Научная статья на тему 'Информатикани ўқитишда фалсафий муаммолар ва илмий билиш'

Информатикани ўқитишда фалсафий муаммолар ва илмий билиш Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
248
38
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
информатика / фалсафа / информатиканинг фалсафий муаммолари / ахборот / илмий ахборот / илмий билиш / илмий билишни шакллантириш воситалари / информатикани фалсафий ўрганиш. / informatics / philosophy / philosophical problems of informatics / information / scientific information / scientific cognition / facilities of forming of scientific cognition / philosophical approaches to the informatics study

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Суропов Баҳодир Майдонович

Мақолада информатиканинг фалсафий муаммолари, уларни гуруҳлаш, илмий ахборот, олий таълим тизими талабаларига илмий билишни шакллантириш, илмий билишни шакллантириш воситалари, информатиканинг фалсафий ўрганиш имкониятлари ёритиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PHILOSOPHICAL PROBLEMS AND SCIENTIFIC KNOWLEDGE IN THE TEACHING OF INFORMATICS

In the article, the philosophical problems of computer science, those grouping, scientific information, the formation of scientific knowledge of the students of higher education, the tools of the formation scientific knowledge and the possibilities of philosophical study of computer science are considered.

Текст научной работы на тему «Информатикани ўқитишда фалсафий муаммолар ва илмий билиш»

Суропов Бах,одир Майдонович,

К,арши мух,андислик иктисодиёт институти «Ахборот технологиялари» кафедраси ассистенти

ИНФОРМАТИКАНИ ДИТИШДА ФАЛСАФИЙ МУАММОЛАР ВА ИЛМИЙ БИЛИШ

СУРОПОВ Б.М. ИНФОРМАТИКАНИ УЦИТИШДА ФАЛСАФИЙ МУАММОЛАР ВА ИЛМИЙ БИЛИШ

Маколада информатиканинг фалсафий муаммолари, уларни гурух,лаш, илмий ахборот, олий таълим тизими талабаларига илмий билишни шакллантириш, илмий билишни шакллантириш воситалари, информатиканинг фалсафий урганиш имкониятлари ёритиб берилган.

Таянч суз ва тушунчалар: информатика, фалсафа, информатиканинг фалсафий муаммолари, ахборот, илмий ахборот, илмий билиш, илмий билишни шакллантириш воситалари, информа-тикани фалсафий урганиш.

СУРОПОВ Б.М. ФИЛОСОФСКИЕ ПРОБЛЕМЫ И НАУЧНОЕ ПОЗНАНИЕ В ПРЕПОДАВАНИИ ИНФОРМАТИКИ

В статье рассматриваются философские проблемы информатики, их группирование, научная информация, формирование научного познания студентов системы высшего образования, инструменты формирования научного познания, возможности философского изучения информатики.

Ключевые слова и понятия: информатика, философия, философские проблемы информатики, информация, научная информация, научное познание, средства формирования научного познания, философские подходы к изучению информатики.

SUROPOV B.M. PHILOSOPHICAL PROBLEMS AND SCIENTIFIC KNOWLEDGE IN THE TEACHING OF INFORMATICS

In the article, the philosophical problems of computer science, those grouping, scientific information, the formation of scientific knowledge of the students of higher education, the tools of the formation scientific knowledge and the possibilities of philosophical study of computer science are considered.

Keywords: informatics, philosophy, philosophical problems of informatics, information, scientific information, scientific cognition, facilities of forming of scientific cognition, philosophical approaches to the informatics study.

Ижтимоий цаётнинг барча соцалари каби таълим соца-сини ривожлантириш бугунги кун учун долзарб, юртимиз-нинг эртанги цаётини белгилаб берувчи устувор вазифалар-дан бири цисобланади.

