Научная статья на тему 'КОНСТРУКТИВИЗМ ПАРАДИГМАСИ: ФАЛСАФИЙ ТАҲЛИЛ'

КОНСТРУКТИВИЗМ ПАРАДИГМАСИ: ФАЛСАФИЙ ТАҲЛИЛ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

245
47
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
билим / билиш / билиш жараёни / фалсафа / конструктивизм / ёндашув / априори / тафаккур / мураккаблик / автопоэзия / тизим / knowing / process of knowing / knowledge / philosophy / constructivism / approach / a priori / thought / complexity / autopoesis / system

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Гулчеҳра Ғаффарова

Инсониятни, фанни ривожланиши ҳар бир даврга хос бўлган янги категориал аппарати, методология, парадигмалар яратади. Булар эса билишнинг имкониятларини кенгайтиради, мураккаб дунёни сирларини ўрганиш асосида яна янги ёндашувлари яратилади. Бу жараённинг йўналишлари хилма-хиллиги билан ажралиб туради. Ушбу мақолада конструктивизм муаммоси фалсафий таҳлил этилади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE PARADY OF CONSTRUCTIVISM: PHILOSOPHICAL ANALYSIS

Being common of human and science developing makes new categorical apparatus, methodology and paradigms. These extends opportunities of knowing, makes new approaching by learning mysteries of complex world. They are very different. In the article, a problem of constructivism is researched philosophically

Текст научной работы на тему «КОНСТРУКТИВИЗМ ПАРАДИГМАСИ: ФАЛСАФИЙ ТАҲЛИЛ»

КОНСТРУКТИВИЗМ ПАРАДИГМАСИ: ФАЛСАФИЙ ТА^ЛИЛ

Гулчехра Гаффарова

Чирчик давлат педагогика институти профессори gafforova gulchehra3@gmail.com

АННОТАЦИЯ

Инсониятни, фанни ривожланиши хар бир даврга хос булган янги категориал аппарати, методология, парадигмалар яратади. Булар эса билишнинг имкониятларини кенгайтиради, мураккаб дунёни сирларини урганиш асосида яна янги ёндашувлари яратилади. Бу жараённинг йуналишлари хилма-хиллиги билан ажралиб туради. Ушбу маколада конструктивизм муаммоси фалсафий тахлил этилади.

Калит сузлар: билим, билиш, билиш жараёни, фалсафа, конструктивизм, ёндашув, априори, тафаккур, мураккаблик, автопоэзия, тизим.

THE PARADY OF CONSTRUCTIVISM: PHILOSOPHICAL ANALYSIS

ABSTRACT

Being common of human and science developing makes new categorical apparatus, methodology and paradigms. These extends opportunities of knowing, makes new approaching by learning mysteries of complex world. They are very different. In the article, a problem of constructivism is researched philosophically.

Keywords: knowing, process of knowing, knowledge, philosophy, constructivism, approach, a priori, thought, complexity, autopoesis, system.

КИРИШ

Билиш жараёни инсониятни доимо кизиктириб келган. Инсон кандай килиб дунёни урганади, англайди, билиш жараёни кандай руй беради, билиш жараёнида инсон ва объектив дунёнинг бир-бирига нисбатан тутган урни каби масалалар инсонлар, айникса файласуфлар орасида доимо кизFин бахсларга сабаб булган. Кддимги замонлардан бугунги кунгача турли хил гносеологик концепциялар яратилган. Инсониятни тараккиёти фанни ривожланиши билан узвий боFлик.

Х,ар бир ижтимоий ривожланиш даври учун узига хос билиш гносеологик назариялар, билиш усуллари, методология, парадигмалар билан ажралиб туради. Инсониятни, фанни ривожланиши хар бир даврга хос булган янги

категориал аппарати, методология, парадигмалар яратади. Булар эса билишнинг имкониятларини кенгайтиради, мураккаб дунёни сирларини урганиш асосида яна янги ёндашувлар яратилади. Бу жараённинг йуналишлари хилма-хиллиги билан ажралиб туради.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Замонавий эпистемологияда кенг таркалган конструктивизм, постнеклассик фанининг ёндашуви хакида куп маколалар, монографиялар чоп этилган. Ушбу парадигмани асосларини яратишда Вико, Беркли, Кант каби донишмандларнинг хизматларини курсатиш мумкин. ХХ асрнинг иккинчи ярмида конструктив парадигмалар табиий фанларда хам гуманитар фанларда хам илмий назарияларнинг мухим кисмига айланди. Айникса, конструктивизм тушунчаси математика, мантик, фалсафа, фан ва санъатда кенг фойдаланилади.

