Научная статья на тему 'Инвестициялар – иқтисодий барқарор ўсиш омили сифатида'

Инвестициялар – иқтисодий барқарор ўсиш омили сифатида Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1164
148
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
модернизациялаш / инвестициялар / реал инвестициялар / хорижий инвестициялар / давлат инвестиция дастури / modernization / investment / real investment / foreign investment / state investment programmer

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Махмудова Г. Н.

Мақолада инвестицияларнинг иқтисодий категория сифатидаги моҳияти, турлари, молиялаштириш манбалари ҳақида назарий билимлар берилган. Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси иқтисодиётига жалб этилган инвестициялар ва хорижий инвестицияларнинг 2008–2012 йиллар учун таҳлили берилган. Ўзбекистон иқтисодиётига хорижий инвестицияларни янада кенгроқ жалб этиш йўллари кўрсатилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

INVESTMENTS AS FACTORS OF STABLE ECONOMIC GROWTH

The article discusses theoretical value of investments, as economic category, those types and funding sources. In the article is given theoretical substantiation of these concepts and the analysed development of investments to fixed capital for the 2008-2012 years. As well developed recommendations for foreign investments attraction ways to economy of Uzbekistan.

Текст научной работы на тему «Инвестициялар – иқтисодий барқарор ўсиш омили сифатида»

Махмудова Г.Н.

ТАТУ OapfOHa филиали

"Ижтимоий фанлар" кафедраси мудири, и.ф.н.

ИНВЕСТИЦИЯЛАР - ИКТИСОДИЙ БАРКАРОР УСИШ ОМИЛИ СИФАТИДА

Узбекистонда ицтисодиётни модернизациялаш босцичи-да ицтисодий ислоцотлар жадаллик билан амалга оширилмоцда. Сунгги йилларда мамлакатимизда фаоли-ят курсатаётган корхоналарни модернизация цилиш, техник ва технологик цайта жицозлаш цамда замонавий, юк-сак технологияларга асосланган янги ишлаб чицаришларни ташкил этишни тезлаштириш борасида фаол инвестиция сиёсати юритишга алоцида эътибор царатилмоцда.

Назарий жих,атдан, инвестицияга иктисодий категория сифатида турлича таъ-рифлар берилган.

Иктисодчи олим П. Самуэльсоннинг фи-крича, инвестициялаш даромадларни жо-рий истеъмол учун ишлатмасдан, уларни ке-лажакда купрок фойда олиб, фаолиятни кен-гайтириш учун сарфлаш демакдир1.

Л.Дж. Гитман, М.Л. Джонкларнинг "Инвестициялаш асослари" монографиясида "Инвестиция - капитални жойлаштириш усу-ли булиб, у фойда кийматини саклаб тури-ши ва (ёки) унинг усишига ижобий таъсир курсатиши керак"2 дейилади.

Н.С. Гуськов, С.С. Гуцериев ва бошкаларнинг "Инвестициялар, уларни жалб этиш шак-ллари ва методлари" дарслигида "Инвестиция ва капитал куйилмалар синоним булиб, уларга инвесторлар томонидан фойда олиш максадида киритиладиган мулкий ва интеллектуал бойликларнинг х,амма куринишлари киради"3 дейилади.

Н.В. Игошиннинг "Инвестициялар" дарслигида "Инвестициялар - саноат, кишлок хужалиги, транспорт ва халк хужалигининг

1 Самуэльсон Пол.А. Экономика. Издание 15-е. Пер. с англ. - М.: "Бином-КноРус", 1999. -800 с.

2 Гитман, Лоренс Дж. Основы инвестирования. Учебное пособие. Пер.с англ. - М.: «ДЕЛО», 1997. -1008 с.

3 Гуськов Н.С., Гуцериев С.С и др. Инвестиции. Формы и методы их привлечения. - М.: 2001.

бошка тармокларига узок муддатли капитал куйилма куринишида киритиладиган сарф-ларнинг йиFиндисидир"4, деб таърифланади.

Россиялик олим А.М. Марголин узининг "Инвестициялар" дарслигида "Инвестициялар - пул маблаFлари, максадли банк жамFармалари, кимматли ^озлар, техноло-гиялар, машина, асосий воситалар ва бошка мулк куринишидаги капитал куйилмаларни, шунингдек, пул кийматига эга булган мулкий ва номулкий х,укукларни инвестор-нинг стратегик максадларини кузлаб ишлаб чикариш ва бошка фаолият объектларига киритишдир"5, деб таърифлайди.

