ХЕРМЕНЕВТИЧКИТЕ ИМПЛИКАЦИИ НА РОМАНЕСКНИОТ ИНТЕРЕС ЗА ИСТОРИЈАТА (МОДЕЛОТ НА ИНТЕРИОРИЗИРАНИ ИНТЕРПРЕТАЦИИ) Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

прегледен труд

УДК: 821.09-311.6

ХЕРМЕНЕВТИЧКИТЕ ИМПЛИКАЦИИ НА РОМАНЕСКНИОТ ИНТЕРЕС ЗА ИСТОРШАТА

(моделот на интериоризирани интерпретации)

Марща Горгиева-Димова

Филолошки факултет „Блаже Конески" Универзитет „Св. Кирил иМетодиj", Скопле, Македонца

Key words: historiographie metafiction, novel, history, interpretation

Summary: This text is focused on question about interpretative capacities of the novel, manifested in the frames of certain literary genre - historiographic metafiction. The initial premise of this theoretical elaboration is immanent disposition of historiographic metafiction to include the models and procedures of interpretation within its narrative structure, taking into consideration its double (metainterpretative) orientation towards history/historiography and towards its own literary tradition.

Клучни зборови: историографска метафикцща, роман, исторща, интерпретацща

Резиме: Ово] текст се фокусира врз праша&ето за интерпретативните капацитети на романот, манифестирани во рамки на конкретен романескен жанр - историографската метафикцща. Пудовната премиса на текстот е иманентната предиспонираност на историографската метафикцща да интегрира во сво]ата наративна структура толкувачки модели и постапки, има]ки ]а предвид не]зината дво]на (метаинтерпретативна) ориентацща и кон исторщата/историографщата и кон сопствената книжевна исторща.

Секо) историски настан, сексуа личност и сите не]зини постапки можат со еднаква убеденост да се осветлуваат од оваа или од онаа страна, да се толкуваат и од лице и од опачина, според тоа дали сме ангажирани како обвинители или како одбрана, како advocatus Dei или како advocatus Diaboli.

Звонимир Кулунцик

Повеке немаме ниту текстови, ниту минато, туку само нивни интерпретации.

Франк Анкерсмит

Умбepтo Еко, во cвojoт Додаток кон Името на розата, ги sarcœapa имaнeнтнитe интepпpeтaтивни кaпaцитeти нa poмaнecкниoт жaнp, пocтyлиpajки го Raxo „мaшинa зa re^p^a^e paзнopaзни тoлкyвafta". Овaa гeнepичкa oдpeдницa нa poмaнoт дoбивa cвoja кoнкpeтизaциja и пoтвpдa во paмки нa eдeн poмaнecкeн жaнp - иcтopиoгpaфcкaтa мeтaфикциja, RaAe што пpeтcтaвyвa диpeктнa импликaциja нa пpoблeмaтизиpaчкиoт oднoc кон иcтopиjaтa/иcтopиoгpaфиjaтa, што, пяк, e cpeдишнa пpeoкyпaциja нa овда poмaни. Eкcплицитнa пoтвpдa нa интepпpeтaтивнитe тeндeнции нa ово] пocтмoдepниcтички жaнp e caмиoт тepмин иcтopиoгpaфcкa мeтaфикциja, xoj ja cигнaлизиpa мeтaпoзициjaтa EojamTO ги втeмeлyвa и ги oпpaвдyвa пocтaпкитe нa кoнcтpyкциja и га интepпpeтaциja нa минaтoтo во poмaнecкeн кoнтeкcт. Пpитoa, cпpeгaтa мefy иcтopиoгpaфcкoтo и мeтaфикциoнaлнoтo e дво]но инди^т^та: од eднa cтpaнa, ja имплициpa мeтaпocтaвeнocтa и во oднoc га тeкcтyaлни-тe ocтaтoци од мигатого, но и во oднoc га нeгoвитe пocтojни тeкcтya-лизaции (книжeвни и иcтopиoгpaфcки); од дpyгa CTpara, ja aфиpмиpa и мeтaпocтaвeнocтa во oднoc нa coпcтвeнaтa книжeвнa тpaдициja, што ce мaнифecтиpa низ нaглaceнaтa интepтeкcтyaлнocт и мeтaтeкcтyaлнocт нa овда poмaни, вклyчитeлнo, и ^e^ aвтopeфepeнциjaлнитe вapиjaции кои го пpoфилиpaaт poмaнoт xaxo „фикциja roja гoвopи зa фикциjaтa", oднocнo roja вклyчyвa cвecт и зa coпcтвeнaтa фикциoнaлнa пpиpoдa.

