CC BY
9
УДК 821.352.3-14"19" ББК 83.3(2=Ады)6 Х 98
Хуажева Н.Х.
Кандидат филологических наук, доцент кафедры адыгейской филологии Адыгейского государственного университета, e-mail: norahej@mail.ru
Пшизова А.К.
Кандидат филологических наук, доцент кафедры русской филологии Адыгейского государственного университета, e-mail: asyat.pshizova@mail.ru
Философский аспект восприятия мира в лирике Мулиет Емиж
Дунаим ехьыл1эгъэ гупшысэхэу Емыж Мули1эт илирикэ къыщы1этыгъэхэр
(Рецензирована)
Аннотация:
Исследуются произведения известной адыгейской поэтессы Мулиат Емиж, в которых отражена духовная жизнь человека конца ХХ-го столетия и начало нового века. Изучение лирики поэта актуально в наше время, поскольку в ней говорится о вечных, непреходящих духовных ценностях в человеческой жизни: о любви, о верности своему долгу, о чести, достоинстве, о следовании традициям предков. Сделан акцент на стилевом своеобразии, особенностях художественного мастерства поэта, выделены языковые особенности произведений. Историко-литературный, текстологический, культурологический анализ позволил прийти к выводу о том, что поэтесса в своем творчестве смогла глубоко показать внутреннюю жизнь и философию современника конца ХХ-го и начало ХХЬго столетия. Результаты исследования могут использоваться при изучении адыгейской лирики последних десятилетий. Ключевые слова:
Поэзия, стихотворение, лирический герой, тематика, проблематика, сюжет, композиция, ритм, рифма, жанр, стиль, языковые особенности.
Khuazheva N.Kh.
Candidate of Philology, Associate Professor of the Department of Adyghe Philology, Adyghe State University, e-mail: norahej@mail.ru
Pshizova A.K.
Candidate of Philology, Associate Professor of the Department of Russian Philology, Adyghe State University, e-mail: asyat.pshizova@mail.ru
Philosophical aspect of the perception of the world in
the lyrics of Muliet Emizh
Dunuim yehyl1egye gupshyseheu Emyj Mul1et ilirke
kyumate1yhair
Abstract:
This study discusses the works of the famous Adyghe poetess Muliet Emizh, which reflect the spiritual life of man at the end of the 20th century and the beginning of the new century. The study of the poet 's lyrics is relevant in modern times, since it refers to eternal, enduring spiritual values in human life: love, loyalty to duty, honor, dignity, and adherence to the traditions of ancestors. Emphasis has been placed on stylistic specificity, and peculiarities of artistic skill of the poet. Language peculiarities of works are highlighted. Historical-literary, textual, and cultural analysis made it possible to conclude that the poetess in her work was able to show in detail the internal life and philosophy of the contemporary of the late 20th century and the beginning of the 21st century. The results of this research can be used in the study of the Adyghe lyrics of recent decades.
Keywords:
Poetry, poem, lyrical hero, subject matter, issues, plot, composition, rhythm, rhyme, genre, style, language features.
Я 20-рэ л1эш1эгъум ик1эух илъ-эсхэм адыгэ усэм инэу зиушхугъ, ц1ыфым идунай икъызэ1ухынк1э художественнэ ш1ык1э пчъагъэ къыз1эк1игъэхьагъ, адыгэ гупшы-сак1эр лъигъэк1отагъ. Лирикэри философиери зэдык1ыгъухэу, зэдэ1-эпы1эжьхэзэ жанрэмэ ягъунапкъэ-мэ зарагъэушъомбгъугъ (Къуекъо Н., Бэрэтэрэ Хь., Нэхэе Р., Бэгъ Н.). А лъэхъаным адыгэ поэзием илъэ-гап1э жъогъо нэфэу къыхэустхъу-к1ыгъэх Емыж Мули1эт итхыгъэ-хэр («Къэзгъэзэжьыгъэ орэдхэр», «Тамыгъэ шъэф», «Нэфынэ лъаг», «Къэгъэгъэ ш1уц1», «Тхьэлъэ1у»).
Усак1ом ежь идунай къыгъ-отыгъ, къэгъэлъэгъуак1эхэр,
бзылъфыгъэм зэритхыгъэри къы-хэщэу, къыхихыгъ. Апэрэ нэша-нэу Емыжым ипоэзие хэтлъагъо-рэр: ыгу лъэшэу т1этагъэу, ащ дэхъык1рэр, щыхъурэ-щыш1эрэр, зэхиш1эрэр хьалэлэу, шъхьаи-хыгъэу къызэритыхэрэр. Уахътэм «къыфидагъэу» ежь пэблэгъэ, ыгу пхырыщыгъэ 1офыгъо нэмык1 къытегущы1агъэп.
