CC BY
17
УДК 811.352.3'37:82-343 ББК 81.602-3 Б 34
Бгуашева З.Б.
Кандидат филологических наук, доцент кафедры адыгейской филологии Адыгейского государственного университета, e-mail: [email protected]
Пшизова А.К.
Кандидат филологических наук, доцент кафедры русской филологии Адыгейского государственного университета, e-mail: [email protected]
Концепт «добро» в адыгских пословицах и поговорках Концептэу «ш1ур» адыгэ гущы1эжъхэм зэрахэтыр
(Рецензирована)
Аннотация:
Исследуется один из наиболее значимых культурных концептов адыгейского языкового сознания - «добро». Обращено внимание на проявление национально-культурной специфики, рассматривается понятийная характеристика данного концепта. Сделана попытка предоставить на примере группы пословичный корпус адыгейского языка с концептом «добро» в адыгейском языке. В современной лингвистике актуализируется лингвокультурологический подход к исследованию языковых единиц, среди которых особое место занимают пословицы и поговорки как культурные ценности многовекового опыта того или иного этноса, ибо каждый язык по-своему отображает действительность в соответствии с историческим опытом народа, его культурой, условиями жизни. Рассматриваемая тема актуальна: паремии являются словестно-образным познанием, отражением общественной действительности адыгейского народа. Результаты исследования могут быть использованы при разработке проблемы паремий в адыгейской лингвистике, в вузовских курсах по лексикологии и лексикографической практике. Ключевые слова:
Концепт «добро», этнос, пословицы, поговорки, понятийный компонент, паремия, языкознание, лингвистика, национально-культурная семантика.
Bguasheva Z.B.
Candidate of Philology, Associate Professor of the Department of Adyghe Philology, Adyghe State University, e-mail: [email protected]
Pshizova A.K.
Candidate of Philology, Associate Professor of the Department of Russian Philology, Adyghe State University, e-mail:[email protected]
The concept of "good" in Adyg sayings and proverbs
Abstract:
The authors explore one of the most significant cultural concepts of the Adyghe language consciousness "good". Attention is focused on the manifestation of national-cultural specificity, the conceptual characteristic of this concept is considered. An
attempt is undertaken to provide, using an example of the group, a proverb corps of the Adyghe language with the concept of "good". In modern linguistics, the linguoculturological approach is updated to study language units, among which sayings and proverbs occupy a special place as cultural values of centuries-old experience of an ethnic group, because each language in its own way reflects reality in accordance with the historical experience of the people, their culture and living conditions. The topic under consideration is relevant: paroemias are a dictionary-shaped knowledge, a reflection of the social reality of the Adyghe people. The results of the study can be applied in the development of the problem of paroemias in the Adyghe linguistics, in university courses on lexicology and in lexicographic practice.
Keywords:
Concept "good", ethnos, proverbs, sayings, conceptual component, paroemia, linguistics, national and cultural semantics.
Бзэр ц1ыф лъэпкъым къыдэхъ-угъ - ылъапс, ыпс, ык1уач1, инеу-щырэ маф. Бзэр ары ц1ыф лъэпкъыр щызгъа1эрэр, адрэ ц1ыф лъэпкъхэм къахэзгъэщырэр, сыда п1омэ лъэпкъым итарихъ гъэш1эгъон, икульту-рэ хьалэмэт, идунай еплъык1э зып-къырызщэгъэ гушъхьэлэжьыгъэ баир ащ щызэхэугъоягъэу ылъ-апсэу щыт. Бзэр зыщык1одырэм ц1ыф лъэпкъри дэк1оды. Хэт-к1и нафэ, зыбзэ зыш1ок1одыгъэм нахь тхьамык1э щы1эп. Ащ фэш1 хэтрэ ц1ыф лъэпкъи ыбзэ хахъо зэрэфиш1ыщтым, къызэриухъу-мэщтым ишъыпкъэу дэлэжьэн фае, амалэу, к1уач1эу и1эр рихьыл1эзэ, хэхъоныгъэ зэрэфиш1ыщтым иакъ-ыл фигъэ1орыш1эныр ипшъэрылъ.
Бзэр къыхэзыхыгъэр ежь лъэпкъыр ары. Адыгэхэр дунаим тетхэ зыхъугъэм къыщегъэжьагъэу ады-рэ лъэпкъхэм ахэзымыгъэк1ок1эрэ лъэпкъыбзэр а1улъ.