Конструктивизм тушунчасини 1950 йилларда биринчи булиб билиш назариясида Ж.Пиаже ва Дж.Келли ишларида мухокама этилган. Аммо тушунча макомини хамда эпистемологик аниклашни билдирадиган нуктаи-назарда 1981 йил П.Ватцлавикнинг "Фаолият яратувчан" (Изобретенная деятельносты) маколасида кейин олди.

Бугунги кунда конструктивизм тушунчаси фалсафа ва фанда кенг ишлатилмокда. Хусусан, И.Линсольн, И.Губа, Э.фон Глазерфилд, Ж.Пиаже, Дж.Келли, Дж.Бруанер, П.Бергер, К.Лукман, Дж.Джердмен, В.Бирр, В.Петренко, Ж.Роскин, К.Герген, А.Улановский, Е.Князева ва бошкалар асарлари ва тадкикотларида ижтимоий конструктивизм, радикал конструктивизм, психологияда конструктивизм хамда янги куринишдаги парадигма сифатида ишлатилган.

Узбекистонда эса профессор М.Н.Абдуллаева, Г.Г.Гаффарова фалсафада конструктивизм муаммосини тахлил этишган.

Маколани тайёрлашда тарихийлик, танкидийлик, тизимли ва синергетик методлардан фойдаланилди.

НАТИЖАЛАР

ХХ аср бошларида конструктив FOялар илмий билимнинг турли йуналишларида пайдо була бошлади, хусусан, лингвистикада (Ф. Де Соссюр), биосемиотика (Я. Фон Икскюль), операционализм (У.П.Бриджмен). Шу билан бирга ХХ асрнинг иккинчи ярмида конструктив парадигмалар табиий фанларда хам гуманитар фанларда хам илмий назарияларнинг мухим кисмига айланди.

Ушбу парадигма турли фанлар асосида ривожлантирилган: генетик психология, болани ривожлантириш психологияси - Жан Пиаже, тизимли назария ва кибернетика - Ханц фон Фёрстер, антропология - Григори Бейтсон, психологии восприятия - Ульриком Найссер, психотерапия - Паул Воцловик, когнитив психология - Эрнст фон Глазерсфелд, микробиология ва когнитив фанлар - Умберто Матурана ва Франсиско Варела [3]. Ижтимоий фанларда (социология, политология, ижтимоий фалсафа) онгнинг конструктив курилмалари мавжуд. Н.Луман, Ф.Гваттари ижтимоий хаётни хам мураккаб тизимлар ва автопоэзис назариялари асосида тадкик кила бошладилар [6].

Л.Штефф, Дж.Гейл конструктивизм парадигмасининг камида олтитасини: ижтимоий конструктивизм, радикал конструктивизм, ижтимоий конструктивизм, ахборотни кайта ишлаш сохасидаги конструктивизм, кибернетик конструктивизм ёки конструктив тизим, ижтимоий-маданий конструктивизмни санаб утадилар [12].

М.Даужиамас эса конструктивизмни бир канча типологиясини ишлаб чикди, жумладан, ахамиятсиз ёки индивидуал, радикал, ижтимоий, маданий ва танкидий конструктивизм [11].

МУХОКАМА

Маълумки, билимга инсон кандай эришади деган саволга жавобан фалсафада турли йуналишлар шаклланган. Масалан, Аристотелни фикрига кура, инсон тажриба оркали билимга эга булади, ташки дунёда мавжуд булган нарсалар, ходисалар инсонни сезгиларига таъсир килиниши таъкидланади. Платоннинг ёндашуви бошкача. Унинг ёндашувига кура: инсон <^оялар» дунёсида курганини «эслаш» кобилиятига эга. Инсон туFилганида хакикий билимларга эга, хаёти давомида факат ташки таъсирлар натижасида уларни «эслаш» ва улардан фойдаланиши мумкин.

Дархакикат, Платон, Декарт ва кейинчалик бошка файласуфлар таълимотларида ушбу кобилият инсонни узида мавжуд, ана шу асосида инсон дунёни урганади, англайди деган ёндашув мавжуд булган.