Юкоридаги таърифлардан куринадики, ишлаб чикаришни ривожлантиришда ва баркарор иктисодий усишни таъминлаш-да асосий омиллардан бири х,исобланган капитални шакллантиришда инвестициялар мух,имлиги билан ах,амиятлидир.

Инвестиция фаолияти - инвестиция фа-олияти субъектларининг инвестицияларни амалга ошириш билан боFлик х,аракатлари мажмуидир.6

4 Игошин Н.В. Инвестиции. Организация управления и финансирование. Учебное пособие. - М.: «Финансы», ЮНИТИ, 2000. - С. 413.

5 Марголин. А.М. Инвестиции. М.: РАГС, 2006. - С. 464.

6 Узбекистон Республикасининг "Инвестиция фаолияти туFрисида"ги конуни. Узбекистоннинг янги конунлари. - Т.: "Адолат", 1999. - 13-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2013, 9

Инвестиция фаолиятини амалга оши-рувчи инвесторни инвестиция киритаёт-ган объектнинг инвестицион жозибадорлиги кизиктиради. Инвестиция фаолиятига таъсир этувчи омиллар инвестиция мух,итини таш-кил этиб, бу мух,итни инвестор т^ри бах,олай олиши керак.

Инвестициялаш йуналтирилишига кура, молиявий ёки номолиявий куринишда булиши мумкин.

Молиявий инвестицияларга пул, кимматли KOFозлар, заёмлар, юридик шахсларнинг устав капиталдаги улушлари киради. Номолиявий активларга киритиладиган инвести-циялар асосий капиталга сарфланадиган капитал куйилмалар булиб, улар асосий воси-таларни сотиб олиш, уларни таъмирлаш, но-моддий активлар (патентлар, лицензиялар, ноу-хау, ер ва бошка объектлардан фойда-ланиш ^укуклари, муаллифлик х,укуклари)ни сотиб олиш, хом ашё захираларини яратиш ва бошкаларга сарфланади. Амалиётда бун-дай инвестициялар реал инвестициялар деб аталиб, х,озирги иктисодиётни модернизаци-ялаш боскичида уларнинг ах,амияти каттадир.

Мулкчилик шаклига, яъни кимга карашли эканлигига кура, инвестицияларнинг манба-лари куйидагилардан ташкил топган:

• давлат бюджети маблаFлари;

• корхона ва ах,олининг маблаFлари;

• банк кредитлари ва заёмлар;

• хорижий инвестициялар ва кредитлар;

• бюджетдан ташкари фондларнинг маблаFлари.

Хозирги кунда асосий капиталга жалб килинаётган жами инвестицияларнинг 75 фо-издан ортиFи мамлакатимизнинг ички ман-балари х,исобидан - корхоналар ва ах,оли маблаFлари, инвестиция жараёнларида то-бора фаол иштирок этаётган тижорат бан-клари кредитлари, шунингдек, давлат бюджети ва бюджетдан ташкари жамFармалар маблаFлари х,исобидан шакллантирилмокда.

2012 йил давомида давлат бюджети маблаFлари х,исобидан асосий капиталга сарфланган инвестициялар х,ажми 1120579,6 млн. сумни ташкил этди.1

Молиялаштириш манбаларига кура, инвестициялар икки гурух,га ажратилади:

1 http://stat.uz/upload/iblock/46c/doklad_4_12_uzb.doc

• марказлаштирилган инвестициялар -давлат бюджети ва бюджетдан ташкари фондлар маблаFлари х,исобидан т^ридан-тyFри молиялаштириладиган х,амда х,укумат кафолати остида жалб этиладиган чет эл ин-вестициялари ва кредитлари;

• марказлашмаган инвестициялар - кор-хонанинг уз фойдаси, амортизация фонди, ах,оли ва корхоналар маблаFларидан, тижорат банклари кредитлари х,исобидан молиялаштириладиган инвестициялар.

• 2012 йилда молиялаштиришнинг барча манбалари х,исобидан киймати 22067 млрд. сумлик инвестициялар узлаштирилиб, бу 2011 йилга нисбатан 11,6 фоиз куп демакдир. Бунда жами инвестицияларнинг 79,4 фоизи марказлашмаган манбалар х,исобидан моли-ялаштирилган булса, 20,6 фоизи марказлаш-ган манбалар х,исобидан узлаштирилган. Инвестицияларнинг ялпи ички мах,сулотдаги улуши 23,9 фоизни2 ташкил этгани мамла-катимизда инвестиция жараёнларининг жа-дал фаоллашиб бораётганидан далолат бера-ди. Капитал куйилмаларни молиялаштириш манбалари ва улардан фойдаланиш бораси-да ижобий сифат узгаришлари руй бермокда.

