CC BY
0Philological Studies 20, 2, (2022), 14-29
Изворен научен труд
UDK: 821.161.1-31.09Vodolazkin, E.
821.161.1.02Postmoderna DOI: https://www.doi.org/10.55302/PS22202014gjd
КОНСТРУИРАНИ (И)СТОРИИ
Мариjа Горгиева-Димова
Филолошки факулшеш „Блаже Конески " во Ской/е Универзишеш „Св. Кирил иМешорщ " во СкоЩе http://orcid. org/0000-0003-0065-24 74
Клучни зборови: постмодернистички роман, однос исторща -книжевност, наратив, епистемолошки скептицизам, Евгенщ Водолазкин.
Резиме: Целта на трудот е да се анализира романот Солов]ов и Ларионов на современиот руски писател Евгенщ Водолазкин низ призма на интер-дискурзивните релации мегу романот и исторщата /историографщата. Тргнува]ки од теориите на постмодернистичкиот историски роман (Елизабет Веселинг, Бра]ан Мекхе]л, Линда Хачион), интерпретацщата е фокусирана врз еден од доминантните аспекти во ово] книжевен жанр - иманентната провокацща на односот фикцща - исторща, ко] се реализира на неколку рамништа: преку афирмацща на нивните заеднички наративни аспекти; преку илустрираае на епистемолошките проблематизации на историското знаеае и вистината и преку демонстрираае на посредуваната достапност на минатото преку неговите текстуални траги.
CONSTRUCTED (HI)STORIES
Marija Gjorgjieva Dimova
Blaze Koneski Faculty of Philology in Skopje Ss. Cyril and Methodius University in Skopje http://orcid.org/0000-0003-0065-2474
Keywords: postmodernist historical novel, history-literature relation, narrative, epistemological skepticism, Evgeny Vodolazkin.
Summary: The aim of this paper is to analyze the novel Solovyov and Larionov by the contemporary Russian writer Evgeny Vodolazkin through the prism of interdiscursive relations of novel-history/ historiography. Starting from the theories of the postmodernist historical novel (Elizabeth Wesseling, Brian McHale, Linda Hutchon), the interpretation is focused on one of the dominant aspects of this literary
genre - the immanent provocation of the relationship between fiction and history that is realized in multiple ways: through affirmation of their common narrative aspects, through epistemological problematizations of historical knowledge and truth and by illustrating the mediated availability of the past through its textual traces.
Теориски контекстуализации
Една од поетичките доминанти на постмодернистичката книжевност е проблематизацщата на границите мегу одделните жанрови, уметности и медиуми, мегу дисциплините и дискурсите, мегу теорщата и прак-тиката, мегу „високата" и масовната култура, мегу фактот и фикцщата. Но, во знакот на постмодернистичките парадокси, флуидноста на границите не резултира со нивно непроблематично стопуваае или радикално бришеае, туку со паралелното воспоставуваае и демонстри-раае на точките на нивно трансгресираае: „Границите можеме да ги испитуваме или да ги доведеме во прашаае само затоа што сè уште ги поставуваме" (Hacion, 1996: 25). Дел од интертекстуалните и интердискурзивните поигрувааа со границите, демонстрирани во постмодернистичкиот роман, се однесуваат и на трансгресиите мегу книжевноста и исторщата/историографщата, кои имаат свое об]асну-ваае врз фонот на постмодернистичката поетика: во интересот за минатото (книжевното и историското) и во ревизионистичкиот однос кон историографщата што го овозможува етаблирааето на историскиот роман како доминантен жанр во постмодернистичката проза и како репрезентативен во однос на одликите на постмодернистичката поетика.
Во теориските дескрипции на Елизабет Веселинг постмодер-нистичкиот историски роман е толкуван низ призма на постапките што го прават видлив променетиот романескен третман на исторщата и на проблематизирачкиот романескен однос кон историографщата. Весе-линг им дава приоритет на саморефлексивните постапки преку коишто се реализираат метаисториографските и епистемолошките аспекти во романескниот третман на исторщата, а за да се проблематизира претпоставената директна врска мегу двете нивоа на коишто упатува исторщата: res gestae (настаните од минатото) и historia rerum gestarum (наративните прикази на тие настани).1 „Во об]ективистичките еписте-мологии historia rerum gestarum се зема како идеално рефлектираае на res gestae. Тие две рамништа се наб-шудуваат како две страни на истата медал^а што ]а прави амбивалентноста на терминот 'исторща' делумно
1Тоа дво]ство е дел од етимологщата на поимот исторща: historia, ae.f; íaxopía, aç ,т|, во значеше на случуваше, истражуваше, знаеше, приказна, раскажуваше. (Според Latinsko-hrvatskosrpski rjecnik. Prir. Veljko Gortan, Zagreb: Skolska knjiga, 1967: 159; Grcko-hrvatski rjecnik. Prir. Milivoj Sironic, Zagreb: Skolska knjiga, 1989: 204).
прифатлива" (Wesseling, 1991:82-83). Рестриктивното специфицираае на саморефлексивноста, Веселинг го конкретизира преку употребата на две основни постапки: експлицитните коментари врз потрагата по минатото од страна на ликовите/нараторите и мултиплицираната фокализацща, ща ]а открива суб]ективната обележаност на интер-претациите на минатото без да дискриминира мегу одделните интерпретативни верзии. Сеща од овие стратегии, пак, го реафирмира ставот за исторщата како перспектива, како мултивокално конструи-рани (и)стории: „Саморефлексивните историски романи упатуваат на серщата историски настани што се случиле во минатото, но се фокусираат врз начините на кои настаните се сфатени и се об]аснети ретроспективно" (Wesseling, 1991: 90). На то] начин, романите ги имплицираат и епистемолошките димензии на пристапите кон мина-тото, сугерира_|ки ]а неговата недостапност и неговото разбираае низ процесите на (ре)интерпретацща. Веселинг разликува два типа саморефлексивност, именувани како „правеае историографща" и „правеае исторща" (1991: 120, 135). Иако се разликуваат на рамниште на постапките, нивната функцща е идентична: да упатат на ограничувааата со коишто се соочува пристапот кон минатото - било романсиерски, било историографски.