К1эращэ Зайнаб мырэущтэу етхы: «Сабыир иныдэлъфыбзэ дунаим хещэ, ащ изэхэтык1и щегъэгъ-уазэ, нэмык1ыбзэхэми язэгъэш1эн фегъэхьазыры» [1: 646].
Сыд фэдэрэ лъэхъани сабый къэхъугъак1эмк1э ныдэлъфыбзэм фэдэ к1оч1эшхо дунаим тетэп. Ар бэш1агъэу гъэсагъэхэми мызэу-мыт1оу к1агъэтхъэу хагъэунэфы-к1ыгъ. Сабыим ныдэлъфыбзэмк1э дунаир еушэты, къыз1эк1егъахьэ, къэзыуцухьэрэ ылъэгъурэ пкъыгъ-охэм ац1э зэрегъаш1э, дунаим ибзэ сурэт хэщагъэ мэхъу.
Адыгэ гущы1эжъхэр ц1ыфым ищы1ак1э ехьыл1агъэу зынэмысырэ 1офыгъо щы1эп. Гущы1эм пае, ц1ы-фыр зыфэдэм, ащ ч1ып1эу дунаим щиубытырэм, ц1ыфхэр зэрызэфы-щытын фаем, ц1ыфыгъэр зыфэдэм, ащ ч1ып1эу дунаим щиубытырэм, ц1ыфыгъэр зыфэдэм ехьыл1эгъэ гу-щы1эжъхэри бзэм хэтых. Ижъырэ зэман чыжьэхэм къащегъэжьагъ-эу ц1ыфым ипсауныгъэ фэсакъын, шъыпкъагъэрэ зэфагъэрэк1э дэзе-к1он фаеу, ащ шэн дэгъоу хэлъхэм, насып и1энк1э ифитыныгъэ лъы-тэныгъэ тефэу хэзгъэунэфык1ырэ еплъык1эхэр, идеехэр адыгэ хабзэм хэтых. Сыд фэдэрэ ц1ыфыми нэмы-к1ырэ ц1ыфым пае зэхэш1ык1ы-ныгъэ къыхэфэн фае, ащ игумэк1, игукъао, илыуз зэхиш1эн фае, ыгу егъун фае, къинэу ыщэчырэр зэрэ-тырихыщтым ехьыл1агъэу дэ1эпы1-эн фае. А гупшысэхэр адыгэ гущы1-эжъхэу Ц1ыфым нахь лъап1э щы1эп, Ц1ыфыр ц1ыфым ищхэпс, Ц1ыфыр бгъэлъап1эмэ, бгъэлъап1эрэр пшъхьэ, Гузэжъогъу ифагъэм 1эпы1эгъу егъо-ты, Егъэзыгъэр уипыйми дэ1эпы1 зыфи1охэрэмк1э ык1и нэмык1хэм-к1э адыгэ хабзэм сыд фэдэрэ ады-гэми гуригъа1о ш1оигъу, ащ фэдэ зэфыщытык1эхэр шэны ахэмэ афи-ш1ыныр имурад.
Ш1эныгъэлэжьэу З.Х. Быжьым «Адыгская языковая картина мира» зыфи1орэм щетхы: «Адыгэ дунаим ибзэ сурэт къыщэлъагъо адыгэм къэзыуцухьэрэ дунаир къызэрыгу-ры1орэр, изэхаш1э пытэу щыуцугъэ
зек1ок1э-ш1ык1эхэр, ахэр къызэры-тыгъэ амалхэр» [2: 110].