Емыжым итворчествэ зыш1э-хэрэм упч1э къафэуцу: Мули1эт ытхыгъэхэр адыгэм идунай, игуп-шысак1э къытек1ыгъэха, адыгэ литературэм итрадициехэр лъигъэ-к1отагъэха, хьауми дунэе культу-рэм щыолъэрэ орхэм яфэмэ-бжьымэ ахэр къытыгъэха? Лъэныкъуит1ури хэлъ: Мули1эт гъэсэныгъэ дэгъу и1 (Литературнэ институтыри ВГИК-
ри Москва къыщиухыгъэх) ык1и италант зыкъызэ1уригъэхызэ,
адыгэ поэзиер лъэгэп1э инмэ адэ-зыщэягъэмэ ащыщ. Ч1ыгушхом, Дунаишхом иц1ыф къызэрык1охэр зыгъэгумэк1ырэ 1офыгъуабэ, гуп-шысабэ, зэхэш1абэ Мули1эт ипоэзие къыщы1этыгъэшъ, дунэе поэзием, дунэе культурэм итворчествэ щыщ тэ1о.
Талъыплъэн Емыжым иусэмэ къащи1этыгъэ гупшысэмэ. Хэтрэ тхак1уи, хэтрэ ц1ыфи идунай къыз-щежьэрэр къызщыхъугъэ ч1ып1эр, ичыл, игупсэхэр ары. Усак1ом ичы-лэ фе1о: «Къабзэмрэ нэфынэмрэ зыгу къыридзэрэм къыгъэзэжьызэ ыш1ыщт^хы ч1эгъым ч1ахьэрэм зыдиштэрэ кислородыр зиухк1э, къызэригъэзэжьрэм фэдэу, гъэретэу ептыгъэр зы1эк1эухэрэм, уадэжь къегъэзэжьы...». Укъызщыхъугъэр, уятэ-уянэхэр, уигупсэхэр анахь ч1ы-п1э къинми, гуш1уагъоми гум къэ-к1ых, ахэмэ ягук1эгъу, янэплъэгъу, я1эпы1эгъу к1оч1ак1эхэр къып-халъхьэх. Ет1ани усак1ом идунае зэк1эмэ анахь щыкъин: ыгук1э зэ-пещэчых зэк1э Ч1ыгум щыхъурэр, ыпсэ пхырэк1ых ц1ыфым икъини, игуш1уагъуи. Мули1эт е1о: «Тхьэлъ-э1умэ усэныр къатек1ыгъ».
Мафэ къэс ущы1эныр ц1ыфым-к1э псынк1агъоп, къини, хьазаби, гуш1уагъуи зэхэт, зэуж ит, «къи-нымрэ тхъагъомрэ сыгу зырызэу зэтырахы», - етхы усак1ом. Ц1ы-фыр зыгъэц1ыфрэр къызыфэхъугъэ
пшъэрылъыр зэрилъэк1эу зэш1у-ихзэ, ц1ыфыгъэ лъагъом, гум, акъылым къызщахэхъорэ гъогум темык1мэ ары. Гур, акъылыр, псэр умгъэлэжьэ зэпытмэ, ц1ыфыми дунаишхоми ахэхъощтэп, «к1орэр щы1, щымы1эр к1ожьрэп». Сэк1о. Мазэм лъапц1э зиш1и Къыхэхьагъэу псым къыслъэк1о. Жъогъо быныри 1орыш1эу Илъэужы ащ къырэк1о. Емыжым иусэмэ къахэфэ «сыгъ-огурык1у», «сыбыбынэу сэ сыхьа-зыр» ы1оу, спсэ мэлажьэ, схэхъо, сызэхъок1ы - джары поэтым къы1о ш1оигъор. Ау бэрэ къек1у ыгу иду-най изэкъо дэдэу.
Зэрэсизакъом ыныбжь илъэсишъэ...
Благъэп зыпари - зэк1эри чыжьэ:
гум укъызеджэк1э - бгъэм
дэк1одэжьы...
Пш1эрэп пк1уач1э
зык1ып1эпызрэр...
Дунаем щыщ зи пк1ымыгъоу
удэк1о.