Моделот правеае историографща е видлив во романите што ги изло-жуваат „ограничува^ата врз историското истражуваае и нарацщата, со цел да ги ефектуираат начините на кои може да се деформира рамниш-тето на res gestae" (Wesseling, 1991: 91), упатува]ки на пристрасната и на селективната природа на историското знаеае, на недоверливоста на изворите и на автономщата на наративните конвенции, како општи места за историчарот и за романсиерот. Оваа саморефлексивна стратегща е фокусирана врз проблематизираае на пристапите кон минатото, тематизира_|ки ги прашааата за „достапноста и за циркулацщата на знаеаето, односно за неговите лимити и за неговите различни структурирааа од различни перспективи" (McHale, 2001: 9) и свртува_|ки го вниманието врз „личните интереси и мотиви што ]а поттикнуваат потрагата по минатото" (Wesseling, 1991: 121). Епистемолошката рамка ги интегрира и интерпретативните аспекти, со оглед на тоа што романескната саморефлексивност го потенцира стремежот за пронаогаае валидни интерпретации на исторщата, повратно, афирмира]ки го интересот за неа преку проблематизацща на облиците на историското знаеае: „Целта на саморефлексивноста е да се поткопа стремежот на историчарот кон об]ективноста. То] ефект го постигнува изложува]ки ги имагинативните маневри на интерпре-тацщата post festum, упатува]ки на суб]ективните деформации на исторщата во епистемолошки категории" (Wesseling, 1991: 168). Примарниот интерес за епистемолошките прашааа, манифестиран низ
употребата на саморефлексивните стратегии, демонстрира едно од рамништата, каде што се реализираат релациите книжевност -историографща биде]ки романите се концентрираат врз оние епистемолошки аспекти за коишто постои паралелен интерес и во историографщата. На то] начин, постмодернистичкиот историски роман ]а потврдува и метаисториографската ориентираност, односно критичко-коментаторската позицща на романот во однос на историографщата што, пак, се потенцира како специфика на ово] постмодернистички жанр.
Интерпретативни контекстуализации
Моделот правеае историографща е артикулиран и во романот Солов]ов и Ларионов (2009), на рускиот писател Евгенщ Водолазкин. Романескната структура се темели врз две сиже]ни линии што го опфакаат периодот од 20-тите од XX век до 1996 година (симболично е врамувааето со почетоците и со крарт на XX век): едната, ща го прикажува животот на белогарде]скиот генерал Ларионов2 и другата, ко]а се однесува на младиот докторанд на историски науки Соловрв,3 а преку бродите реминисценции се опфакаат и периодите на нивното детство и младоста. Двете линии се испреплетуваат со оглед на тоа дека докторската теза на Соловев се однесува на животот на генералот, со посебен фокус врз разрешуваае на „загатката" и на „расплеткуваае на мошне сложеното историско клупко" (Водолазкин, 2018: 15), односно барааето научен одговор на прашааето: зошто генералот, ко] се борел против болшевиците во Руската граганска во]на (1918 - 1921) не бил егзекутиран од Црвената армща, по влегувааето на Крим? „Основното прашаае на истражувааето зошто генералот остана жив?... Генералот Ларионов беше апсолутно мртов и на то] начин беше поволен об]ект за научно истражуваае. Дури и според на]строгите историчарски правила, со него можеше да се работи... Се поставува прашааето: што е она што ги спои овие две толку различни личности како што се историчарот
2Ларионов има неколку историски прототипови (генерал Суворов, белогарде]скиот генерал Слашчев, како и семеен прототип, прадедото Михаил П. Адамишин), што е сигнализирано и паратекстуално во посветата во романот. Водолазкин го об]аснува ово] прототип: неговиот прадедо, директор на петербуршка гимназща, ко], по Октомвриската револуцща, доброволно се прщавил во Белата армща, по чщшто пораз пребегнува во Украина. Станува]ки повторно директор на училиште, то] се претставувал како ветеран од Граганската во]на, без да прецизира на ко]а страна се борел.
3Солов]ов има идентично презиме и кариера како еден од доа]ените на руската историографща, Серге] Соловев (1820 - 1879). Таа алузща ]а коментира и нараторот: „Замина во Петербург, се запиша на универзитет и почна да студира исторща. Ако се има предвид презимето добиено при рагаше - Соловев - тоа и требаше да се очекува" (Водолазкин, 2018: 9).
