрий этиш масалаларига жиддий эътибор каратилганлиги билан аҳамиятлидир.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Инновацион лойиҳаларни инвестициялаш имкониятлари»

V___/

Расулхужаев З.Ж.

УзР ФА Ик,тисодиёт институти стажёт-так,ик,отчи -изланувчиси

ИННОВАЦИОН ЛОЩАЛАРНИ ИНВЕСТИЦИЯЛАШ ИМКОНИЯТЛАРИ

Бугунги кунда Узбекистонда олиб борилаётган инновация сиёсати барцарор ицтисодий усишни таъ-минлаш, ицтисодиёт тармоцларини модернизация цилиш, ишлаб чикаришни техник ва технологик цайта жицозлаш, замонавий, мослашувчан технологияларни кенг жорий этиш масалала-рига жиддий эътибор каратилганлиги билан ацамиятлидир.

Маълумки самарали лойих,аларни амали-ётга жорий этиш масалалари мустах,кам моли-явий тизимнинг яратилиши билан боFликки, бу сохдда зарур молиявий ресурсларнинг жамланиши натижасида илмий ишланмалар-нинг тижоратлашуви тезлашади, жах,он андо-заларига мос замонавий технологиялар яра-тилади. Бугунги кунда инновация фаолияти-ни молиялаштиришнинг асосий манбалари каторига бюджет маблаFлари, илмий-техник ва тажриба конструкторлик ишларини мо-лиялаштиришга йуналтирилган бюджетдан ташкари маблаFлар, корхона маблаFлари, турли тижорат ташкилотлари маблаFлари (инвестиция компаниялари, суFурта ташкилотлари, молия-саноат гурух,лари маблаFлари), тижорат банкларининг кредит ресурслари, чет эл инвестициялари, миллий ва хорижий илмий жамаFармалар киради.

Илмий-амалий тадкикотлар ва инноваци-он лойих,аларни ривожлантирилиши х,амда ишлаб чикаришни модернизация килиш, техник ва технологик янгилаш жараёнлари-га тадбик этишни раFбатлантириш буйича амалий механизмлар яратиш, фан ва ишлаб чикаришнинг янада мустах,кам алокасини таъминлаш максадида Узбекистан Респу-бликаси Президентининг 2008 йил 15 июл-даги ПК.-916-сон "Инновацион лойих,алар ва технологияларни ишлаб чикаришга тадбик этишни раFбатлантириш борасидаги кушимча чора-тадбирлари туFрисида"ги Карори кабул килинди. Амалий илмий ишланмалар ва инновацион технологиялар ишлаб чикаришга

кенг тадбик этилишини таъминлаш учун ва-зирликлар, идоралар уюшмалар, компани-ялар ва бошка хужалик бирлашмаларига хужалик бирлашмалари органлари ва корхо-налар томонидан модернизациялаш ва янги технологиялар фондларини ташкил этиш-га кумаклашиш тавсия этилди, уларни моли-ялаштириш манбалари сифатида эса амортизация ажратмалари ва корхонанинг соф фой-даси кабул килинади.

Мазкур Карорлар натижасида Республика-мизда иктисодиёт тармоклари кесимида ишлаб чикарилаётган инновацион товарлар, иш-лар ва хизматлар х,ажми усиш тенденциясига эга булиб келмокда. 2009 йилда жами саноат буйича товарлар, ишлар ва хизматлар х,ажми 1648601 миллион сумни ташкил этган. 2010 йилга келиб ушбу курсаткич 1762157.7 миллион сумгача купайган. Яъни олдинги йилга нисбатан 6,8% ошган. Шу билан бирга кишлок ва урмон хужалигида 2009 йилда инновацион товарлар ишлаб чикарилмаган булса, 2010 йилга келиб товарлар, ишлар ва хизматлар х,ажми 3874.8 миллион сумни ташкил этган. Бундан куринадики, мазкур тармокда х,ам инновацияларга эътибор йил сайин ошиб бормокда.

Шунингдек транспорт ва алока тизими-да 2009 йилда товарлар, ишлар ва хизматлар х,ажми 7205,9 миллион сумни ташкил этган булса, 2010 йилда ушбу курсаткич 61810,1

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 7, 2012

миллион сумга етган, яъни 8,5 баробарга ошган1.

Сунги йилларда халкаро бозорнинг ри-вожланишидаги бекарорлик, мах,сулотларга булган талабнинг ута нокулай вазиятлари даврида х,амда илмий-тадкикот харажатла-ри ва инновацион лойихаларнинг бюджет х,исобидан молиялаштирилиши кискариб бо-риши шароитида, турли инвестиция инсти-тутларининг фаолиятини раFбатлантириш, молия-кредит ташкилотларининг имтиёзли ёрдамини кучайтириш, янги кредит турлари-ни купайтириш оркали илмий ишланмаларни амалиётга жорий этишни тезлаштириш, иш-лаб чикаришни инновация йулига утказишда янги имкониятларни яратиш мумкин.