Бу вазифалар республикамиз микёсида ишлаб чикилган конун ва фармойишларда уз аксини топмокда. Хусусан, Узбекистон Респуб-ликаси Президентининг 2017 йил 7 феврал-даги «Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар страте-гияси туFрисида»ги ПФ-4947-сон фармони-нинг ижтимоий сохани ривожлантиришнинг устувор йуналишларига доир IV йуналиш, 4.4-бандига кура таълим ва фан сохасини ривожлантириш кузда тутилади. Унда узлуксиз таълим тизимини янада такомиллаштириш, мех,-нат бозорининг замонавий эхтиёжларига мос юкори малакали кадрларни тайёрлаш сиёса-тини давом эттириш белгилаб берилган1.

Бу эса уз навбатида олий укув муассасала-ридаги таълим берувчи укитувчилар олдига катта масъулият юклайди. Бунга кура талаба-ларни узлаштираётган фанлар буйича етарли даражада укитиш, билим, куникма ва малака-ларини шакллантириш натижасида, уларни касбий тайёрлаш мухим вазифа хисобланади. Талабаларнинг касбга доир етарлича билим-ларга эга булишлари, келажакда уз касбининг етук мутахассислари булиб етишишлари мам-лакатимиз эртанги кунини белгилашга замин яратади.

Олий таълим тизимида укитиладиган информатика ва ахборот технологиялари фанини укитиш жараёнида талабаларга фал-сафий мушохада юритишни ургатиш, инфор-матиканинг жамиятни ривожланишидаги урни, ижтимоий мухитда ва касбий фаолияти-даги ахамиятини тушуниб етишларига эриши-шимиз лозим.

Информатика фани бошка фанларга караганда янги булиб, унинг амалиётда татбик этилиши инсоннинг моддий ва маънавий фао-лияти йуналишини узгартирмокда. Инсон

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси туFрисида»ги ПФ-4947-сон фармони. // «Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами», 2017 й., 6-сон, 70-модда.

жамиятда фаол субъект булгани учун жамиятни ахборотлаштиришнинг турли йуналиш-ларини хисобга олиб, тахлил килган холда, информатикани инсонга таъсир килиш окибатларини урганиш зарур.

Кибернетика асосчиси Н.Винер, «агар асо-сий масалаларни куриб чикишда инсон оми-лига эътибор бермасдан, хар кандай жойда электрон машиналардан фойдаланишни талаб килсак ва дунёда инсонларга муносиб урин бермасак, биз халок буламиз», деб ёзган эди2.

А.И.Ракитов физиканинг фалсафий муам-молари ва физиканинг фалсафаси туFрисида илмий изланишлар олиб бориб, физиканинг фалсафий муаммоларини икки кисмга ажра-тишни таклиф килади. Биринчи кисмга: фалсафий терминларга асосланган, физиканинг у ёки бу йуналишига боFлик булган фалсафий муаммолар. Иккинчи кисмга: физика фалсафаси муаммоларини узида намоён килувчи, табиатнинг узини эмас, уни урганишдаги жис-моний фаолият билан боFлик булган муаммолар ва билимлар тизимини киритади3.

Бундай ёндашув информатика фалсафасига хам тулаконли мос келиб, информатика фал-сафасининг икки гурух муаммоларининг шакл-лантирилишига олиб келади: биринчиси, информатика нуктаи назаридан шаклланти-рилган фалсафий муаммолар, иккинчиси эса, информатикани урганиш обьекти буйича муаммолар тизими.

I. Информатика нуцтаи назаридан шакл-лантирилган фалсафий муаммолар хам уз навбатида уч гурухга булинади: 1) информати-канинг долзарб муаммолари; 2) информатика-нинг фалсафий муаммолари; 3) информатика-нинг ахборий-фалсафий муаммолари.

2 Научное познание и информатика. https://www.e-reading.club/chapter.php/103872/30/Shevchuk_-_ Filosofiya__konspekt_lekciii.html - Электрон манба. 2017 йил 16 ноябрда мурожаат этилган. Таржима муаллиф томонидан бажарилган.