Соловрв и генерaлот Лaрионов aко може дa се зборyвa зa спо]от нa млaдиот и плоден истрaжyвaч и во]сководецот изморен од битки, ко] освен roa, веке не беше нa ово] свет? Одговорот лежи га површинaтa: историчaрот Соловев ja проyчyвaше деjностa нa генерaлот Лaрионов... Не можеме дa се сомневяме декa до 1996 годига - a токму зa нея стaнyвa збор - генерaлот Лaрионов веке целосно и припafaше га рyскaтa история" (Водолaзкин, 2018: 57, 11). Но, ro^aj нивнaтa поврзaност преку рyскaтa историja (едниот, щшто ja создaвaл тaa историja, a другиот, щшто ja проyчyвaл), тие ja споделyвaaт и зaедничкaтa желбa зa постоjaно гавря^^е кон персогалното минaто. Молчaливиот генерaл e прикaжaн и преку неговиот копнеж по детството, по топлигага нa родниот дом и по семе_|ството. Во своите мемоaри то], со фотогрaфскa точност ги бележи нaстaните, лицятя и зборовите од минaтото, митологизирajки го детството кaко изгубен рaj. И млaдиот нayчник се нyрнyвa во минaтото, копнее]ки по првaтa лубов Лизa Лaрионовa, тaкa што кон крajот нa ромянот неговaтa потрaгa по необjaснетите моменти од во^ичкятя кaриерa га генерaлот се дополнувя со потрягятя по сякянятя.4
Постaвyвajки го, во фокусот, ликот га историгарот и нaглaсyвajки го неговото соочув^е со ФяктогряФскятя стрята га истори]ятя, ромянот го демонстрирa моделот прявеае историогряФи]я и неговите пошироки метaисториогрaфски - онтолошки и епистемолошки - импликяции. Во едно интерв]у сямиот Водолязкин вели: „Истори]ятя е рянливя дямя и бяря внимятелен однос. Еден тяков однос е об]ективниот пристяп кон минятото. Истори]ятя не смее дя биде политички инструмент или средство зя идеолошкя борбя. Сегашното време е едно од га^ешките зя истори]ятя. Никогяш до сета немяло тяков перфиден сядизям врз истори]ятя. Сямо погледнете ги интерпретяциите га Вторятя светскя во_|га нaпрaвени во претходните две декяди. Се чини декя сè што зняеме зя во_|гага им припafa га 'докяжяните вистини'. Сегак, во многу зем]и од Источниот блок тие вистини бея ядяптиряни до точкя што нивгага сопствега мя^я не би ги препозняля. Тешките прятя^я се посякувяни и вяжни зя историското истря^^я^, но тие требя дя бидят реялни прaшafta. Сямо тогаш ке ja зajaкнaт историскятя rayra."5 Во тяя смисля, Водолязкин, преку ромянескниот првенец, учествувя во ревизиите га историjaтa/историогрaфиjaтa, што може дя се препозняе кяко едня од домигантните постaпки га постмодернистичкиот ромян, но и кяко вяжно пряш^е во постмодернистичкятя историогряфи]я, кяде што се преиспитувяят трядиционялните телеолошки концепции га истори]ятя,
4Оваа нотрага е своевиден оно] на личното и на професионалното биде]ки, во еден миг, Солово]ов нретноставува дека можеби неговата сакана е внука на генералот.
5 Интерв]у дадено за National Review (Достанно на http://www.nacionalnarevija.com/).
сфатена како организиран и значенски процес со инхерентна динамика и цел, чиешто об]ективно и автономно постоеае се темели врз претпоставката дека исторщата постои само како предмет на научно истражуваае. Тоа, понатаму, имплицира и врз статусот на историското знаеае, доведува]ки ги во прашаае принципите на об]ективност и на непристрасност. Врз основа на увидот во дел од историографските теории е можно да се лоцираат три основни пункта, каде што се евидентираат промените и поместувааата во историографщата: 1. Промени во статусот на исторщата како предмет на интерес на историографщата, кои главно, се изведуваат преку истакнуваае на текстуалната посредуваност и достапност на исторщата: „Реалноста на минатото е ефекш предизвикан од тензщата во и мегу историските текстови" (Ankersmit, 1994: 140). 2. Редефинираае на позицщата на историчарот по однос на исторщата за истакнуваае на неговите ретроактивни интервенции во минатото, особено, во доменот на интерпретацщата: „Во современата теорща на исторщата, посебно внимание се посветува на прашааата за позицщата на историчарот, за идеологизацщата на неговата перспектива, за институционалните и за општествените ограничувааа на историчарите" (Zupan, 2003: 324). 3. Прошируваае на предметот на интерес на историографщата преку вклучуваае на подрач]ата што претходно биле занемарени: микроисторщата, исторщата на сещдневието, исторщата на жените, исторщата на менталитети, оралната исторща, исторщата „одоздола"6, односно исторщата на „заборавените, неуспешните, стигматизираните" (Gros, 2006: 594).
Соловjов и Ларионов ги илустрира токму овие промени. Прво, сугерира]ки го променетиот статус на исторщата низ призма на не]зината цикличност и репетитивност. И Соловев, и Ларионов ке ]а искусат „болната смисла на дежаву", поврзана со повторувааето на некои детали од личниот живот и од историските настани. Генералот честопати не е во состо]ба да одреди дали одделните настани се случиле, „меша]ки ги своите секавааа едни со други", што го води до иде]ата дека поголемиот дел од случките во неговиот живот му се повторуваат: „Соловев почувствува силно чувство на дежаву. Некогаш порано то] сакаше да го препознава минатото во сегашноста. Во тоа ]а гледаше целта на еден историчар. Подоцна, под влщание на професор Николски, се ослободи од еднонасочниот поглед на нештата, научува]ки да ]а препознава и сегашноста во минатото" (Водолазкин, 2018: 168-169). Репетитивноста и цикличноста во исторщата се препознаени и од страна
6Станува збор за „History from below", ко]ашто ги истражува искуствата и персопективите на обичните луге, наспроти традиционалната доминацща на политичката исторща и не]зиниот фокус врз де]ствата на „големите луге".