Оcнoвa зa идeнтификyвafte нa интepпpeтaтивнитe eлeмeнти во иcтopиoгpaфcкитe мeтaфикции íe пpoнajдeмe и во дeл од дeфинициитe нa жaнpoт. Ияко Линдa Хaчиoн нe ja зeмa интepпpeтaциjaтa гако пpeдмeт нa интepec во eлaбopиpafteтo нa одликиге нa жaнpoт, ceпaк, индикaтивни ce нejзинитe oдpeдyвafta нa иcтopиoгpaфcкaтa мeтaфикциja од aCTe^ нa пpиcycтвoтo нa тeopиcкaтa caмocвecт во poмaнитe во oднoc га cтaтycoт нa иcтopиjaтa и га фикциjaтa кaкo „чoвeчки кoнcтpyкти" (1996: 20), што, ш^м^но, пpeтcтaвyвa ocнoвa зa (интepпpeтaтивнo) пpeocмиcлyвafte и пpepaбoтyвafte нa „фopмитe и нa од^жините нa мигатото". Meтaпoзициjaтa нa иcтopиoгpaфcкитe мeтaфикции e cyгepиpaнa од CTpara га Бpajaн Meкxejл во paмки нa дeфиниpafteтo нa двojнaтa peвизиoниcтичкa1 opиeнтиpaнocт нa poмaнитe (2001: 90): од eднa cтpaнa, во racora нa peвидиpafte нa coдpжинaтa га иcтopиcкитe зaпиcи (димeнзиja roja го вocпocтaвyвa интepтeкcтyaлнo индициpaниoт oднoc кон иcтopиcкитe тeкcтoви); и, од ^yra cтpaнa, во нacoкa нa peвидиpafte нa кoнвeнциитe и нa нopмитe нa иcтopиcкиoт poмaн (димeнзиja raja ja aктивиpa мeтaфикциoнaлнaтa

1 Впpoчeм, cинтaгмaтa 'peвизиoниcтички иcтopиcки poina^ Ka Бpajaн Meкxejл, пoнeкoгaш, ce пpeвeдyвa co cинтaгмaтa peинтepпpeтaтивeн иcтopиcки poiua^

перспектива во романот како интертекстуално-метатекстуална релацща кон жанровскиот прототекст и кон останатите книжевни текстови, но и како автореференцщален сигнал за сопствената припадност кон книжевната традицща). Одделни аргументи можат да се препознаат и во рамки на дефинициите понудени од страна на Елизабет Веселинг. Таа ]а заговара улогата на интерпретацщата во постмодернистичкиот историски роман, во онаа насока во ко]а ]а елаборира неговата метаисториографска позицща во однос на историографщата. Упатува]ки на саморефлексивноста како жанровска специфика преку ксуашто се афирмираат епистемолошките аспекти во историографските метафикции, Веселинг ги елаборира начините на коишто постапките на саморефлексивност ги проблематизираат природата и функцщата на историското знаеае од херменевтичка гледна точка. Како индикатори на херменевтичките преокупации во романот, метаисториографските коментари, главно, се фокусирани врз природата и врз функцщата на историското знаеае од епистемолошка и од политичка перспектива. Од епистемолошка гледна точка, коментарите ги рефлектираат прашааата околу достапноста и разбирливоста на исторщата и, следствено, околу (поли)интерпретативноста на историските записи (на што упатува и Мекхе]л), околу начините на асимилираае и на интерпретираае на историското знаеае од определена перспектива. Додека, пак, од политичка перспектива се истакнува врската мегу реинтерпретативните верзии на исторщата и легитимацщата на политичката мок, односно начините на кои верзиите на исторщата се употребуваат, па и се злоупотребуваат како инструменти на мок. Всушност, и во двата случа]а, на преден план е поставена херменевтички проблематизираната релацща мегу минатото и сегашноста, коцашто се одржува преку реферирааето и интегрирааето на конкретни текстови и преку нивните интерпретации. Од друга страна, тие постапки, заговара]ки ]а и демонстрира]ки ]а недостапноста на исторщата, упатуваат и на „разбирааето на исторщата низ интерпретацща" (Веселинг, 1991: 90).