1-жадвал маълумотларидан куринадики, мамлакатимиз иктисодиётига жалб этил-ган инвестицияларнинг умумий микдори 2008-2012 йилларда юкори усиш суръати-га эга булган. Бирок иктисодиётга жалб этил-ган жами инвестицияларда хорижий инвестицияларнинг салмоFи пасайиш тенденция-сига эга булиб, 2012 йилда 21,7 фоизни ташкил килган.

2012 йил якунига кура, республикамиз иктисодиётига жалб килинган хорижий инвестицияларнинг умумий микдори 3718,65 млн. АК.Ш долларини ташкил килгани х,олда, унинг 3277, 55 млн. доллари давлат инвестиция да-стури доирасида жалб килинган булса, колган 441,4 млн. доллари3 жойлардаги х,удудий инвестиция дастури доирасида узлаштирилган тyFридан-тyFри жалб этилган инвестициялар-дир. Жами узлаштирилган хорижий инвести-

2 http://stat.uz/upload/iblock/eed/tab_doklad_4_12_uzb. doc

3 http://www.mfer.uz/rus/inostrannie_investiii/ informaiya_o_xode_ realizaii_ investiionnix_ programm_i_

proektov.

1-жадвал. Узбекистан Республикаси ик,тисодиётига жалб этилган инвестициялар ва хорижий

инвестицияларнинг даражаси ва динамикаси1

———Йиллар Номи ——_ 2008 2009 2010 2011 2012 2012 йилда 2008 йилга нисбатан узгариши

Ик,тисодиётга жалб этилган жами инвестициялар амалдаги нархларда, млрд. сум 8483,7 10587,6 16258,9 18291,3 22067,0 2.6 марта

Иктисодиётга жалб этилган жами инвестицияларда хорижий инвестициялар улуши, % 30,0 32,4 29,1 25,1 21,7 -8,3 ф.п

цияларнинг 79 фоиздан кyпроFи2 т^ридан-тyFри жалб этилган инвестициялардир. ТyFридан-тyFри жалб этилган инвестиция-ларни мамлакатлар кесимида урганадиган булсак, давлат инвестиция дастури доираси-да мамлакатимиз иктисодиётига Хитой, Россия, Жанубий Корея каби давлатларнинг ин-вестициялари салмокли кириб келганлигини кузатамиз. Худудий инвестиция дастури до-ирасида эса Англия, Хитой, Швейцария, Россия, Кипр каби мамлакатлар билан хорижий инвестициялар иштирокида кушма корхо-налар ташкил этилган. Жами узлаштирилган хорижий инвестицияларни иктисодиёт тармоклари буйича караб чиксак, улар асо-сан саноат ва хизмат курсатиш сох,аларига жалб килинганлигини курамиз. Хорижий инвестициялар иштирокидаги корхоналар фао-лияти худудий инвестиция дастури доирасида мамлакатимиз х,удудлари кесимида каралса, Тошкент шах,ри ва Тошкент вилоятида бошка вилоятларга нисбатан юкори салмокка эга.

2013 йилнинг 1 январь х,олатига кура, Узбекистонда хорижий сармоя иштирокидаги корхоналар сони 4667 тани ташкил эт-ган булса, шундан 486 таси 2012 йилда янгит-дан ташкил этилган корхоналардир. Хорижий сармоя иштирокидаги фаолият юритаётган корхоналарнинг 80 фоиздан купи Тошкент шах,ри ва Тошкент вилояти х,удудига тyFри ке-лади.

Инвестицион мух,ит жозибадорлигини оширишда хориж инвесторларини инвестиция фаолияти тyFрисидаги ахборот билан таъ-

1 Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси маълумотлари асосида муаллиф томони-дан хисобланди. http://stat.uz/upload/iblock/eed/tab_ doklad_4_12_uzb.doc