на еден од yчeсницитe на нayчнaтa конференцща, посветена на генера-лот Ларионов: говорникот Тaрaбyкин пронаоГа чудна коинциденцща мefy фактите содржани во два наполно различни документи: во фрагменти од Скици кон авшобиографи)аша од генерал Ларионов (кои говорат за неговото детство и за неговото патуваае со родителите на Jaлтa во 1888-та година) и Извешшаjош за влегуватешо во градоШ JалШа од црвенораме^киот командант Д. П. Жлоба (ко] говори за влегувааето на неговата во]ска на Jaлтa во ноември, 1920-тата година): „Од гледна точка на истражувачот, немаше никаква трага дека авторот на едниот текст се познаваше со авторот на другиот текст... Невозможно е двата текста да се доведат до заеднички извор биде]ки, без оглед на нивната блискост, тие раскажуваат за различни настани" (Водолазкин, 2018: 203). Промените во однос на телеолошкиот модел на исторщата се коментираат и во статщата на професор Николски, менторот на Соловрв: „Без оглед на тоа што написот започнуваше со детално разгледуваае на категорщата на прогресот, истражувачот не ги забележуваше неговите суштествени знаци во исторщата. На]големиот дел народи имаа периоди на подем, но тие се постигнуваа на]често: а) за сметка на другите народи, б) за мошне ограничено време. Интеракцщата на тие полети и падови претставуваше збир од вектори што се поништуваа меГу себе и ja сочинуваше суштината на светската исторща. Таа немаше заеднички вектор. Со таквата положба на нештата остануваше не]асно во што се состоеше историскиот прогрес што денес се смета за аксиома. Дали во умешноста - професорот сонуваше реторичко прашаае - со сещ век да се уништува сè поголемо количество луГе? Со таква положба на нештата професор Николски одбиваше да ги оценува настаните од светската исторща според нивната прогресивност. За нивната оцена то] допушташе само еден критериум -моралниот. Об]авува]ки го поимот на прогрес за фикцща, заспаниот историчар одбележуваше дека животот на народот во неговата структура потсетува на животот на една личност и дека завршува со истиот таков непрогресивен начин - со смрт" (Водолазкин, 2018: 305306). Второ, романот упатува на променетата улога на историчарот, ко] станува исходиште на историското истражуваае, засведочува]ки го префокусирааето од „исторщата како серща минати настани" кон „исторщата како ативност на историчарот" (Анкерсмит 1994: 176). Во романот, историчарите, во неколку наврати, доаГаат до заклучокот дека „што и да проучува човек, то] пред сè се проучува себеси... Има]те предвид младичу дека не посто]ат случали теми... Дали Солов]ов се проучуваше себеси проучува]ки ja судбината на генералот? Тоа беше наредното тешко прашаае што историчарот си го постави самиот себеси... Крарт на де]носта на генерал Ларионов стана почеток на де]носта на историчарот Соловрв" (Водолазкин, 2018: 66-67). Трето,
няучнятя де_|ност ня Соловрв е фокус^ят врз пишувяаето история ня порязениот - ня белогарде^киот генерял, ко] ja преживеял болшевичкя-тя егзекуцщя и доживеял длябокя стярост. Дополнително, историчярот во истряж^вя^ето се потпиря и ня интерв]уятя со сведоците што ке му дядят информяции зя последните години од животот ня генерялот.
Теренското истряж^вя^е ня историчярот нуди поиняквя перспективя во однос ня оняя што ja имя кябинетскиот няучник, отворя]ки простор зя демонстриряъе ня вяжни епистемолошки пряш^я во ромянот. Соловрв е принуден дя ги бяря отyfените делови од мемоярските зяписи ня генерялот, пя неговятя няучня потряга попримя и елементи ня детективскя потряга по зняеае што недостясувя или што е сокриено: „Кусятя история ня истрaжyвaчот Соловев, raja претежно се одвивяше во библиотеки и во ярхиви, неняде^о стори сялто и се претвори во детективскя история. Никогяш поряно потряся по няучнятя вистиня не му се чинеше толку возбудливя. Излегувя]ки нядвор, дрямятизмот невидлив зя светот, доби видливя формя" (Водолязкин, 2018: 135). Детективскятя структуря честопяти е интерполиряня во постмодер-нистичкиот ромян. Според Мекхе_|л, „детективскятя прикязня е епистемолошки жянр par excellence" биде]ки тяя е погодня зя реaлизaциja ня епистемолошките теми и ^arnafta од типот: „што требя дя се зняе, ко] зняе, кяко е долено до зняеаето и со raja сигурност, кяко зняеаето се трянсмитиря од еден до друг суб]ект и ко] е степенот ня доверливост ня то] пренос, кои се гряниците ня зняеаето?" (McHale, 2001: 9-10). Ромянот яктуялизиря дел од овие епистемолошки теми: прaшaftaтa зя достяпностя, зя (не)доверливосга и зя циркyлaциjaтa ня историското зняеае и зя рязличните структуриря^я ня историските фякти зя Лярионов од стряня ня рязлични историчяри. Чигателот имя увид во рязличните историогряфски перцепции ня генерялот, почнувя]ки од моногряфи]ятя ня фрянцускятя историчяркя Амели Дипон, преку няучните сгатии ня Соловрв, пя сè до бродите реферяти што се читяят ня няучнятя конференция, пя ня то] нячин го осведочувя процесот ня „пряве^е историогряфи]я" зя генерялот: „Се рязбиря Соловрв не беше првиот што ja проучувяше биогряфи]ятя ня познятиот генерял... То] голем бро] трудови, ня прв поглед, се чини е сосем недоволен зя рясветлувяае ня интересот што генерял Лярионов секогаш го предизвикувяше во Русщя и во стрянство. Се чини неслучяен фяктот декя количеството няучни истрaжyвafta беше знячително помяло од количеството ромяни, филмови, дрями итн. во кои генерялот се поjaвyвa или кяко еден од ликовите или кяко прототип ня херорт. Вaквaтa положбя ня ряботите кяко дя ja симболизиря нядмоктя ня митологи]ятя няд позитивното зняеае ня сите нештя што се однесувяя ня пощниот" (Водолязкин, 2018: 11-12).