3 Кулагин В.П. Философия информатики. Научная статья. https://cyberleninka.rU/article/n/filosofiya-informatiki Электрон манба. 2017 йил 16 ноябрда мурожаат этилган. Таржима муаллиф томонидан бажарилган.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 12

1. Информатиканинг долзарб муаммола-рига биз лойих,алаштирилган расмий ахборот-лар, дастурлаш тилларини яратиш, ахборот тузилмалари, ахборот улчов бирликлари ва уларнинг шарх,лари, шунингдек, ахборотли моделлаштиришларни киритишимиз мумкин.

2. Информатика фанининг фалсафий муам-молари таркибига эса фалсафий характерга эга саволлар: «информатика нима?», «ахборот нима?», «информатиканинг бошка объектлар ва фанлар билан узаро муносабати, алокаси кандай?», «билимларни эгаллаш ва идрок этиш жараёнида информатика фанининг урни канака?», «информатиканинг бошка фанлар билан узаро муносабати кандай?» ва бошка шунга ухшаш саволларга жавоб беришни уз ичига олади.

3. Информатиканинг ахборий-фалсафий муаммолари эса информатика фани атама-лари билан боFлик булган фалсафий атамалар, шунингдек, фалсафий категориялар таркибига кирувчи атамалар ва ахборот абстрактлари, тузилмаларини ифодаловчи саволларни ифо-далайди.

Талабаларга информатикадан таълим бериш жараёнида фан буйича керакли тушунчаларни бериб, уларнинг билиш хусусиятлари ошириб борилади. Чунки таълим беришда фанни тушуниш, билиш ва янги билимларни шакл-лантириш фалсафий жараёнлар х,исобланади. Талабаларда фан доирасида билим бериш янги ахборотларни ургатиш, аклий билиш х,иссини шакллантиради.

1Х-Х асрларда Фаробий тахаллуси билан яшаб ижод этган юртдошимиз Абу Наср Мух,аммад Ибн УзлоF Тархон билиш жараё-нини икки боскич - аклий билиш ва миссий билишдан иборат булишини айтиб, улар узаро боFлик ва бирининг бошкасисиз вужудга кел-маслигини алох,ида таъкидлайди. Билишнинг мазкур боскичлари ахборотсиз шаклланмайди ва демак, ахборот билишнинг асосини ташкил этувчи элемент х,исобланади.

Фаробий «Илм ва санъатнинг фазилатлари» рисоласида табиатни билиш жараёни чексиз-лиги, билим билмасликдан билишга, сабаби-ятни билишдан окибатни билишга, сифатлар-дан мох,иятга караб боришини ва бунинг асо-

сида илмнинг борган сари ортиб, чукурлашиб боришини такидлайди1.

Яна бир юртдошимиз Хоразмий билим олишда талабанинг шахсий кузатишларига х,амда олган билимларидан амалда фойдала-нишига катта эътибор берган2.

II. Информатикани урганиш объекти буйича муаммоларга: ахборот, ахборот жараёнлари, алгоритм, алгоритм бажарув-чиси, компьютер, шунингдек, аппарат, дасту-рий таъминот ва бошкаларни урганишлар киради.

Хаммамизга маълумки, информатика - бу компьютер технологиялари ёрдамида ахбо-ротни йиFиш, саклаш, кайта ишлаш, тах,лил килиш, бах,олаш, узатиш усуллари ва карор кабул килиш имконини берувчи фандир.

Ахборот деганда, барча сезги аъзоларимиз оркали борликнинг онгимиздаги акси ёки таъ-сирини, боFликлик даражасини тушунамиз.

Билиш бевосита билим олиш жараёнида вужудга келиб, асосан илмий билиш ёки илмий ахборотларнинг урганилиши тушуни-лади.