Тезата за конститутивниот карактер на интерпретацщата во историографската метафикцща ]а втемелуваме врз основните премиси врз коишто почива проблематизирачката актуализацща на исторщата во романите: минатото е достапно единствено преку неговите (текстуални) траги, вклучително, и книжевните, и историските текстови. Според тоа, секое афирмираае на текстот и на текстуалноста, нужно, го отвора и прашааето за интерпретацщата како елементарна процедура на поставуваае кон текстовите: интерпретацщата е импликацща на (интер) текстуалноста, а (интер)текстуалноста е предуслов на интерпретацщата.

Пoнaтaмy, овда пpeтпocтaвки дoпyштaaт идeнтификyвafte ra школку paмништa вpз коишто ie ce eлaбopиpaaт пpиcycтвoтo и фyнкциjaтa нa интepпpeтaциjaтa во иcтopиoгpaфcкитe мeтaфикции. Рecтpиктивнaтa paмкa во кojaштo го cитyиpaмe пoимafteтo нa интepпpeтaциjaтa ce oднecyвa нa нejзинoтo eлeмeнтapнo oдpeдyвafte кaкo eдeн од нajcтapитe мeтoди нa о^одувя^ co тeкcтoвитe (Бити, 1997), oднocнo кaкo кoмплeкc-пpoцeдypи кои ce oднecyвaaт нa тол^вя^ нa знaчefteтo и нa cмиcлaтa нa тeкcтoт.2 Слeдcтвeнo нa oвa, во кoнтeкcт нa интepecoт зa иcтopиjaтa во иcтopиoгpaфcкитe мeтaфикции и во coraacTOCT co пpeмиcитe вpз коишто пoчивa и ce peaлизиpa то] интepec, пpимapни и шминовни ce интepтeкcтyaлнитe пocтaпки кои yчecтвyвaaт во тoлкyвafteтo и во знaчeнcкoтo пpeoбликyвafte нa тeкcтoвитe, кои го пocpeдyвaaт пpиcтaпoт кон минaтoтo. Оттам^ иcтopиoгpaфcкитe мeтaфикции, пoмaлкy или пoвeíe eкcплицитнo, го aфиpмиpaaт интepпpeтaтивниoт ^o^c кяко дeл од интepecoт зa иcтopиjaтa, што, вooбичaeнo, ce rompe^í^a кaкo обид зa oпpeдeлyвafte га cмиcлaтa нa минaтoтo, обид мушто e иcтopиcки кoнтeкcтyaлизиpaн. Во тaa нacoкa, тpeбa дa ce cфaти и дoминaнтнaтa yпoтpeбa нa нeдoвepливитe нapaтopи (нa ликoвитe - KTOpmap^ нa нocитeлитe нa eкcцeнтpиpaнитe пepcпeктиви кои ce фикcиpaни во ^овд^т нa (peтpocпeктивнoтo) тол^вя^ нa од^лни« acпeкти нa иcтopиjaтa и, кои, га то] гачин, ja дeмoнcтpиpaaт cyбjeктивнaтa димeнзиoниpaнocт нa тoлкyвafteтo. Од ^yra cтpaнa, во coглacнocт co интepтeкcтyaлнaтa oбeлeжaнocт нa poмaнитe, rae ce пocтaвyвaaт peинтepпpeтaтивнo и мeтaинтepпpeтaтивнo во oднoc нa мноштвото тeкcтyaлизaции нa иcтopиjaтa. Пpитoa, coпcтвeнaтa пpoблeмaтизaциja нa иcтopиjaтa низ пpoцeдypитe га интepпpeтaциja ce aфиpмиpa во racora нa пoтвpдa нa интepпpeтaциjaтa кяко нeизбeжнo кoнтeкcтyaлизиpaн пpoцec.

Xepмeнeвтичкитe пpoблeмaтизaции нa oднocoт мefy минaтoтo и ceгaшнocтa ce илycтpиpaaт и низ диcтинкциjaтa нacтaн - фaкт. noafajÍH од пpeмиcитe дeкa „фaктитe ce raCTa™ нa коишто cмe им дaлe знaчefte" (Xaчиoн, 2003: 54), тяга што иcтopиcки paзличнитe пepcпeктиви дepивиpaaт и paзлични Фякти од истите нacтaни, oвиe poмaни caмocвecнo го тeмaтизиpaaт пpoцecoт га ^о^ц^я^, oднocнo ня диcкypзивнo кoнcтpyиpafte га фaктитe што, гак, ce peaлизиpa пpeкy интepпpeтaтивнoтo фил^^я^ га тeкcтoвитe (apxивcкитe дoкyмeнти),

2 Oвдe ja ni^aiue пpeдвид диcтинкциjaтa што ja ^яви Epик Д. Xnpm luefy знaчefteтo ня тeкcтoт (знaчefte rae e интeндиpaнo и пpoeктиpaнo од cipam ня aвтopoт) и cun^axa ня xeкcxox (знaчefte кoe e HUttaH^paMo од peлaциcкaxa пpиpoдa ня xeкcxox, нacпpoxи xoлкyвaчox, кoнxeкcxox или дpyгитe xeкcxoвн) (1983: 19-42).