Постсуаната „размена на енергии мегу минатото и сегашноста" (Biti, 2000: 14) во постмодернистичката историографща упатува на инвер-зивно редефинираната релацща мегу историското минато и сегашноста како позицща што ги иницира и ги реализира тие интереси. Во основата на тие иницщативи лежи намерата да се осмисли минатото, да се ситуира во определени значенски рамки, да се подведе под определена исторща, што, пак, ]а одредува приоритетната позицща на сегашноста како спознало ретроактивна позицща од ко]ашто историчарите, дополнително, реинтерпретативно и метаинтерпретативно, му пристапуваат на минатото: „Се работи за односот на историчарот, гласот ко] ]а говори исторщата, и за гласовите на исторщата што историчарот ги прави да говорат" (Ivic, 2003: 164). Ово] инверзивен однос е вклучен и во дефинирааето на исторщата од страна на Мишел де Серто: „Минатото е фикцща на сегашноста... Исторщата е заснована на прекин мегу минатото, кое е не]зин об]ект, и сегашноста, ко]а е место на не]зина практика, така што исторщата, бескра]но, ]а пронаога сво]ата сегашност во не]зиниот об]ект и минатото во не]зината практика" (1988: 10, 36). Конечната импликацща на оваа инверзща упатува на фактот дека се воспоставува релацщата со одредени облици на претставуваае на минатото, така што, во кра]на линща, секо]а сегашност создава „свое" минато.
Дщалошки инвертираниот однос минато - сегашност е демонстриран во моделот правеае историографща: во романот на Водолазкин е констатиран двонасочниот процес на „препознаваае на минатото во сегашноста и на сегашноста во минатото" (Водолазкин, 2018: 168). Преку теренските истражувааа на историчарот е демонстрирана позицщата на научникот, ко] запага во реалното пространство на настаните за кои пишува и, фокусира]ки ]а фактографската страна на исторщата (датумите, бро]ките што ]а сочинуваат суштината на историското истражуваае), романот упатува на трите ограничувааа на кои наидува то] процес: „недоверливоста на изворите, пристрасноста на знаеаето и селективноста" (Wesseling, 1991: 120 - 128). Oграничуваftето што произлегува од пристрасноста/ парци]алноста на знаеаето има за цел да потврди дека секо]а верзи]а на исторщата конструира делумно знаеае, притоа демонстрира]ки ги начините на кои „пристрасноста на историското знаеае го деформира рамништео на res gestae" (Wesseling, 1991:120). Во таа смисла, индикативни се рефератите изложени на научната конференцща во Керч со симптоматичен наслов Ларионов како шексш. Тие се во согласност со професионалните преокупации на историчарите, со нивните „институционализирани, идеолошки и општествени ограни-чуваша" (Zupan, 2003: 324), а нивните тези ]а илустрираат перспектив-истичката природа на знаеаето. Ограничувааето што произлегува од
недоверливоста на изворите се однесува на иде]ата дека остатоците од минатото (документарните извори или матерщалните траги) „сочинуваат солидна основа врз юуа се темелат актуелните верзии на исторщата, што претпоставува дека тие остатоци се валидни извори на информации" (Wesseling, 1991: 123). Една постапка за истакнуваае на суб]ективната природа на документите е колажното комбинираае на цитати од документа, од псевдодокументи и/или автентични матерщали, што претставува облик на метаисториска рефлексща врз ретроспективното вракаае кон минатото. Во романот и, особено, во фуснотите се реферирани и цитирани (псевдо)документарни и научни извори: ретроспективната перспектива во романот е потенцирана со оглед на тоа дека станува збор за цитирани (псевдо)документи, а преку дискрепанцата мегу нив, го истакнува метаисториското прашаае за проблематичниот статус на изворот како камен-темелник на историската вистина. Дивергенциите мегу документите покажуваат дека тие се суб]ективни интерпретации на запишаните настани, така што тие не нудат поголема вистина од онаа што ]а имаат интерпретациите на историчарот, а тоа, во кра_|на линща, ]а отвора темата за доверливите и за недоверливите извори. Ограничуваьето на селективноста што ги оневозможува актуелните перспективи врз минатото е уште една точка, каде што се проблематизира стремежот на историчарот кон об]ективност. Веселинг наведува две причини за селективноста: случала, во смисла дека се достапни само преживеаните остатоци од минатото, како, на пример, прона_|дените мемоарски записи на генералот: „Ракописот е нецелосен... Се прекинува насред збор... сепак ово] ракопис е мошне битен" (Водолазкин, 2018: 146), епистемолошка, во смисла дека актуелниот увид во минатото е детерминиран од актуелните прашааа што им ги поставуваме на изворите. Во романот е индикативен рефератот насловен Генералом како ]уродиви, ко] ]а демонстрира перспективистичка природа на знаеаето: историчарот се стреми кон конструираае кохерентна слика на минатото, така што ги селектира како релевантни оние историски податоци што се вклопуваат во неговиот интерпретативен конструкт.