Сабыим ип1унк1э, илъэс пчъагъ-эхэм адыгэ лъэпкъым къык1угъэ тарихъ гъогум щиушэтыгъэ шэн-нэшанэхэр, хабзэхэр дэгъоу щып-хырыщыгъэх адыгэ гущы1эжъхэм, ахэр жабзэр псыхьагъэнымк1э ама-лыш1ух. Гущы1эжъхэм анахь мура-дэу сыдигъок1и я1агъэр п1уныгъэр ары. Щы1ак1эм ылъэныкъо пстэу-ми яхьыл1агъэу ц1ыфхэм (к1и, жъи) яакъыл, язэхэш1ык1, яш1эныгъэ, ялэжьак1э, я1эпэ1эсэныгъэ, яц1ы-фыгъэ, язэхэтык1э хабзэхэр икъоу аш1энымк1э ык1и агъэцэк1энымк1э хэхъоныгъэ ягъэш1ыгъэным, ц1ыф-хэм ящы1ак1э нахьыш1у ш1ыгъэ-ным гущы1эжъхэр фэ1орыш1эх, тыкъэзыуцухьэрэ дунаим исурэт 1упк1эу къырагъэлъэгъук1ы. Ары ахэм ч1ып1э гъэнэфагъэ зык1ыща-убытрэр адыгэ дунаим ибзэ сурэт. Дунаим ибзэ сурэт къыбгуры1эным фэш1 концепт зэфэшъхьафмэ ямэ-хьанэ дэгъоу пш1эн фае, къыбгу-ры1оу, зэхапш1эу щытын фае.
Ш1эныгъэлэжьэу З.Х. Быжьым адыгэхэм якультурэк1э мэхьанэ зи1э концептхэр къыхегъэщы ык1и и1офш1агъэ щызэхефы: насып «судьба», ц1ыфы «человек», пшъэ-рылъ «долг», шъор къэзытрэ кон-цептхэр «цветовые концепты», зэха-ш1эр къэзгъэлъэгъорэ концептхэр «эмоциональные концепты», псэ «душа», гу «сердце», шъыпкъэ «истина» - «правда», лъытэныгъ, ц1ы-фыгъ «честь», совесть», зэфагу ык1и уахътэ «пространство» и «время», джабгъу - сэмэгу, шъхьагъ - ч1эгъ «правый - левый», «верх - низ», бзэр жабзэм и1эмэ-псым «язык как «инструмент» речи», джэгу «игра» [2: 122].
Джырэ бзэш1эныгъэм мы ауж-рэ илъэсхэм лингвокульторологи-ческэ ек1ол1ак1э и1эу бзэм изанэ-хэр щаушэты, дунаим ибзэ сурэт фэгъэхьыгъэ тхыгъэхэр ш1эныгъэ-лэжьхэм къыхаутых. Лъэпкъ к1э-нэу адыгэ гущы1эжъхэм ащызэфэ-хьысыжьыгъ адыгэхэм ахэлъыгъэ
сэнаущыгъэр ык1и бэрэ бзэш1э-ныгъэлэжьхэм ушэтынхэр раш1ы-л1э. Концептхэу гущы1эжъхэм ахэ-тэу 1оф зыдэпш1эн плъэк1ыщтыр бэ, мэхьанэу я1эр шъуамбгъо, ахэр зэк1э зы 1офш1эным щызэхэпфын плъэк1ыщтэп. Адыгэ ц1ыфым иду-най тетык1э, ипсэук1э ш1у «добро» зыфэп1ощтым ч1ып1эшхо щаубыты нахь мыш1эми, мы концептыр непэ къызнэсыгъэм икъоу зэхэфыгъэп.
Ц1ыфыр дунаим къызк1ытехъу-агъэр щы1энэу, лэжьэнэу, ш1у ыш1э-нэу ары. Тарихъым къызэригъэлъ-агъорэмк1э адыгэхэм ш1у аш1эныр яшэнэу къырэк1ох. Адэ «ш1у» зы-т1ок1э сыда къик1ырэр, сыдэущтэу къыбгуры1омэ хъущта?
Ш1у зыт1ок1э «Адыгабзэм изэ-хэф гущы1алъэ» мыщ фэдэ мэхьа-нэхэр и1эу къыщытыгъ: «1.Ш1у (печенка). Былымым иш1у. Ш1у бзыгъэм чэпэ бзыгъэ телъэу к1алэм ритыгъ. 2. Ш1у (хороший, качественный). Дэгъу. Шэк1ыш1у. К1э-лэш1у. Добро. 1оф дэгъу, гуапэ. Ш1у ш1и псым хадз. Ш1у ылъэгъугъ -полюбил» [3: 166].
Нафэу зэрэщытымк1э, ш1у зы-т1ок1э мэхьэнэ пчъагъэ къеты. Ау тэ ти1офш1эн 1эубытып1э щытш1ыгъ гущы1эу ш1у зыфи1орэм «дэгъу» мэ-хьанэ и1эу.