односно на текстуалните траги на настаните. Значи, илустрира]ки го проблематизирааето на селективно-интерпретативните процедури, врз коишто почива изведбата на фактите во однос на настаните, во фокусот на вниманието се поставени процесите на правеае смисла на настаните. На то] начин, се индицира херменевтичката врска минато-сегашност, поставува]ки го минатото како (проблематизирачки) предмет на знаеае во сегашноста. Понатаму, прашааето на интерпретацщата во историографските метафикции е во директна спрега и со афирмирааето на епистемолошките аспекти - со проблематизациите фокусирани врз епистемолошката несигурност, врз епистемолошкиот скептицизам, врз прашааето за достапноста на минатото и за начините и можностите на циркулацща на знаеаето. Имено, дел од романите ги афирмираат епистемолошките димензии, воспоставува]ки ]а спрегата мегу епистемолошките теми („достапноста и преносот на знаеаето, различното структурираае на знаеаето од различни перспективи, проблематизациите на 'незнаеаето' или на лимитите на знаеаето") (Мекхе]л, 2001: 9) и соодветните техники преку коишто тие теми се поставени на преден план (мултипликацщата и ]укстапозицщата на различните гледишта или употребата на недоверливите перспективи). На то] начин, романите ги истакнуваат процесите на разбираае и на осмислуваае на минатото кои, пак, се реализираат низ стратегиите на негово (ре)интерпретативно промислуваае. Притоа, посочува]ки ]а детерминираноста на пристапите кон исторщата во зависност од актуелните интереси, романите, всушност, ]а потенцираат и перспективистичката природа на знаеаето: проблематизацщата на историското знаеае е изведена како интерпретацща, коцашто, нужно, е контекстуализирана. „Дури и кога се обидуваме да го разбереме минатото, ние сме луге обликувани од сопственото време и од околностите, така што минатото го гледаме низ призма на нашето предзнаеае и на нашиот видокруг" (Хачион, 2003: 48).3

Интерпретативните процеси во историографските метафикции, исто така, се индицирани и преку употребата на доминантните постапки: интертекстуалноста, саморефлексивноста, апокрифноста. Сугерира]ки ]а рамноправната интертекстуална обележаност на исторщата и на книжевноста, кои, во сопствениот текстуален комплекс ги интегрираат текстовите од и за минатото, историографските метафикции, преку

3 Таа состо)ба е констатирана и во историографски контекст (на пример, од страна на Кнут Келстали и Франк Анкерсмит). „Сегашноста ]а одредува историската свест, со тоа што историчарот му ги поставува на минатото прашааата кои му се чинат релевантни за актуелниот миг" (Попов, 1999: 23).

peфepeнциjaлнaтa yпaтeнocт кон дpyгитe тeкcтoви, ня пpeдeн плян го пocтaвyвaaт ж caмo пpoцecoт ня тeкcтyaлнaтa тpaнcмиcиja, туку, пapaлeлнo, и пpoцecитe ня интepпpeтaциja, т.e. ня coздaвafte cмиcлa вpз ocнoвa ня и во пpeceкoт ня знaчeнcкнтe acпeкти ня тeкcтoвитe. Во тяя нacoкa, и Xaчиoн ja дeфиниpa пocтмoдepниcтичкaтa интepтeкcтyaлнocт кяко фopмaлeн изpaз ня жeлбaтa дя ce пополни пpaзнинaтa !efy минятото и ceгaшнocтa ня читaтeлoт и жeлбaтa дя ce пpeпишe минятото во нов кoнтeкcт (1996: 199-200).4 Пpивилeгиpaнaтa и дoминaнтнaтa позицщя ня мoдeлoт ня пapoдиcкo-иpoниcкa интepтeкcтyaлнocт cтaнyвa oпpaвдaнa и co oглeд ня тоя што oвoj мoдeл e погодно cpeдcтвo зя peaлизaциja и ня интepпpeтaтивнитe тeндeнции во poмaнитe: cyгepиpajки ja тeкcтyaлнaтa (caмo)cвecт зя вeкe пoнyдeнитe (книжeвни и ^TOp^ra) тeкcтyaлизaции ня минятото и oбeзбeдyвajки ja нeгoвaтa aктyeлнa, peвидиpaчкo-aлтep-нaтивнa peпpeзeнтaциja, пapoдиcкo-иpoниcкaтa интepтeкcтyaлнocт, во исто вpeмe, ja aфиpмиpa и вpcкaтa co минятото - тeкcтyaлнo и xepмe-нeвтичкн.