А.И.Михайлов, А.И.Черный, Р.С.Гиляревский каби олимлар «Илмий ахборот» атамасини куйидагича таърифлашади. Илмий ахборот -бу объектив оламнинг конунларини туFри акс эттирувчи ва ижтимоий-тарихий амалиётда кулланиладиган, идрок жараёнида олинган мантикий маълумотдир3.

Бундан келиб чикиб айтамизки, биринчи-дан, «илмий ахборот» идрок килиш жараёнида инсон томонидан олинади, амалий фао-лиятда кулланилиб, у илмнинг асоси х,исобланади. Иккинчидан, «илмий ахборот» бу мавх,ум-мантикий фикрлаш ёрдамида инсоннинг х,иссиёти томонидан етказиб бери-ладиган, ахборотни кайта ишлаш оркали шаклланадиган, мантикий маълумот х,исоб-ланади. Учинчидан, етарлича объектив дунёни

1 Амриддинова Д. Фалсафа (этика, эстетика, мантик) фанидан маърузалар матни. Самарканд давлат чет тил-лар институти. 2014 й. 199 б. Жумла 72-бетда келтирил-ган. library.ziyonet.uz/ru/book/download/12395

2 Зиёмухаммедов Б. Педагогика. - Т.: «Турон-икбол», 2016 й. 112-б.

3 Чурсин Н. Наука о научной информации. 1лНр://п^. ги/п/с1УрЮ3.1"^т - Электрон манба. 2017 йил 16 ноябрда мурожаат этилган. Таржима муаллиф томонидан бажа-рилган.

акс эттиради, туртинчидан, ижтимоий-тарихий амалиётда кулланилиши керак.

Ахборотлар илмий булиши учун маълумот-лар уртасида узвий алока урнатилган булиши керак. Мамлакатимизнинг турли нукталаридаги табиий об-хаво маълумотларининг йиFиндиси «илмий ахборот» була олмайди. Чунки у учинчи шартни каноатлантирмайди.

Юкоридагилардан келиб чикиб, талабалар томонидан информатика фанидан урганилиши лозим булган билимлар илмий билишга асос-ланиб, бу «маълумот — ахборот — билим — илмий билиш» кетма-кетлигида содир булади.

Олий таълим тизимида асосий объект талаба хисобланади. Таълим беришнинг асосий вазифаси эса урганилаётган фан, инфор-матикага оид зарур маълумотларни, ахбо-ротларни укитувчи томонидан такдим этиш, талабалар томонидан уни урганиб, тушуниб, керак булганда ёдлаб олиш натижасида билимга айлантириш ва уни амалиётда куллаш оркали илмий билишни шакллантиришдир. Бу жараён информатика укитувчилари томонидан хар бир мавзуни ургатишда амалга оши-рилади.

Буни бир мавзу мисолида куриб утсак:

Олий таълимнинг иктисодиёт йуналишлари талабаларига «Ахборот-коммуникация техно-логиялар» фанининг «Интернетда интерактив хизматлар» мавзусини укитиш жараёнида укитувчи талабаларни мавзуга мос маълу-мотлар билан таништиради. Улар: иктисодий тизимлар, интерактивлик, иктисодий тизим-ларда интерактив хизмат турлари, интерактив хизматлардан фойдаланишнинг ахамияти, интерактив хизмат курсатувчи портал (Ягона интерактив давлат хизматлари, Солик орган-ларининг электрон давлат хизматлари, Банк хизматлари ва бошк.)лар, порталлардан кас-бий фаолиятда фойдаланиш хакидаги маълу-мотлардир.

Укитувчи талабаларга мавзуни ургатиш жараёнида берилган маълумотлар интернет тармоFи, компьютер, проектр ва электрон доскалардан фойдаланган холда экранга туширилиб, тушинтириб борилади. Яъни: электрон ракамли имзо ёрдамида тегишли порталнинг жисмоний ёки юридик шахслар-нинг кабинетига кириш, иктисодий хисоботларни тайёрлаш, жунатиш, топширил-

ган хисоботлар натижаларини билиш, максадли туловларни амалга ошириш, давлат органларига турли муражаатлар килиб, уларга жавоблар олиш, иктисодиёт сохасига оид янгиликларни билиб бориш ва шу кабилар талабаларга ахборот - коммуникация техно-логияларидан фойдаланиб етказиб берилади. Ушбу жараёнда укитувчи томонидан берилган маълумотлар аник далилларга асосланиб ахборотларга айлантирилади.