Ц1ыфым ежь-ежьырэу зиш1э-жьыным, зыкъыгуры1ожьыным, и1эк1оц1 дунай зэхиш1э зэпыты-ным, зызэхиш1ык1ыжьыным,
ыш1эрэмрэ ы1орэмрэ къызхэк1рэр зэхифыжьышъуным нахь къин щы1эпын фае. Ар къыздэхъурэм нэмык1 ц1ыфхэри къыгурэ1ох. Ц1ыфым ыгуи, иакъыли бэрэ ащы-зэбэны нэфыр - ш1унк1ыр, мафэр
- чэщыр, ар зэлъытыгъэр уипсэ-ук1, уизек1уак1, уишэн, зэш1опхы-рэ 1офыгъохэр ары. «Зэ уш1унк1, зэ унэф», - етхы Емыжым. Щы1 Ма-фэм и Дунай къызэбэк1ырэ ц1ыф е Чэщым и Дунай къызтек1орэ ц1ыф
- шъхьадж къыхихырэр игъогу.
Мули1эт ипоэзие къыщигъэлъ-эгъуагъ Дунаир, Ц1ыфлъэпкъыр, Ц1ыфыр зы1ыгърэр, зыгъэпсэурэр, лъызыгъэк1уатэрэр. Ар ш1улъэгъу-ныгъ. Ц1ыфыр зыфэпсэурэр ц1ы-фы, ащ гуфэбагъэу, гук1эгъоу зэфа-ш1ырэр ары. Ц1ыфыр Ш1улъэгъум фэпсэун, фэбэнэн, къыухъумэн фае
- о угу илъыри, нэмык1 ц1ыфи, псэ зыпытым хэплъагъорэри.
Ш1улъэгъуныгъэр ч1ып1эу
зыщык1одыгъэм
Огум ынит1уи къыщэуш1унк1ы.
Сыгу згъотыжьыгъэ, ау сш1уи-
к1утыгъэх орэдхэр,
Аужрэ гъуатк1ор с1эгу
етк1ухы...
Ц1ыфым игуфэбэныгъэ ежь зы-хиук1ыхьажьэуи е нэмык1мэ ыгу къаук1эуи мэхъу. «Акъыл мыджы-рыр» ары мыхъуныбэ къызхэк1ырэр: ш1улъэгъу ук1ынри, ц1ыфым ыпсэ 1ыпхынри, зэо мэхъаджэр къегъэ-жьэнри. Гуи акъыли зэдэ1орыш1э-мэ, зэзэгъмэ дэгъу, ау бэрэ къыхэк1ы е гум, е акъылым угоуцоу.
Пш1ошъ умыгъэхъу гур бгъэучъ-ы1мэ утхъэщтэу, -Чъы1эщт уигъогуи. Къа1ыпхрэр арэп, яптмэ нахьы-ш1у сыд хъущтми, Укъаулъэгуми.
Шъхьэм иакъылыр ц1ыф гъогу пхэнджмэ нахь апэблагъ, Гум иакъылым тхьэ лъэгъо нэф-мэ апсэ хэблагъ.
Ц1ыфыгъэ иныр, Ш1ур, Гу-к1эгъур, Къэбзагъэр къызыхэщрэ философие куу [1].
Емыж Мули1эт иусэхэр зэхэ-угъоягъэу, Пушкиным итрагедие ц1ык1оу зэридзэк1ыгъэхэр дэтхэу «Тыгъэм иадырабгъу» зыфи1орэ тхылъыр 2011-рэ илъэсым къы-дигъэк1ыгъ. Ар сонетхэмк1э (23-рэ мэхъу) къырегъажьэ, строчкэ 14-м ак1оц1 Усак1ом ищы1эныгъэк1э къызфэк1огъэ философскэ гупшы-сэ хэхыгъэхэр къащре1отык1ых, к1эухым зэфэхьысыжьхэр афиш1ы-зэ. Поэтическэ гъогу к1ыхьэ къэзы-к1угъэхэр орэдым фэдэу гъэпсыгъэ анахь жанрэ къинэу - сонетым къы-фэк1ох, Мули1эти къыдэхъугъэх исонетхэр:
Укъеплъмэ ыбгъук1э, ч1ыгу бал-коныр лъагэ,
Ц1ыф лъэпкъэу тетым иакъылыр махэ.
...Мэш1о мык1уаси 1апл1 мык1у-аси щы1эп.
...Дэхагъэр арэп, ш1ошъхъуныгъ-эр ары
Къин мыухыжьым пэуцун зылъэк1рэр.