Ю.А. Тхьаркъуахъом къыдигъэ-к1ыгъэ «Адыгэ синоним гущы1элъэ к1эк1ым» ш1у зыфи1орэ гущы1эм мыщ фэдэ гущы1эхэр синоним дэхъ-оу къыдэхьагъэх: дэгъу, гоуз, ш1агъу, пшъхьап, ялый, ш1агъу, хъарзын. Ш1у - «щык1агъэ зимы1, дэгъу» [4: 57]. «Ш1уагъэ», «дэгъугъэ» зыхэлъ мэхьанэр мы гущы1эхэм язэфэд.
Адыгэ гущы1эжъхэу илъэс зэ-фэшъхьафхэм къыхаутыгъэхэм ш1у зыфи1орэ гущы1эр бэрэ ахэ-тэу уарехьыл1э, сыда п1омэ лъэп-къым ныбжьык1эу къык1эхъу-хьэхэрэм п1уныгъэ-гъэсэныгъэ тэрэз ягъэгъотыныр, ш1у пш1эным фэгъэсэгъэнхэр, ш1у зыш1эрэм ш1у зэрэфаш1эжьырэр, ыц1э дахэу зэрагъэ1урэр мы гущы1эжъыхэм хагъэунэфык1ы:
Ш1у зыш1эрэм иш1уш1э к1одрэп.
Ш1у зыш1эрэм ш1у фыщылъ.
Ш1у зыш1эрэр упч1эжьырэп.
Ш1у зыш1эрэр ш1ум 1ок1эжьы.
Ш1у умыш1эу ш1у ущымыгугъу.
Ш1у ш1и псым хадз.
Ш1у щымыгугъу щы1эп.
Ш1ум димыхьых щы1эп.
Ш1ум ибзыхьаф к1одырэп.
Ш1ум лъымык1орэм ш1ур
къыгъотыщтэп.
Ш1ум ш1у ипэгъок1.
Ш1ум ш1уш1э пылъ.
Ш1ум ылъэгъурэр е1отэжьы,
дэим ытырэр е1отэжьы.
Ш1ум ыш1эр ш1у1уал.
Ш1ур зымыш1эрэм ш1уш1эр
зэуи къыщыхъурэп.
Ш1у зыгу имылъым ш1у
къыдэхъурэп.
Ш1у зыгу имылъым ылъэ к1эзыщт.
Ц1ыфым ш1ур ык1и ш1уш1эныр егъэлъап1э. Ц1ыфым идэгъугъэ уасэу и1эр, изек1уак1э ш1ум зэрэ-фэ1орыш1эрэр, зыфэдэр къэзыу-шыхьатрэ нэшанэхэр ахэплъэгъ-ощт мыщ фэдэ гущы1эжъхэм: Л1ыш1у и1анэ шыгъэ. Лэжьэк1ош1у иш1уанэ
къутэрэп.
Лэжьэк1ош1у иш1уанэ ч1ыми жьыми а1уатэ.
Лэжьэк1ош1у ищэмэдж
уцэкурэп.
Ц1ыфыш1у иш1уш1э
ыхъоныжьрэп. Ц1ыфыш1у хьак1э щымык1. Ц1ыфыш1ум игугъу мыгъор еук1ы.
Ц1ыфыш1ум ит1ысып1э хьазыр. Ц1ыфыш1ум лъэгук1этын зыкъыпфеш1ы.
Ц1ыфыш1ур гъусэнчъэ хъурэп. Ц1ыфыш1ур гъэпц1эгъош1у. Ц1ыфыш1ур нафэ. Ц1ыфыш1ухэр мал1эми яш1у-агъэ к1одрэп.
Ц1ыфыш1ухэр мал1эх, ащ я1оф-хэр щы1эх.
Шъузыш1у зи1эм игукъао щэчыгъош1у.
Шъузыш1у зи1эм хъяр иунэ илъ.
Шъузыш1у и1анэ зэтет. Шъузыш1у ил1 гъомылэнчъэ хъурэп.
Шъузыш1у ил1 нэгушъхьаплъ. Шъузыш1у ил1 ц1эры1у. Шъузыш1у ихьаку ят1э щык1эрэп.
Шъузыш1у унэ, шъуз дэир ч1ыун. Шъузыш1ум л1ы дэир дэгъу ехъ-ул1э, шъуз дэим л1ы дэгъур дэи ехъул1э.