Солов]ов и Ларионов ]а актуализира и текстуалната достапност и посредуваност на минатото како едно од ограничувааата со кои се соочува историчарот во своето истражуваае: „Генерално, историчарите признаваат дека тие не започнуваат со 'невини' историски записи, туку со записи што се веке процесуирани низ описите на останатите историчари" (LaCapra, 1996: 36). Тезата за текстуалнопосредуваната природа на минатото учествува и во проблематизирааето на традиционалното сфакаае на историските документи и на модусите со кои архивските траги на настаните се употребени во историографските и во книжевните репрезентации, што резултира во ограничуваае на
документаристичката концепцща на историското знаеае. Текстуалната достапност на исторщата е демонстрирана повекекратно во романот на Водолазкин, како, на пример, во интертекстуалните упатувааа содржани во научните реферати, но и во рамки на трудовите што се дел од научното портфолио на Соловрв, а коишто интерпретативно упатуваат на мноштвото текстуални траги од и за минатото: „Од лекциите по историски извори младичот усвои дека секо] дури и незначителен документ подоцна може да стане битен историски извор. То] ]а знаеше вредноста на документите и никогаш не ги фрлаше. За почеток, Соловрв ги собра на едно место текстовите на сите мемоари што се однесуваа на то] временски период. Откако го раз]асни општиот карактер на де]ствата на генералот Ларионов и на Жлоба, истражувачот започна со насочена потрага по архивите. То] прегледа ил]адници писмени наредби, телеграми и телефонски записи од тоа време и состави доста детален опис на настаните во текот на месец ]уни. Резултатот беше неверо]атен... Професор Николски го сметаше емпириското истражуваае за единствена можна основа на секо] научен труд. То] истакнуваше дека секо]а, дури на прв поглед бесцелна работа, со изворникот задолжително ке донесе плодови" (Водолазкин, 2018: 162-163).
Премисата за текстуалното постоеае на истори]ата подразбира дека не]зиното „присуство" е овозможено и посредувано благодарение на текстуалните остатоци, но и условено од не]зината релевантност за актуелниот миг, па оттаму „историите што ги реконструираме, всушност, се текстуални конструкти на самите критичари кои се историски суб]екти" (Montrouz, 2003: 120). Тоа ]а имплицира историската детерминираност на сите системи на значеае: ако минатото ни е познато само преку неговите текстуализирани траги (кои, како и сите текстови, се отворени за интерпретацща), тогаш „пишувааето на истори]ата и на историскиот роман стануваат форми на комплексно интертекстуално реферираае кое оперира во рамки на неизбежните дискурзивни контексти" (Hutcheon, 2003:78). Во Соловjов и Ларионов постлано се нагласува дека истражувачкиот процес на историчарот се потпира на архивските матери]али и на документарните извори, па нараторот во еден миг го нарекува „трагач по ракописи" (Водолазкин, 2018: 175): „Се разбира дотогаш веке му беа познати детските секавааа на генерал Ларионов, прона]дени во една емигрантска архива... Соловрв пристапи кон работата со сета внимателност и во архивите на]де неколку необ]авени секавааа... Во папката беше фотокопи]ата на тетратката што своевремено Филип ]а имаше однесено и што ненаде]но се по]ави како нов матери]ал во библиотеката. Дали то] нов матерщал беше пратен од Филип - сето тоа остана не]асно" (Водолазкин, 2018: 41, 53, 314).
Интертекстуялнятя димензщя ня историjaтa е повекекрятно илустриряня во ромянот, низ бро_|ни вярщяции: 1. Вaриjaнтaтa текст во текст, илустриряня преку мемоярите ня генерялот. 2. Вaриjaнтaтa текст ro^aj текст, илустриряня преку нячинот ня ко] генерялот интервениря во мемоярските зяписи што и ги диктиря ня сосеткятя, иняку неговя секретяркя: „Ня мяргините (тие внимятелно се цртяя со молив) повремено се срекaвaa зябелешки ня генерялот. Ако се судеше по рязликите нщянси во мястилятя, зябелешките се прявея во рязлично време. Очигледно генерялот честопяти го препрочитувяше нaпишaното и стявяше зябелешки или дополнувям" (Водолязкин, 2018: 315); интертекстyaлнaтa янялизя ня Тярябукин ня деветняесет фрягменти од двя рязлични историски извори, кои се цитиряни во ромянот и се гряфички претстявени кяко пярялелни. 3. Вaриjaнтaтa текст зяд текст, илустриряня во нячинот ня ко] дел од историогряфските сгатии се во дщялошки, полемички, коментяторски однос со текстуялните претходници: стaтиjaтa ня Соловрв внесувя битни испрaвки во студщятя ня Дипон, кяко што реферятот Генералом како ]уродиви е „критикя ня трудот ня А. J. Петров-Похябник".
Покря] епистемолошките теми и постяпките со коишто се яртикули-ряят тие, ромянот ня Водолязкин ги демонстриря и постмодер-нистичките проблемятизяции ня онтолошките гряници: секое испрaшyвaftе ня историското зняеае во одреденя точкя преминувя во яф^м^я^ ня постоеаето поиняквя исторщя и ня постоеаето ялтернятивни верзии ня историjaтa. Конечнятя онтолошкя импликяцщя се однесувя ня проблемятизяци]я и ня односот меfy ромaнескнaтa и историогрaфскaтa верзщя, отворя]ки простор зя интензивни реинтер-претятивни и метяинтерпретятивни яктивности. Брajaн Мекхе_|л ги типологизиря постяпките ня ефектуиряае ня „онтолошкиот скяндял", реялизирян преку: нявлегувя^ето ня историскя фигуря во фикцискиот свет ня ромянот, преку обезбедувяъето интерящ^я меfy чисто фикциски ликови и историски личности или преку ^тяж^вя^его историски невозможня интерaкциja меfy двя историски ликя во фикциски контекст: „Воопшто, присуството во фикцискиот свет ня лик ко] е трянссветовно идентичен со фигури од реялниот свет испрякя шок брянови низ онтолошкятя структуря ня то] свет... Трянссветовниот идентитет е секогаш зняк ня гавлегувя^е ня еден свет во друг, ня кршеае ня онтолошките гряници" (McHale, 2002: 85,152). Во Солов]ов и Ларионов е демонстрирян онтолошкиот судир меfy светот ня историскятя ствярност и светот ня ромaнескнaтa фикцщя преку присуството ня историски ликови, кои го няселувяят ромaнескниот свет (црвеноярме^киот генерял Жлобя, болшевиците Беля Кун и Розя
Землачка),7 како и преку претставувааето средби мегу историски и фикциски ликови (Жлоба и Ларионов): „Дотогаш не постое]а документи што директно или индиректно ]а потврдуваат личната средба на два_щата противници. Истовремено, уште во триесеттата година емигрантските весници укажаа на можноста од таа средба. Нема]ки никакво логично потврдуваае на таквата можност, авторот си дозволи да стори и чекор понатаму. То] го постави прашааето дали хипотетската средба претставуваше обид на генералот да воспостави врска со Црвените" (Водолазкин, 2018: 163-164).