Свoj пpидoнec во илycтpaциjaтa и во peaлизaциjaтa ня интepпpeтaтивнитe acпeкти во иcтopиoгpaфcкaтa мeтaфикциja íe понудят и пocтaпкитe ня caмopeфлeкcивнocт, eлaбopиpaни од cipara ня Eлизaбeт Вeceлинг. Кяко cпeцификa ня пocтмoдepниcтичкиoт иcтopиcки poмaн, caмopeфлeкcивнocтa ja пocoчyвa тeнзичнaтa вpcкa !efy res gestae и historia rerum gestarum, одноето мefy минятото и нeгoвитe нapaтивни peпpeзeнтaции.5 Вcyшнocт, овда пocтaпкн ce во фyнкциja ня пpoблeмaтизиpafte ня пpeтпocтaвeнaтa диpeктнa вpcкa мefy тиe двe paмништa, cyгepиpajíи ja нeдocтaпнocтa ня минятото и излoжyвajíи ja aвтoнoмиjaтa ня нapaтивнитe peпpeзeнтaции ня нacтaнитe во oднoc ня caмитe нacтaни. Знячи, yпaтyвajíи ня диcтaнциjaтa кoja ce oтвopa мefy двeтe paмништa ня кои peфepиpa иcтopиjaтa, oвиe пocтaпки ж caмo што yпaтyвaaт ня можноата од peтpocпeктивнo-интepпpeтaтивнo пpeoбликyвafte ня иcтopиjaтa туку тиe yпaтyвaaт и ня мoжнocтa од (pe)интepпpeтaтивнo топол^вя^ ня вякуумот кojштo ce oтвopa !efy минятото и ceгaшнocтa, мefy нacтaнитe и нивнитe нapaтивни peпpeзeнтaции. Во тяя cмиcлa тpeбa дя ce cфaти и cинтaгмaтa

4 Овда нмплнкaцнн ня ннxepxeкcxyaлнocxa ги имя пpeдвнд и Умбepxo Еко кога гoвopн зя eнцнклoпeднcкoxo знaefte ня чнxaxeлox, зя нeгoвaxa xeкcxyaлнa eнциклoпeдиja, зя двojнaxa кoднpaнocx и зя ннxepxeкcxyaлнaxa ^он^я во пocxмoдepннcxнчкнxe pouam.

5 Toj oднoc cxaнyвa aктyeлeн и во нcxopнoгpaфcкн paмкн, кaдe што ce кoнcxaxнpa дeкa „иcтopиjaтa пoвeíe Re нуди ннфopмaциja зя res gestae, туку тяя e cano нгpa ня paзлнчннxe глeдиштa ня historia rerum gestarum" (rpoc, 2006: 592). Ha то] тачин, дoбнвaмe ymxe eднa пoxвpдa ня мexaнcxopнoгpaфcкнxe нмплнкaцнн ня нcxopнoгpaфcкaxa мeтaфикциja.

„рeтрoспeктивни прoeкции" сo кoja Ансгар Нининг го oбjaснyвa пoстмoдeрнистичкиoт интерес за исторщата вo истoриoгрaфскитe метафикции (1997: 223). Експлицитните юментари, кoи ja придружуваат пoтрaгaтa пo минaтoтo oд страна на ликoвитe/нaрaтoритe, или мнoштвoтo гледишта низ кoи се филтрира пристaнoт кoн истoрискитe настани, практичш, ja зaгoвaрaaт и ja дeмoнстрирaaт димeнзиjaтa на сyбjeктивнo oбeлeжaнaтa интерпретацща на минaтoтo: различните перспективи генерираат различни интерпретации на идентичните настани.