Кант таълимотида эса бизнинг онгимизда «азалдан», яъни хар кандай тажрибагача априори билим мавжуд. Улар инсонни хар кандай тажриба утказиш учун имкон беради ва тажрибани шаклларини белгилайди. «Х,ар кандай билиш нарсаларни билиш билан эмас балки бизнинг билишимизнинг шаклларини урганганлиги сабабли ушбу билиш apriori булиши шарт» [1].

Кант таълимотида бизнинг онгимизда «соф акл тушунчалари apriori мавжуддир», яъни унда олдиндан билишнинг априор шакллари мавжуд, улар унинг билимига зарурийлик ва умумийлик хусусиятини берадилар. «Кантнинг буюк ва фундаментал кашфиёти: инсонлар тафаккури ва идроки хар кандай индивидуал тажрибагача муайян функционал структурага эга»[5]. Кантнинг априори тушунчаси инсон тафаккурининг фаоллиги ички манбаа билан боFликлигини англатади, яъни тафаккур фаолиятининг асоси инсоннинг узидадир.

Конструктивизм атамаси ХХ асрнинг 70-йиллари охирида фаол ишлатила бошланди ва гуманитар фанлар учун назарий ва методологик курилмани белгилайди, илмий жамоа фаолияти ва илмий коммуникация тармоFида илмий билимларни ишлаб чикиш, ижтимоий кадриятни урнини таъкидлайди хамда ушбу маданиятлар олам манзарасини куришда билиш учун асос булади.

Дархакикат, "конструктивизм - образ, тушунча ва фикрлашни яратиш (конструкциялаш) махсус рефлексив жараёнларда кулланилади ва субъектни фаол билишига асосланадиган фалсафа фани ва эпистемологиядаги йуналиш. Фалсафа доирасида конструктивизм узида шундай ёндашувни оладики, унга кура барча билиш фаолияти конструкцияланган хисобланади" [2, 5].

Шу сабабли хам билиш назариясида конструктивизм - бу шундай ёндашувки, унда инсон тафаккури ва билиш жараёнида оламни узида акс эттирмайди ёки ураб турган оламни узида кайта яратади, балки фаол равишда тиклайди (яратади), уни конструкциялайди [9, 140].

Шу билан бирга Е.Н.Князева энактивизмни эпистемологияда конструктивизмнинг янги шакли сифатида карайди. Яъни, унинг фикрича «эпистемологияда конструктивизм - бу шундай ёндашувки, унда инсон узининг тафаккури ва идрок жараёнида ураб турган оламни (дунёни) нафакат акс эттиради, балки фаол яратади, уни куради» [3]. Дархакикат, конструктивизмнинг асосий FOяси бизни ураб турган дунёни тафаккур ва идрок этиш жараёнларида акс этишдан кура уни конструкциялаштиришимиз фаол яратади.

Конструктив ёндашув хакидаги тезислар ичида Е.Н.Князева бир мунча аникрок курсатади, яъни унда 1) билим оламни акс этмайди; 2) инсонлар конструкцияни яратади; 3) билим хакикат эмас, балки яшовчандир (жизнеспособны); 4) мия - ёпик тизимдир; 5) биронта хам билим узича ягона булолмайди [4].

Мураккаб тизимларни таджики билиш назариясига янги ёндашувлар, тушунчалар шаклланишига олиб келди. Классик фан асосида объектив дунёда аниклик, мухаррирлик, детерминизм каби хоссалар мавжудлиги эътироф этилди, тасодиф, ноаниклик каби холатларни эса субъектнинг хатоси деб кабул килинган. Классик термодинамика, квант физикаси, биология, мураккаб тизимлар назарияси (синергетика) тасодиф, ноаниклик, индетерминизм, эхтимол тушунчаларни объективлигини ва дунёда содир булаётган жараёнларга таъсир килишларини исботлаб берди.

Мураккаблик ходисасини тадкик килиш тизимнинг нафакат тартибга солинган, баркарор жихатларини билиш, балки унинг турFун булмаган холатларини ва узини-узи ташкил килиш воситасида сифат жихатдан янги холатга утишини урганишни кузда тутади. Бу тизимга тартибга солинганлик билан бир каторда ночизиклик ва тартибсизлик хам хос эканлиги билан боFлик. Замонавий фанда мураккаблик назарияси (complexity science) фанлараро билимлар сохаси сифатида ривожланмокда.