Романескните артикулации на моделот правеае историографща имаат и пошироки метаисториографски импликации: наместо пропа-гираае на историското знаеае, постмодернистичкиот историски роман нуди критички коментари за историографщата, истражува]ки ги природата и функцщата на историското знаеае, а во насока на потенцираае на неговата релативизирана и перспективистичка природа и на „разбирааето на минатото по пат на негова интерпретацща" (Wesseling, 1991: 90). Дел од метаисториографските импликации на постмодернистичкиот историски роман се однесуваат и на статусот на историографщата, на историчарот и на историското знаеае. Во Соловjов и Ларионов епистемолошките импликации на моделот правеае историографща недвосмислено упатуваат и на кризата на историското/научното знаеае. Оттаму, истражувачкиот процес на историчарите и нивните методи се понудени во пародичен контекст, доделува]ки и на пародщата коментаторска, метатекстуална функцща: професорот Николски има пародичен дво]ник (Амели Дипон, ко]а е карикирано прикажана); ироничните прикази на научната конференцща во Керч (податоците дека таа не се одржува на Jалта поради ограничениот буцет на покровителот - фабриката за конзерви; описите на еден од модераторите на конфренцщата, ко] заспива, а неговото грчеае преку микрофонот одекнува во конференциската сала; именувааето на учесниците во конференцщата како „вдахновени дрдорковци"; констатациите дека „знаеаето е многу девалвирано"; описите на настапот на Тарабукин и „неговото трагично перпелкаае во водовртежот на научната мисла"); комично интонираните научни случувааа. И самиот дел од академската средина, Водолазкин ]а об]аснува со таа (авто)пароди]а: „Jас не се иземам себеси од мо]ата средина, оттаму и смеата за ко]ашто вие говорите, е пред с е смеа над самиот себеси. Мегу другото - и над времето на своето школуваае.
7Дмитри] Петрович Жлоба (1887 - 1938), Украинец, ко] бил еден од командантите во Црвената армща, потоа ликвидиран. Бела Кун (1886 - 1939), унгарски револуционер, ко] емигрирал во СССР, еден од организаторите и активните учесници во „црвениот терор" на Крим (1920 - 1921), заедно со Розалща Самоиловна Земл.ачка (1876 - 1947).
Друга ряботя е што сум воспитан во определеня няучня школя, конзервятивнятя, во убявята смисля ня зборот, не сугериря]ки прекумерня слободя во толкувяаето ня мятерщялот - и тякя во ово] поглед не ги крщям моите преференции. Дмитрщ Сергеевич Лихячев, под чиешто менторство имяв чест дя ряботям десетиня години говореше декя истряжувячот е должен 'дя ja држи вистинятя ня кряток поводник'. И когя ке ги видиш оние raj кои тоj поводник е скинят, зошто дя не се нясмееш? Воопшто, смеятя е корисня рябота коja, според Бяхтин, помята дя се зяземе позициjaтa ня вненяходимость.8 Тяквото сфaкaftе ня делото води кон одговорот ня пряшяаето зя кого е няпишян ромянот. Шучнята срединя - доволно специфичня и зятвореня - jaс се обидов дя ja посмятрям од нядвор. Од едня стряня, знaеjки ja, a од друга стряня - прaшyвajки се зяедно со читателот. Го зедов чигателот зя рякя и му обjaвив ден ня отворени вряти. Зятоя велям: нефилолози, по мене! Ромянот е зя няукятя, но jaс се трудев дя пишувям ня нячин коj не е здодевен."9
Тоj (aвто)пaродичен контекст е создявян и преку експлицитните коментари ня ликовите, првенствено професорот Николски, но и од стряня ня няряторот, a коишто се однесувяят ня статусот ня современята историогрaфиja, но и ня няукятя воопшто: „Шугата е здодевня рябота. Ако не ja прифятите овяя мисля, ке Ви биде тешко дя се зянимявяте со няукя... Историjaтa не познявя 'яко' и игнорируете ня тоj фякт претстявувя методолошкя слябост... Професорот Николски постоjaно му повторувяше ня своjот студент декя убявите реченици во няукятя се нajчесто ляжни и декя убявигата ня вяквите реченици се зясновувя ня, зя нив, божемня универзялност и отсуство ня исклучоци. Не постелят исцрпни вистини ('речиси не постелят', се испряви професоорт). Тоя беше време кога трудовите ня млядичот зяпочняя дя се истякнувяят со огромно количество ня исцрпни и беспрекорно уредени фусноти. Фуснотите зя него не бея сямо нячин зя одлявя^е почит кон претходниците. Тие му открщя декя не постои обляст ня зняемта во raja тоj би бил првиот и декя няукятя е во нajвисокa меря няследен процес. Тие бея претставници ня големото сеопфятно зняеае. Тие го следея и го воспитувяя Соловjов, нaведyвajки го дя ги няпушти приближните и невистинити тврдем и го рястури]я неговото лесно училишно изложувяае ня мислите бидеjки текстот, кяко и битисувя^ето, не може дя постои без фусноти. Соловjов стявяше
8Бyквaлниот превод нa Бaхтиновиот поим би бил вонприсутност, a во то тeоpиjaтa се користи и поимот тpaнсгpeдиeнтност, гако слободен превод та руското внeнaходимость. Кaко eквивaлeнт во aнглискиот jaзик се користи поимот outsideness. Зaeдничкиот содpжaтeл нa сите преводи е - дa се остaнe нaдвоp, a во Бaхтиновиот теориски контекст се однeсyвa та дистaнцaтa нa aвтоpот во однос та jyнaкиот и неговиот свет.