Бу аввало, банкларнинг капиталлашуви ва инвестициявий фаоллигини ошириш, иш-лаб чикаришни модернизациялаш, техник ва технологик янгилашга каратилган кредит ли-нияларини кенгайтириш, уларнинг х,ажмини купайтириш демакдир.

Сунги беш йил давомида мамлакати-миз банк капиталининг етарлилик даражаси банк назорати буйича Базел кумитаси томо-нидан 8 фоиз этиб белгиланган халкаро ме-ёрдан уч баробар куп булган даражани таш-кил этмокда. 2000 йилда кредит портфели-нинг 54 фоизи ташки карзлар х,исобидан шак-ллантирилган булса, 2011 йилда 85,3 фоизи ички манбалар - юридик ва жисмоний шах-слар депозитлари хисобидан шакллантирил-ди. Бу эса, уз навбатида, иктисодиётимизнинг тармокларига инвестиция киритиш ва шунинг х,исобидан тараккиётимизни таъминлашда ички имкониятларимиз тобора ортиб бора-ётганинг далилидир. Хозирда банк тизими-нинг умумий жорий ликвидлилиги уларнинг ташки туловлар буйича жорий мажбурият-ларидан 10 баробар куп. Тижорат банкла-ри куйилмаларининг 75 фоиздан ор^ини уч йилдан зиёд булган узок муддатли кредит ташкил этмокда. Умуман сунги ун йилда бан-кларимиз томонидан иктисодиётнинг реал секторини кредитлаш 7 баробар ошганини алох,ида кайд этиш лозим2.

Бу йуналишда кредит ставкаларини пасай-тириш ва табакалаштириш, кредит бериш-нинг кулай шаклларини жорий этиш илмий ишланмаларнинг амалиётга жорий этилиши-

1 Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси маълумотлари.

2 Каримов И.А. 2012-йил Ватанимиз тараккиётини янги боскичга кутарадиган йил булади. Т.: «Халк сузи» 20 январ .2012 й.

ни тезлаштиради, иктисодиётнинг реал сек-тори инновация имкониятларини кенгайти-ради, корхоналар молиявий ах,волини яхши-лайди.

Бундан ташкари, модернизация ва янги технологиялар жамFармаси, венчур жамFармалари, венчурли компанияларнинг яратилишига давлат томонидан алох,ида эъ-тибор каратилаяпти. Ривожланган мамлакат-лар тажрибасидан маълумки, инновацион тадбиркорликни ривожлантиришда венчурли жамFармаларнинг ах,амияти них,оятда кат-та, лекин Узбекистон шароитида ушбу турдаги жамFармалар молиявий инфратузилманинг янги куриниши х,исобланади ва улар шаклла-ниш жараёнидадир. Молиялашнинг ушбу хил тури банк кредитлари ва гаров фондларидан тубдан фарк килади ва асосан корхонанинг устав капитали ёки акциялари улуши х,исобига бериладиган пул маблаFи булиб, инновацион бизнесни раFбатлантиришга каратилгандир.

Шуниси эътиборлики, венчурли молиялаш-тиришда инвесторларнинг асосий максади корхона фойдасидан дивиденд олиш булмай, балки, фойданинг х,аммасини бизнесни ре-инвестициялашга сарфланади. Шунинг учун истикболли кашфиётлар ва технологияларни яратиш, уларни зарур ва етарли маблаF билан таъминлашда венчур жамFармаларни ташкил этиш ва ривожлантиришнинг ах,амияти катта.

Венчур фондлари бозор иктисодиёти мамлакатларида инновацион тадбиркорлик сох,асида кенг таркалган булиб, Узбекистон учун молиявий инфратузилмадаги янгилик-дир. "Венчур" сузи инглизча "venture" сузидан олинган булиб, "калтис иш" маъносини бил-диради. "Калтис" сузининг узи инвестор билан молия олишга даъво килаётган тадбир-кор уртасида калтислик белгиси борлигини англатади. Дарх,акикат, калтис (венчурли) мо-лиялаштириш, одатда, кичик ва хусусий кор-хоналарга нисбатан кулланади ва бунда, банк кредитидан фарк килиб, х,еч кандай гаров ёки аванс туловлар белгиланмаган. Венчур фондлари ёки компаниялари уз акцияларини фонд бозорида эркин сотувга айлантирмасдан, балки акциядорлар- жисмоний ёки юридик шахслар уртасида тулик таксимлаган фирма-ларга капитал киритишни афзал курадилар. Бунда улар корхонанинг киска муддатдаги йиллик фойдаси киритилган маблаFларнинг 30-40 фоизи даражасида прогнозланишини х,исобга оладилар.