Шъузыш1ур 1эпэч1эгъанэ
щык1эрэп.
Шъузыш1ур л1ы гъатхъ. Ш1у зыхэлъхэм язек1уак1э, зы-фэдэхэр, ащ уасэу и1эр къыщэлъ-агъо мыщ фэдэ гущы1эжъхэм: Гъунэгъуш1ур къошыш1ум фэд. Гъунэгъуш1ур осэнчъэ. Блэгъэ чыжьэ нахьи
гъунэгъуш1у. Къор дэгъумэ нысэр дэгъу. Мэхъул1эш1у зыгъотыгъэм къо-ш1у ыгъотыгъ. Ныбджэгъур къошыш1у. Ныбджэгъуш1у къошишъэм нахьыш1у.
Ныбджэгъу ш 1 у р гъэт1ылъыгъош1у. Сэламыш1ум джэуапыш1у ипэгъок1.
Уш1умэ ц1ыфмэ укъаш1эн. Хабзэр ш1умэ бзыпхъэ тырахы. Хьак1эр гъаш1о, ц1ыфыш1ур лъытэ.
Ц1ыфмэ ш1у афэзыш1эрэр агъаш1о.
Шк1эш1ур чэмит1у яшъо. Шыш1ур ныбджэгъуш1ум фэд. Шыш1ур зэщымэ - пырхъал. Шыш1урэ цуш1урэ псыбашъоп. Ш1у зыхэт гущы1эжъхэм мыдэ-ныгъэ шъуашэ я1эу мэхъу. Ащ фэдэ гущы1эжъхэм дэй мэхьанэр апкъырылъ:
Гур мыш1умэ шъхьэр мэуш1ои. Зынэгу мыш1ум ыгуи ш1оп. Ш1ум ыш1эр ш1у1уал. Ятэ-янэхэм афэмыш1ум быны-ш1у фэхъу хабзэп. Емыш1э ш1умыш1. Ш1ум ыш1эм ш1у къыуи1онэу ыш1эрэп.
Ш1ур къэблэжьын, ц1ыфмэ уи-гугъу ш1ук1э ябгъэш1ын, ш1ур угу илъын зыфэп1ощтыр мы гу-щы1эжъхэм ямэхьанэ къаты: Уныбэ гъэгъу, уигугъу ш1ук1э ягъэш1.
Уш1умэ ц1ыфмэ укъаш1эн. Уш1умэ, ш1ум гу
къыплъитэщт.
Ш1у зыгу илъым ш1у къыдэхъу. Уш1умэ пшъхьэ ущымытхъужь
Уятэ ш1умэ о уищытхъоп, къо-ш1у пп1умэ, къыпщытхъуных.
Адыгабзэм ш1ум фэгъэхьыгъэ гущы1эжъэу хэтым япчъагъэ на-хьыб, сыда п1омэ ш1уш1эныр ц1ы-фым шэн дэгъоу хэлъын фаемэ ащыщ. Ш1ум ц1ыфхэр егъэгуш1ох, язэфыщытык1э нахь дахэ еш1ы, агу егъэшъабэ, егъэш1у, ш1ум фещэх, ш1у аш1эным регъасэх, ш1у зыш1э-рэм щытхъур фагъэшъуашэ.
Примечания:
1. Керашева З.И. Избранные труды и статьи. Т. 2. Майкоп, 1995. 697с.
2. Бижева З.Х. Адыгская языковая картина мира. Нальчик, 2000. 122 с.
3. Хатанов А.А, Керашева З.И. Толковый словарь адыгейского языка. Майкоп, 1960. 166 с.
4. Тхьаркъуахъо Ю.А. Адыгэ синоним гущы1элъэ к1эк1. Мыеъуапэ, 1969. 57с.
References:
1. Kerasheva Z.I. Selected works and articles. Vol. 2. Maikop, 1995. 669 pp.
2. Bizheva Z.Kh. Adyghe language picture of the world. Nalchik, 2000.122 pp.
3. Khatanov A.A., Kerasheva Z.I. Explanatory dictionary of the Adyghe language. Maikop, 1960.166 pp.
4. Tkharkakho Yu.A. Concise Dictionary of Adyghe synonyms. Maikop, 1969. 57 pp.