9Интерв]уто дaдeно 3a National Review (Достaпно нa: http://www.nacionalnarevija.com/).
фуснота врз фуснота и се чудеше како му успеваше да се изрази без нив на самиот почеток од неговата научна кариера. Кога фуснотите почнаа да се ставаат речиси на секо] напишан збор, професорот Николски беше принуден да го запре... То], мегу другото, му рече дека на кра]от од кариерата научниците на]често не ставаат фусноти... Исторщата ]а гледаше како рамка, нещпат едноставна, неко]пат раскошна, во ко]а личноста го сместува сворт портрет. Истражувачот не гледаше инаква намена на исторщата... Од гледна точка на професорот Николски, неговата скепса се об]аснува со тоа што историчарите во наколем дел се песимисти биде]ки имаат работа претежно со поко]ници. Исторщата е наука за мртвите, неочекувано го заврши сворт есе] рускиот професор, во неа имаше многу малку место за живите. Се разбира, афористичката форма на исказот требаше, пред се, да ]а истакне неопходноста на определената дистанца во однос на истражуваниот матерщал... Да се настапува со подготвен текст - тоа го бараше академскиот кодекс на честа. Купот хартща легнат на катедрата беше првата, макар на]приближна потврда на научноста на соопштението. Сите натамошни квалитети на кажаното како да не постое]а без него" (Водолазкин, 2018: 16, 25, 17, 306, 56-57, 152).
Заклучок
Соловjов и Ларионов на Евгенщ Водолазкин илустрира важни разводи жанровски тенденции во постмодернистичкиот роман, правежи го на то] начин текстот податлив за мноштво интерпретативни контексти. Прво, романот може да се чита како парадигматичен постмодернистички историски роман што го демонстрира типолошкиот модел правеае историографи]а (Wesseling, 1991). Второ, то] може да се чита како парадигматичен постмодернистички роман што ги демонстрира онтолошките и епистемолошките теми и постапките преку коишто тие се поставени на преден план во текстот (McHale, 2001). Трето, романот може да се чита и како варщанта на метаисториографски роман што воспоставува експлицитен и имплицитен коментаторски однос кон истори]ата/историографи]ата. Четврто, Соловjов и Ларионов може да се толкува и врз фонот на уште еден жанровски модел - теориската фикцща (Currie, 1998), юуашто наративно перформира актуелни теориски концепции за исторщата (актуализирани и во книжевната и во историографската теорща).
Литература/References:
Водолазкин, Евгенщ. (2018). Солов]ов и Ларионов. Скоп|е:Антолог. [Vodolazkin,
Evgenij. (2018). Solovjov i Larionov. Skopje:Antolog]. (In Macedonian.)
***
Ankersmit, R. Frank. (1994). History and Tropology:The Rise and Fall of
Metaphor. Berkeley: University of California Press. Biti, Vladimir. (2000). Strano tijelo pri/povjesti. [A Foreign Body of (Hi)story].
Zagreb:Hrvatska sveucilisna naklada. (In Croatian) Certeau. Michel de. (1988). The Writing of History. New York: Columbia University Press.
Currie, Mark. (1998). Postmodern Narrative Theory. New York: St. Martin's Press. Gross, Mirjana. (2006). O historiografiji poslednjih trideset godina. [On the historiography of the last thirty years]. Godisnjak Filozofskog fakulteta Sveucilista u Zagrebu. [Yearbook of the Faculty of Philosophy, University of Zagreb]. 38(2). 583-609. (In Croatian). Hacion. Linda. (1996). Poetika postmodernizma: istorija, teorija, fikcija. Novi Sad: Svetovi. [Poetics of Postmodernism]. (In Serbian).Hutcheon, Linda. (2003). Politics of Postmodernism. London and New York: Routledge. Ivic, Nenad. 2003. Kritika kriticke historiografije. [Critique of critical historiography].
Biti, V., Ivic N. (Prir.). Prosla sadasnjost. [Pastpresent]. Zagreb: Naklada MD. 158-184. (In Croatian). LaCapra, Dominick. (1996). History and Criticism. Ithaca and London: Cornell University Press.
McHale, Brian. (2001). Postmodernist Fiction. London and New York: Routledge. McHale, Brian. (2002). Constructing Postmodernism. London and New York: Routledge.
Montrouz A. Luis. (2003). Poetika i politika kulture. [Poetics and politics of culture].
Lesic, Z. (Prir.). Novi Istoricizam i kulturni materijalizam. Beograd: Narodna Knjiga.104-137. [New Historicism and Cultural Materialism]. (In Serbian).
Wesseling, Elisabeth. (1991). Writing History as a Prophet: Postmodernist Innovations of the Historical Novel. Amsterdam and Philadelphia: John Benjamins Publishing Company. Zupan, Dinko. (2003). Ideologija, moc i udzbenici. [Ideology, power and textbooks]. Biti, V., Ivic N. (Prir.). Prosla sadasnjost. Zagreb: Naklada MD. 323-355. [Pastpresent]. (In Croatian).