Дарс жараёнида юкоридаги тартибда мавзу ургатилиб, амалий ва лаборатория машFулотлари жараёнида талабанинг узи томонидан интернетнинг интерактив хизматлар порталига кириб турли вазифаларни бажариши ва бажариш кетма-кетлигини урганиши натижасида ахборотлар билимга айлантирилади.

Талабаларнинг дарс жараёнида урганган билимлари асосида интерактив хизматларга боFлик булган вазифаларни бажариши, бирор муаммога дуч келганда, укув адабиётлардан ва интернетнинг кидирув тизимларидан фойдаланиб муаммони ечиши, олинган билим-ларни илмий билишга айланишини таъмин-лайди. Бундай тартибда мавзуларнинг кетма-кет талабалар томонидан урганилиши ва амалий жараёнга кулланилиши уларда илмий билишнинг ривожланишига олиб келади.

Талабаларга билимларни бериб, илмий билишни шакллантириш воситалари сифатида дарсликлар, электрон таълим ресурслари, кулланмалар, маълумотлар базаси, таълимий видеофильмлар, моделлар, мавзуга йуналти-рилиб, лаборатория амалиётида ишлаб чикилган ишланмалар ва услубий кулланма-лардан фойдаланилади.

Информатика фани укитувчилари билим бериш жараёнида, маъруза матнлари, ахборот ва методик ёрдам курсатиш учун электрон таълим ресурслари, намойиш воситаларини тайёрлаб, уни таълим жараёнида куллашлари, шунингдек, талабалар билимини назорат килишда автоматлаштирилган тест дастурла-ридан фойдаланишлари мумкин.

Информатика фанидан урганиладиган билим мавжуд билимлар асосида узлашти-рилади ёки мавжуд билимларга асосланади. Бунинг учун урганилаётган мавзулар шундай мантикий жойлаштирилиши керакки, узлаш-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 12

тирилаётган билим аввал узлаштирилган билимларга асосланиши керак.

Информатика укитувчиси томонидан билим беришни барча сох,аларда тезлаштириш, айни пайтда долзарб, илмий-таълимий йуналиш х,исобланади. Буларнинг барчаси фан ва таъ-лимда компьютер технологиясининг куллани-лиши ва бунинг натижасида таълим бериш тизимининг ривожланиб бораётганлигидан далолат беради.

Бугунги кунда информатика фалсафаси ва информатика фанининг фалсафий муаммола-рини кенг камровли ургатиб бориш, талаба-ларни информатика фанини чукур урганишга ва уни келгуси касбий фаолиятларида куллашларига олиб келади. Шу билан бирга табиат ва жамиятда ахборотнинг асосий хусу-сиятлари, ахборот алмашинув жараёнлари-нинг конунийлиги, шунингдек, техникавий, биологик ва ижтимоий тизимларда ушбу жараёнларни ташкил килиш усулларини информатикадан урганиш зарур. Шундай килиб, информатика бугунги кунда компьютер, ахборот-коммуникация технологиялари, тизимлардаги маълумотларни йиFиш, саклаш, кайта ишлаш ва узатиш воситалари, уларнинг технологик муаммолари, касбий фаолиятда кулланилишини урганибгина колмай, инсо-ният жамиятида жонли ва жонсиз табиатдаги ахборот жараёнларининг урганилишига олиб келади.