Шу билан бирга, автопоэзис концепциясига тухталадиган булсак.

У.Матурана ва Ф.Варела уз-узини кайта бунёд этиш тизимларнинг янги тизимли назарий парадигмани таклиф этдилар. Улар хаётнинг пайдо булиши, жонли объектнинг жонсиздан фарки, хаёт ва билиш жараёни каби муаммоларни урганганлар. У.Матурана ва Ф.Варела янги тизимли назарий концепция ишлаб чикдилар - уз-узини кайта тикловчи (барпо этиш) тизим парадигмаси. Уз-узини кайта тикловчи тизим, компонентлар ва муносабатлардан ташкил топиб, элементларни хамда улар орасидаги боFланишларни факат узларининг харакати билан кайта ишлаб чикаришга кодирлар, яъни операциялар, тизимнинг узига таалукли (тегишли), уни куршаб олган дунёга эмас.

Системага таъллукли булган барча хусусиятлар тирик (жонли) организмларга хам тегишли. Лекин, тирик организмларнинг ташкилланиши жараёни натижасида факат узлигини кайта барпо этадилар, ишлаб чикарувчи ва махсулотга булинмайдилар. Тирик организмларни ажралиб турган хусусияти: улар доимо уз-узини тиклайдилар, барпо этадилар. Айнан ушбу уз-узини тиклаш, кайта барпо этиш жараёнини тирик организмларни ташкиллаштирилганлигини биз назарда тутамиз, улар ушбу хусусият билан ажралиб турадилар, автопоэзия ташкилланиши [8, 12] (авто - узи, поэзия -яратиш, барпо этиш, автопоэзис уз-узини барпо этиш, яратиш). Автопоэзис пайдо булишини ва борликни бир-биридан ажратиб булмайди ва бу уларга хос булган ташкилланиш [8, 14].

Автопоэзис концепцияни муаллифлари У.Матурана ва Ф.Варела билиш жараёнининг «тайёр» холатида эмас, балки дунёни яратилиши хаёт жараёнининг асосида шаклланишини эътироф этадилар. «Х,ар кандай фаолият билишдир, хар кандай билиш фаолиятдир» [7, 103]. Билишнинг «хеч кандай объекти йук. Билиш - узаро индивидуал ёки кооператив таъсирлар билан боFлик вазиятларда узини адекват тарзда тутмокдир» [7, 135].

«Билиш феноменига ташки дунёда» кандайдир «фактлар ёки объектлар мавжуд ва биз уларни англаймиз ва онгимизда саклаймиз деб ёндашиш мумкин эмас. Дунё туFрисида олинган маълумотлар узига хос куринишда (шаклда) инсоннинг структураси билан тасдикланади, унинг натижасида биз нарса туFрисида билимга эга буламиз ва уни тавсифлаш имкониятига эга буламиз» [8, 6].

У.Матурана ва Ф.Варела концепцияси эволюцион эпистемологияга янгича карашларни шакллантирди. Шу билан бирга Кантнинг априори FOяси инсон тафаккури хар кандай индивидуал тажрибагача муайян функционал структурага эга уз тасдотини топди. Концепцияда инсон индивидуал биологик структурага эгалиги аникланди.

Конструктивизмнинг мохиятига келганимизда инсон ташки дунёни акс этмайди, аммо ундан келган сигналлар асосида узигагина хос булган ушбу дунёни моделини ижод этади. У.Матурана фикрига мувофик [7, 103]: тирик организмлар - бу когнитив тизимлардир, хаёт жараёни сифатида билиш жараёнини узида (акс этади, ифодалайди) гавдалантиради. Ушбу фикр барча организмларга таъллукли, асаб системасига эга булганларга хам, булмаганларига хам.

Когнитив система ташки таъсирлар, сигналларни кай усулда кабул киладилар? Яъни жонли система ва уни ураб олган мухит (жонли системаларни уларни ураб олган мухитнинг кисмидан ажратиб булмайди) орасида кандай узаро таъсир билиш жараёнини шакллантиради? Концепцияга биноан «жонли организм ва уни ураб олган мухит орасида булган узаро таъсирлар натижасида пайдо булган узгаришлар таъсир этувчи томонидан булсага, таъсирланувчининг структураси аниклайди» [8, 27]. Яъни, жонли системаларни структураси уни ураб олган мухит билан муносабатларни узи белгилаш кобилиятига эга.