2 http://www.press-service.uz/uz/news/show/dokladi/

doklad_prezidenta_respubliki_ uzbekist_1/

минлаш асосий вазифалардан х,исобланади. Бу борада Узбекистон Республикаси Прези-дентининг 2007 йил 6 февралдаги ПК-578 сон-ли Карорига мувофик, хорижий инвесторлар-ни ахборот билан куллаб-кувватлаш х,амда х,ар тарафлама кумаклашиш максадида ташкил этилган «Узинфоинвест» агентлиги уз фа-олиятини олиб бормокда.3 Асосий капитал-га сарфланаётган инвестициялар куламини ошириш ва хорижий инвесторларни мамла-катимизга янада жадаллик билан кириб ке-лиши учун катта имкониятлар яратилган. Ху-сусан, Узбекистон Республикаси Президенти-нинг 2008 йил 2 декабрдаги фармонига асо-сан, майдони 564 гектардан иборат булган "Навоий" эркин индустриал х,амда 2011 йил 13 апрелдаги ПФ-4436 га асосан майдони 387 гектар булган "Ангрен" махсус индустриал зо-наларининг ташкил этилиши хорижий инве-сторлар учун катта кулайлик ва имкониятлар эшигини очди. Мазкур зоналарга инвестиция киритувчиларга солик туловларидан турли хил имтиёз ва преференцияларнинг берили-ши, инфратузилмавий кулайликлар яратили-ши Узбекистон иктисодиётига инвесторларни чакиради. Бундан ташкари, 2012 йил 10 апрелда тасдикланган ПФ-4434 "ТyFридан-тyFри хорижий инвестициялар жалб этили-шини раFбатлантиришга оид кушимча чора-тадбирлар тyFрисида"ги фармонда х,ам хорижий инвесторлар учун катор имтиёзлар бе-рилиши кузда тутилган. Унга кура, киймати 50 млн. АКШ доллардан ошадиган ва хорижий инвесторнинг улуши камида 50 фоиз булган инвестиция лойих,алари доирасида, ишлаб чикариш майдонидан ташкаридаги зарур ташки мух,андислик-коммуникация

3 http://lex.uz/Pages/GetActCard.aspx7p_lact_ ^ = 1119908

тapмoклapини куpиш бюджeт мaблaFлapи x1aмдa бoшкa ички мoлиялaштиpиш мaнбaлa-pи x1иcoбидaн aмaлгa oшиpилиши, пacт лик-видли oбъeктлapни aник1 инвecтиция мaжбу-pияти ocтидa инвecтop билaн тyFpидaн-тyFpи шapтнoмaлap тузиш йули билaн тaнлoв yткaзмacдaн, «нoль» xapид киймaти бyйичa coтиш ^укуки бepилгaнлиги, лoйиx1aдa ишти-poк этувчи xopижий мутaxaccиcлap Ba мaн-caбдop шaxcлapгa 12 oй муддaтгa куп мap-тaлик киpиш визaлapи pacмийлaштиpилиши бeлгилaб кУйилгaн.1

Узбeкиcтoн иктиcoдиётигa xopижий инвe-cтициялapни янaдa кeнгpoк жaлб этишдa х^л килиниши лoзим бyлгaн ^op жиx1aтлap мaв-жуд.

Биpинчидaн, инвecтиция cox1acидaги динa-мик тax1лиллapни тyлaкoнли oлиб бopиш Ba улapни axбopoт cифaтидa мaълумoт oлувчи-лapгa eткaзиб бepиш кepaк.

Иккинчидaн, х,удудий инвecтиция дacтуpи дoиpacидa жaлб килинaётгaн xopижий ин-вecтициялap caлмoFини oшиpиш мaкcaдидa мax1aллий кaдpлap caлox1ияти Ba тaжpибacини oшиpиш тaлaб этилaди.

Учинчидaн, xopижий capмoя иштиpoкидa-ги кopxoнaлap фaoлият oлиб бopaдигaн жoй-лapни тaлaб дapaжacидaги инфpaтузилмa би-лaн тaъминлaш кepaк.

Aдабиёт:

1. Caмуэльcoн Пoл.A. Экoнoмикa. Издaниe 1S-e. Пep. c aнгл. - M.: "Бинoм-КнoPуc", 1999.

2. Гитмaн, Лopeнc Дж. O^oBbi инвecтиpoвaния. Учeбнoe пocoбиe. Пep. c aнгл. -M.: "ДЕЛО", 1997.

3. Гу^^в H.C., Гуцepиeв C.C и дp. Инвecтиции. Фopмы и мeтoды иx пpивлeчe-ния. - M.: 2001.

4. Mapгoлин A. M. Инвecтиции. - M.: PAK, 2006.

5. Игoшин H.B. Инвecтиции. Opгaнизaция упpaвлeния и финaнcиpoвaниe. Учeбнoe пocoбиe. - M.: "Финaнcы", ЮHИTИ, 2000.

6. http:IIgov.uz ^йти мaълумoтлapи.

7. http:IIstat.uz caйти мaълумoтлapи.

1 http://www.press-service.uz/uz/news/show/ukazyi_prezidenta/o dopolnitelnyih_merah_ po_stimuNrova_S/

ИКТИЗДД BA MGЛИЯ I ЭKGНGMИKA И ФИНAНCЫ 2013, 9

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.