Усэ тхылъым хэт лирическэ ге-роир ыгук1э ины, тыгъэми, ч1ы-гуми, хыорми - зэк1эми бзэ къа-дегъоты, афэгумэк1ы, ягупшысы. Тыгъэр «мэш1о тхылъэу», хыо-рыр «лъэк1ышхо норэу» елъэгъух, ч1ыгум еупч1ы: «Отхъа? Хьаумэ унасыпынчъа?»
Уигъогу мэфэнэу сэлъа1о, ч1ыгу, Егъаш1эм уигъогу щы1энэу. Усак1ом адыгэ лъэпкъым къы-рык1уагъэр игууз («Тигъэк1одынэу зыпари фитэп», «Гузэжъогъу», «Га-лактикэмэ ят1ок1эшхомэ...»), зэблэ-к1ыгъо уахътэу тыкъызхэфагъэм ныбжьык1эхэр зэрек1одыл1эрэр илыуз: «Бар ш1унк1ым ч1эсых нэф афэмы1этэу». Щы1эныгъэм «ифабэ зэрэлъап1эр», тыкъэзыуцухьэрэ ду-наим идэхагъэ узэриумэхъырэр зы-щымыгъупшэрэ усак1у Мули1эт. Ч1ыгум къэсыгъэх осхэр, Фыжьыбзэу орэд къа1онэу... Тыгу къагъэк1ынэу ш1уагъэхэр... Емыжым иусэмэ къахэщы адыгэ гупшысак1эр, усэ зэхэлъхьак1эр: Мазэр къабзэу Чэщы нэзым Хэбзык1ыгъ... 1уфэфык1эу Чъыгы шъхьапэм Жьыр къизыгъ.
Усак1ом гугъэ нэфхэу, гу1эты-п1эу и1эхэр: «сатыр, гущы1, орэд», «гупшысэмэ гущы1эр зэраубзыгъу-рэр», «Сэ закъор ары пчэгум итыр зигъэбылъын фимытэу!..».
Тхылъэу «Тыгъэм иадырабгъу» зыфи1орэм къыдэхьагъэх адыгаб-зэк1э зэридзэк1ыгъэхэу Пушкиным итрагедие ц1ык1ухэр: «Моцартрэ Са-льерирэ», «Тэлаом щыешхэ-ешъу», «Мыжъо хьак1»; Ченстон итрагико-медиеу «Рыцарь тхьац» зыфи1орэм щыщ къэш1ыгъохэр. Зэдзэк1ыныр къыдэхъупагъ: бзэ щэрыок1э, ащ и1эш1угъэ зэхапш1эзэ, ритми и1эу, рифми хэлъэу, псынк1агъэ-хъуаугъэ к1элъэу, Пушкиным иобраз-сурэтхэр, исценэ-сурэтхэр 1упк1эу нэм къык1игъэуцохэзэ. Мули1эт зэридзэк1ыгъэм ихудожественнэ
лъэгап1э къыгъэнэжьышъугъ, ащ къыгъэлъагъорэр зэдзэк1эк1о талант ин зэрэхэлъыр ары [2].
Емыжым сэнаущыгъэ хэлъ драмэм итхынк1и. Иапэрэ пьесэу «Уадыгэба, к1ал» (1994) зыфи1оу ныбжьык1эмэ ящы1ак1э техыгъэр Адыгэ театрэм ыгъэуцугъ. 1998-рэ илъэсым журналэу «Зэкъошныгъ-эм» къыдэхьагъ усэк1э тхыгъэ пьесэу «Исмахьилбый», ар Лермонтовым ипоэмэу «Измаил-бей» техыгъэу гъэпсыгъэ. Трагикоме-диехэу «Хьэм игъолъып1» (2002), «Крылья бабочки» (2003) зыфи1охэ-рэр къыдигъэк1ыгъэх.
1994-1997-рэ илъэсхэм кинема-тографием и Всероссийскэ къэра-лыгъо институт Мули1эт ч1ахьи къыухыгъ, кино ыгъэуцуным зы-фигъэсагъ, киносценариехэр ыт-хыгъэх («Пришелец», «Старик», «Черно-белый синдром», «Убийца будущего»), къыхиутыгъэх.