«Жонли (тирик организм) структураси ва атрофдаги мухит орасида структуравий конгруэнтлик мавжуд» [8, 27]. Структуравий когерентлик мавжуд булмаса жонли организм халок булади.

ХУЛОСА

Хулоса, юкорида айтилган фикрлар конструктивизмнинг баъзи-бир масалаларига оид булиб, хозирги мураккаб ижтимоий, иктисодий, глобаллашув даврида ушбу концепцияга асосланиб таълим-тарбия, коммуникация масалаларини хам тадкик этиш максадга мувофик булар эди. Чунки конструктивизм мохиятига кура, инсон ташки дунёни акс эттирмайди, доимо ундан келган сигналлар асосида узигагина хос булган ушбу дунёни моделини ижод этади. Яъни, инсон тафаккури ва билиш жараёнида оламни узида акс эттирмайди балки фаол яратади, конструкциялайди.

REFERENCES

1. Кант И. Введение 7 // Критика чистого разума.

2. Касавин И.Т. Конструктивизм: заявленные программы и нерешенные проблемы // Эпистемология и философия науки, 2008. №1. -с.5.

3. Князева Е. Энактивизм: новая форма конструктивизма в эпистемологии. -М., 2014.

4. Князева Е. Эпистемологический конструктивизм // Философия науки. Вып.12. - М.: ИФ РАН, 2006.

5. Лоренц К. Кантовская концепция apriori и в свете современной биологии. Эволюция. Язык. Познания. - М., 2001.

6. Луман Н. Социальные системы. - Санк-Петербург, 2007. Истина, знания, наука как система. - М., 2016.

7. Матурана У. Биология познания. Язык и интеллект. - М., 1995. -С.135.

8. Матурана У., Варела Ф. Древо познание. Биологические корни человеческого понимание / перевод с анг. Ю.А.Данилова. - М.: Прогресс-традиция, 2001. -С.6.

9. Сапрыкине Е.В. Конструктивизм и проблема понимания в современном философском знании // Философские науки, -С. 140.

10. Сергодеева Е.А. Феноменологическая версия эпистемологического конструктивизма // Вестник Адыгейского государственного университета. Серия "Регионоведение: философия, история, социология, юриспруденция, политология, культурология". 2010. №4.

11. Dougiamas M. A Journey into Constructivism / M.Dougiamas. - Mode of access: https ://dougiamas. com/archives/a-journey-inti-constructivism

12. Steff L. Constructivizm in education / L.Steffe, J.Gale (ed). - Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates, 1995. -p.XIII.

13. Гаффарова Г.Г., Абдуллаева М.Н. (2018). Фалсафада конструктивизм муаммоси. Имом Бухорий сабоклари. №3, -Б.96-98.

14. Gaffarova, G.G. (2019), Problems self-organization: philosophical analysis // Scientific Bulletin of Namangan State University. -T.l. -№5, - C. 185-190.

15. Gaffarova G.G., Abdullayeva M.N. (2020). Tasavvufning kognitiv tizimi zamonaviy falsafa prizmasida. Academic research in educational sciences. №3. URL: https://cyberleninka.ru/article/n7tasavvufning-kognitiv-tizimi-zamonaviy-falsafa-prizmasida (дата обращения: 15.01.2021).

16. Gaffarova, G.G. (2019). Structural transformations as a faktor new development opportunities. Scientific Bulletin of Namangan State University, T.1, №10, pp.261 -267.

17. Abdullaeva, M.N., & Gaffarova, G.G. (2020). Muhabbat muammosi zamonaviy falsafa prizmasida. Ilmiy xabarlari. Ijtimoiy-gumanitar fanlar seriyasi, 5(49), pp.5-9.

18. Гаффарова Г.Г., Абдуллаева М.Н. (2018). Конструктив диалог - харакатлар стратегиясида муаммоларни хал килиш йули сифатида. Андижон давлат университети илмий ахборотномаси. 4-сон, -Б.48-51.

19. G.G. Gaffarova, (2020). Strategy of activity and systematical approach. nternational Journal of Psyshosial Rehabilition. London, United Kingdom, 24, Issue-5, May. - 6645-6651.

20. Gaffarova, G. G., & Abdullaeva, M. N. (2021). Cognitive system of sufism. ISJ Theoretical & Applied Science, 02 (94), 38-42.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.