Венчурли молиялаштиришнинг асосий вазифаси устав капиталидан улуш ёки маъ-

V___/

лум бир акциялар пакети эвазига муайян пул маблаFлари бериш йули билан инноваци-он бизнесни раFбатлантиришдан иборат. Бу билан венчурли молиялаштириш банк кре-дитидан фарк килади. Хорижий амалиётда венчурли молиялаштиришнинг аралаш шак-ли купрок учрайди. Унда маблаFларнинг бир кисми акциядорлик капиталига киритилади, бошка кисми эса инвестициявий кредит ша-клида берилади.

Венчурли инвестор, шубх,асиз, маълум да-ражада калтисликни уз буйнига олади, бу биринчи галда, киритилган маблаFларнинг кайтарилишига тегишли, бекарор бозор иктисодиёти шароитида бундай калтислик даражаси юкорирок булади. Бирок инвестор акциялар буйича дивидентлар шаклида ёки лойих,а муваффакиятли амалга оширилса, компаниянинг киймати ошгандан кейин ак-цияларни сотишдан оладиган кушимча фой-даси бу калтислик учун мукофотдир.

Ривожланган Fарб мамлакатларида инно-вацион тадбиркорликни куллаб-кувватлаш амалга ошириладиган йуллар ва шакллар ишлаб чикилган. Шу нуктаи назардан, АК.Ш, Япония, Буюк Британия, Канада, Франция каби мамлакатларнинг тажрибаси алох,ида кизикиш уЙFотади, чунки ушбу мамлакатлар-да илмий-техникавий муаммоларни х,ал этиш амалиёти узига хос хусусиятларга эга булиши билан бирга умумий асосга х,ам эга. Яъни ушбу инновация фаолиятини амалга оши-ришда давлат фаол иштирок этиши лозим.

Масалан, Fарб мамлакатларида ки-чик инновацион тадбиркорликни куллаб-кувватлашга алох,ида эътибор каратилади. АКШда инновацион тадбиркорликни инсти-туционал куллаб-кувватлаш билан Кичик бизнес ишлари маъмурияти, Миллий илмий фонд, НАСА, университетлар, тармок вазирликлари шуFулланади. Германияда Иктисодиёт вазир-лиги, Илмий тадкикотлар ва технологиялар вазирлиги, Саноат тадкикот уюшмалари фе-дерацияси, Патент маркази. Францияда инновация масалалари билан Иктисодиёт вазирлиги, Тадкикотлар натижаларини жорий этиш миллий агентлиги, Илмий-техника фон-ди катнашадилар. Японияда - Кичик бизнесни молиялаш корпорацияси, Халк молия кор-порацияси, Хатарли тадбиркорлик маркази фаолтят юритадилар. Италияда - Технологик янгиликлар фонди амалга оширади, Марка-зий ва тижорат банклари, суFурта фондлари билан биргаликда барча ушбу ташкилотлар кичик инновацион тадбиркорликни куллаб-

кувватлаш миллий дастурларини самарали амалга ошириш учун зарур асосни яратади.

Хитойда йигирма йилдан ортик вакт мо-байнида мамлакатни инновацион-технологик ривожлантириш дастури амалга ошириб келинмокда, у ерда жуда куп технопарклар ташкил этилган булиб, уларнинг х,ар бири-да инновацион тадбиркорликни дастлаб-ки боскичда куллаб-кувватлаш учун барча шарт-шароитларни яратувчи уч юзга якин инновация маркази фаолият юритади.

Корхоналарнинг инновацион фаолли-гини оширишда, ички ва ташки бозор-да ракобатбардош мах,сулотлар хажмини купайтиришда молиялашнинг лизинг шакли-дан фойдаланишни кенг ёйиш лозим. Бунинг учун асосий фондларни янгилаш, техника ва технологиялар, автотранспорт воситалари-ни лизинга беришни раFбатлантириш, лизинг битимлари асосида кредит беришнинг енгил шартларини яратиш, лизингни кайтариш муд-датларини узайтириш зарур.

Инновацион бизнесни ривожлантириш-нинг «технопарк тузилмалари» ва «бизнес ин-кубаторлари» деб номланувчи йуналишлари ^ам мавжудки, уларнинг асосий вазифа-си - истикболли илмий Fоялар ва кашфиёт-ларнинг амалга оширилишини жадаллаш-тириш, илFор тармокларнинг ривожлани-шини раFбатлантириш, инновацион тадбиркорликни ривожлантириш, уларни молия-вий маблаFлар билан таъминлашдан иборат. Улар илмий-инновацион бизнесни ривож-лантиришнинг самарали шакли х,исобланиб, куп ^олларда йирик корхоналарнинг техник ва технологик даражасини кутаришга хизмат килади.

Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик тизимида илFор технологиялар-нинг узлаштирилишини енгиллаштиришга мулжалланган ёрдам дастурини ишлаб чикиш зарур. Фундаментал ва амалий тадкикотлар самарадорлигини ошириш максадида илмий ташкилотлар, олий укув юртлари, инновацион корхоналар ва ишлаб чикаришнинг узаро манфаатли фаолиятини ташкил килиш ва уни куллаб-кувватлаш, илмий ишланмаларнинг тижоратлашувини тезлаштириш, илмий хо-димлар самарали мех,натини раFбатлантириш тизимини яратиш бугунги куннинг долзарб муаммолардан бири х,исобланади.

Корхоналарни технологик янгиланишла-ри ва ишлаб чикаришни тубдан модернизация килишда молиявий манбаларни кенгай-тириш ва улардан янада самарали фойда-

ИКТИСОДИЁТНИ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШ / МОДЕРНИЗАЦИЯ ЭКОНОМИКИ

О?

ланиш йулларини ишлаб чикиш билан бир каторда - инвестиция-инновация жараёнла-рини ривожлантиришнинг ташкилий, хукукий ва иктисодий асосларини яратиш зарур-ки, бундай меъёрий база иктисодий усиш ва макроиктисодий баркарорликни таъминлаш-да асос булиб хизмат килади.

Мамлакатнинг ижтимоий-иктисодий ва молиявий кудратини оширишга йуналтирилган инновация дастурлари ишлаб чикаришни модернизациялаш, интеллектуал салохиятни кутаришга каратилган булиб, улар давлат томонидан куллаб-кувватлаш ва раFбатлантиришни таказо этади.

Инновация фаолиятини давлат томонидан тартибга солиш, бизнингча куйидагиларни уз ичига олувчи чора-тадбирлар мажму-ини амалга ошириш максадга мувофик хисобланади:

- марказлаштирилган (давлат бюджети) ва марказлашмаган (корхоналарнинг хусусий маблаFлари, хорижий инвестициялар, венчур фондлари ва б.) тарзда молиялаш;

- йирик илмий-саноат, молиявий ту-зилмаларнинг ихчам ва мослашувчан кичик

бизнес билан узаро фойдали хамкорлигини йулга куйиш;

- кредитлашга нисбатан табакалаштирилган тарзда ёндашиш (фоиз ставкаси инновация лойихаларининг самара-дорлигига боFлик булади);

- молиявий куйилмалар ва реал инве-стицияларнинг уЙFунлашувини таъминловчи венчурли молиялаш тизимини жорий этиш;

- инновацион корхоналарга солик солиш тизимини такомиллаштириш (уни содда-лаштириш).

Юкорида курсатилган чора-тадбирларнинг амалга оширилиши инновация фаолиятидан олинадиган молиявий натижаларни ошириш имконини беради. Янгиликларнинг бозор та-мойиллари асосида жорий этишни ривож-лантириш истикболлари инновация фаоли-ятига кумаклашувчи ёки тускинлик килувчи реал омилларга боFлик. Бу кабул килинадиган инновация фаолиятини фаоллаштириш-га йуналтирилган чора-тадбирларнинг са-марадорлигини ошириш хамда инновацион лойихаларни молиялаштириш имкониятла-рини кенгайтиради.

Адабиётлар руйхати:

1. Постановление Президента Республики Узбекистан «О дополнительных мерах по стимулированию внедрения инновационных проектов и технологий в производство» от 15 июля 2008г. № ПП-916

2. Каримов И.А. 2012-йил Ватанимиз тараккиётини янги боскичга кутарадиган йил булади. Т.: «Халк сузи» 20 январь 2012 й.

3. Банк высоких технологий Академии Наук Республики Узбекистан.Т.: 2008.

4. Глазьев С.Ю. Развитие Российской экономики в условиях глобальных технологических сдвигов.М.: Наука, 2010г.

5. Fуломов С.С. Илм-фан иктисодий-ижтимоий ва маънавий-маърифий юк-салиш омили. Т.: 2008.

6. Кодиров А.М. и др. Организационно-экономический механизм формирования и реализации инновационной политики. Т.: ТГТУ.2005.195с.

7. Махкамова М.А. Влияние экономической среды на развитие инновационного процесса в условиях рыночных отношений//Экономика и финансы. №15, М., 2003.

8. Программа государственных инвестиций по Республике Узбекистан на 2009-2012 гг.

9. Яковец, Ю.В. Б.Н. Кузык, В.И. Кушлин. Прогноз инновационного развития России на период до 2050 года с учетом мировых тенденций. //Инновации. 2005. № 2.

10.Медынский В.Г., Шаршунова Л.Г. Инновационное предпринимательство. -М.: ИНФРА, 2001, 55-б.

11.Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси маълумотлари.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.