Илъэс пчъагъэрэ Емыжыр Ады-гэ къэралыгъо телерадиокомпани-ем щылэжьагъ. Зэхищэгъагъэ къэ-тынхэр гум къинэжьыгъэх, ц1ыфмэ бэрэ игугъу аш1ы. Мули1эт Урысы-ем щызэлъаш1эрэ режиссерэу В.Ю. Абдрашитовым ыгъэсагъэмэ ащыщ. «Кино» зыфат1орэм ищы1эныгъэ, идунэелъэгъук1э, идунэехэплъак1э зэблихъугъэу елъытэ. Усэхэр ытхы зэхъум, гукъе1ыхыныр къебэк1эу ылъытэщтыгъэ, кинэум зызфигъэ-загъэм щегъэжьагъэу гукъэ1эты-ныр нахьыб, «гупшысэхэри нахь нэфынэх». «Трагедием теохыми, угу к1одырэп, сыда п1омэ о а гухэк1ыш-хом теохышъ ары». Ежь творческэ ц1ыфым ипсэуныгъэк1и, ищы1э-ныгъэк1и, нэмык1эу къедэ1ухэрэм, «къеплъхэрэм», дунаири зэрэщытэу псэунхэмк1и гукъэ1этыгъэ гупшы-сак1эм, къэгъэлъэгъуак1эм мэхьа-нэшхо я1 [3].
Емыж Мули1эт тырихыгъэх документальнэ тарихъ фильмхэр: «По следам фараонов», «Великий союз» (Иван Грознэмрэ Гощэунаерэ яхьыл1агъ), «Черкесские султаны Египта» зыфи1охэрэр, телевидением урысые ык1и адыгэ каналхэмк1э
къыгъэлъэгъуагъэх. Художественнэ кинэоу ыгъэуцугъэхэр: «Фай», «Однажды в воскресенье».
Мули1эт «Адыгэ Республикэм культурэмк1э ихэхыгъэ 1офш1а-к1ор» 2001-рэ илъэсым къыфагъ-эшъошагъ, 2006-рэм Акбашэ Б.Х. ифондк1э Москва къыщыдагъэ-к1ыгъэ «Адыгская (черкесская) энциклопедия» зыфи1орэм (редактор шъхьа1эр профессорэу Кумахъо М.А.) адыгэ усак1ом фэгъэхьыгъэу къыдэхьагъ.
Емыж Мули1эт бэрэ ы1оу зэхэтэ-хы: «Тетыгъор непэ зы1ыгъыр, зэ-к1эми анахь баир информацие икъу
зы1эк1элъыр ары». Адыгэ лъэпкъым ыбзэ, икультурэ, иискусствэ инфор-мациеу ахэлъыр Дунаим пае, Ц1ыф-лъэпкъым пае Мули1эт зэрилъэк1эу ыугъоигъ ык1и еугъои, шъхьадж «тефэрэр», ылъэк1ырэр, зэхиш1ы-к1рэр Дунэе ык1и Адыгэ хъазнэ-щым къыригъэнэнэу къяджэ.
Адыгэ усак1оу, зэдзэк1ак1оу, драматургэу Емыж Мули1эт бэ фызэш1ок1ыгъэр, фызэш1ок1ыщ-три, ау тхылъеджэмэ анахь ш1у зэралъэгъурэр иусэхэр ары, ежьри непэ къызнэсыгъэми ахэмэ янэфын къезыхьак1рэр.
Примечания:
1. Шаззо Щ.Е. Уроки лирической медитации. Майкоп: Изд-во МГТИ, 2001. 48
с.
2. Щэш1э-Ергъукъо Щ. Адыгэ усэн 1офым игъогупэхэр. Мыекъуапэ: Адыгэ Республикэм итхылъ тедзап1, 2007. Н. 426.
3. История адыгейской литературы. Т. 3. Майкоп: Адыг. респ. кн. изд-во, 2004. 558 с.
4. Astetische Erfharung und das Wessen der Kunst / red. H. Holzhe^ J.-P. Loуvrat. Bern; Stuttgart, 1984. S. 110-170.
References:
1. Shazzo Shch.E. Lessons of lyrical meditation. Maikop: MGTI Publishing House, 2001. 48 pp.
2. Shazzo-Erguk Shch.E. Artistic peculiarity of the Adyghe poetry. Adyghe Republican Publishing House, 2007. P. 426.
3. History of Adyghe literature. Vol. 3. Maikop: Adyghe Republic Publishing House, 2004.555 s.
4. Astetische Erfharung und das Wessen der Kunst / red. H. Holzhe, J.-P. Louvrat. Bern; Stuttgart, 1984. S. 110-170.