Информатикани фалсафий ёндашувлар асосида ургатиш, барча сох,алар каби ахборот тизимларида, жонсиз табиатда содир була-диган жараёнлардаги ахборотларнинг намоён булиш хусусиятларини урганиш, фан сох,алари (физика, математика, кимё, биология, психология ва х,.к.) олимларининг саъй-х,аракатла-рини бирлаштириш натижасида турли табиат мух,итидаги ахборотларни тадкик килувчи олимлар учун умумий конунларни аниклашга имкон беради. Бу жараёнлар инсонларга техник ва ижтимоий тизимларда х,ам ахборот жараёнларини янада самарали ташкил этишни таъминлайди. Барча фанлар каби информатикани фалсафий муаммолар асосида урганиш талабаларда уз онги фаолияти асосида ахборот тизимларининг мух,им жараёнларини чукур урганиш, тах,лил килиш, илмий билиш,

турли карорлар кабул килиб, макбул хулоса-лар чикариш имкониятларини яратади.

Хулоса килиб шуни айтишимиз керакки, шиддат билан ривожланаётган мамлакати-мизда бугунги кунда укитувчи учун талаба-ларни фалсафий фикрлаш, мушох,ада юри-тишга ургатиш долзарб вазифа х,исобланади. Лекин бу факатгина укитувчига боFлик бул-масдан, талабалардан х,ам фаолликни талаб этади.

Информатика дарс жараёнида ургатила-диган мавзулар «маълумот — ахборот — билим — илмий билиш» даражасида булиб, укитишда фалсафий мушох,ада ютиришга эри-шиш учун:

ук,итувчи куйидаги вазифаларни бажариши керак:

• мавзу максадини аник белгилаб олиш;

• мавзунинг максадидан келиб чикиб, ургатиладиган асосий тушунчаларни ажратиб олиш;

• асосий тушунчаларга мос мазмунни тала-баларга ахборот-коммуникация технология-ларидан фойдаланиб етказиб бериш;

• амалий ва лаборатория машFулотларида мавзуларга мос топшириклар бериш;

• талабалар томонидан мавзунинг ургани-лишини назорат килиш;

• мавзуни узлаштира олмаган талабалар билан кайта ишлаш.

Талабаларнинг вазифалари куйидагилар-дан иборат:

• укитувчи томонидан бериладиган маълумот ва ахборотларни урганиш;

• назарий урганилганларни амалий ва лаборатория машFулотларида ахборот-ком-муникация воситаларидан фойдаланиб бажа-риш;

• топширикларни бажариш жараёнида дуч келган муаммоларни тах,лил килиш ва ечишга интилиш;

• дуч келган муаммоларни ечиш учун укув адабиётлари, интернет сайтларидан фойдала-ниш ва шахсий карорлар кабул килиш;

• бажарилган топшириклар х,акида х,исо-ботлар ёзиб, шахсий хулосаларга келиши лозим.

/- 26 к. ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ НАЗАРИЯСИНИНГ ФАЛСАФИЙ ЖИХАТЛАРИ / ФИЛОСОФСКИЕ АСПЕКТЫ КОНЦЕПЦИЙ ОБРАЗОВАНИЯ И ЭТИКИ ВОСПИТАНИЯ ,

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси тyFрисида»ги ПФ-4947-сон Фармони. // Узбекистон Республикаси конун х,ужжатлари туплами, 2017 й., 6-сон, 70-модда.

2. Научное познание и информатика. - https://www.e-reading.club/chapter. рЬф/103872/30ЛЬ^сЬшк

3. Кулагин В.П. Философия информатики. Научная статья. - https://cyberleninka.ru/ аг^с1е/п/Я^оЯуач^огта^Ы

4. Амриддинова Д. Фалсафа (этика, эстетика, мантик) фанидан маърузалар матни. Самарканд давлат чет тиллар институти, 2014.

5. Зиёмух,аммедов Б. Педагогика. - Т.: «Турон-икбол», 2016.

6. Чурсин Н. Наука о научной информации. - http://n-t.ru/ri/ch/pi03.htm

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.