Ho, вo дyxoт на пoстмoдeрнистичкиoт скептицизам, истoриoгрaф-ските метафикции, паралелш, сo афирмирааето на тезата за шстоеае-тo кoнстрyирaни верзии на исторщата, ja афирмираат и тезата за гонтек-стуалната зaвиснoст на тие верзии и, вo ^ajra линиja, предупредуваат и на oпaснoстa oд релативизираае на значенската вредшст на сeкoja вер-зща, вклучителш, и на минaтoтo. Пoстaнкитe на тоздава^е aнoкрифнa истoриja (Мeкxejл), oднoснo стратегиите на тоздаваае кoнтрaфaктичкa исторща (Веселинг), истo така, учествуваат вo рeaлизaциjaтa на интер-претативните елементи вo истoриoгрaфскитe метафикции: преку нив се излoжyвaaт „имагинативните маневри на интерпретацщата post festum" (Веселинг, 1991: 168), oткривajки ги и сyбjeктивнитe дeфoрмaции на истoриjaтa вo eпистeмoлoшки кaтeгoрии. Од една страна, „юнтра-фaктичкo-aлтeрнaтивнaтa" (Веселинг) и „aнoкрифнo-рeвидирaчкaтa" (Мeкxejл) вaриjaнтa вo истoриoгрaфскитe метафикции се oпрaвдyвaaт сo фaктoт штo голем брoj oд рoмaнитe пoкaжyвaaт зголемен интерес за т.н. „темни места" вo истoриjaтa, oднoснo за кагонизираната истoриja штo, дoпoлнитeлнo, ja стимулираат интерпретативната дименздонира-нoст на рoмaнoт сo рeвизиoнистички предзнак. Од друга страна, каю нoситeли на ревизгонистичките тенденции вo рoмaнoт, aнoкрифнoстa и кoнтрaфaктичнoстa упатуваат на фaктoт дека привилегирааето oддeл-ни текстуални традиции, немитавш, резултира вo генерирааето верзии на минатото и, вo исто време, ja oткривa мoжнoстa за субвертираае на нивниoт мoнoпoл преку oткривafteтo нoви значена вo традицгоналш фaвoризирaнитe тeкстoви.

Интeрпрeтaциjaтa е едш oд прашааата кoe се актуализира и вo рамки на евидентираните прoмeни вo истoриoгрaфски кoнтeкст, каде штo се дoвeдyвa вo негосредна врска сo прoмeнитe вo сфакааето на истoриjaтa и, слeдствeнo, œ прoмeнитe вo стaтyсoт на исторгографща-та. Впрoчeм, и дефинициите на истoриoгрaфиjaтa, имajки ги предвид eтимoлoшкитe аспекти на тeрминoт, гo свртуваат внимaниeтo врз при-сyствoтo на oдрeдeнo метарамниште на тoлкyвafte на oписитe на ми-нaтoтo, юешто се фoкyсирa врз наративите, врз интерпретациите, врз

погледите на светот кои се афирмирани во нив, врз начините на употре-ба на доказите или врз методите кои се употребени од страна на други историчари: „Историографщата е проучуваае на начините на коишто се пишува исторщата - исторща на историското пишуваае ... Кога ]а проучувате историографщата, не ги проучувате настаните од минатото директно, туку ги проучувате променливите интерпретации на тие на-стани во делата на индивидуалните историчари".6 Овие амбиваленции ке бидат актуализирани во современата историографща, а во прилог на сигнализираае на променетиот статус на минатото, како и во прилог на истакнува^е на улогата на конструктивистичките и на интерпретатив-ните димензии во историографщата. Наспроти премисите врз коишто почива традиционалната историографща - ставот на Леополд вон Ранке за „невиното око" на историчарот, за фактите како елементи на исто-рискиот наратив кои се аподиктично обезбедени (а не конструирани со посредство на историчарот), сфакааето дека историчарите секогаш го-ворат „за она што навистина било" - современата историографща ги афирмира конструираниот карактер на минатото, вклучително и важно-ста на позицщата од каде што се изведува таа конструкцща. Промените во поимааето на историското минато од неговиот автономен статус на „реалитет sui generis" во об]ект - конструкт, создаден преку процесите на селекцща и на интерпретацща, недвосмислено упатуваат на важно-ста на комплементарната позицща откаде што се селектира, се промис-лува, се конструира, се ревидира, а ко]ашто повекекратно е обуслове-на - историски, текстуално и интерсуб]екгивно. „Исторщата, секогаш, има работа со перспективата ... Секо]а исторща може да се следи назад до одредена перспектива. Таа ги открива погледот на авторот, неговата/ не]зината националност, местото на потекло, возраста и неговото при-способуваае кон читателската публика, коцашто има извесни предрасу-ди, историски убедувааа и очекувааа" (Флудерник, 2009: 3). Тезата за минатото како конструкт ксушто е (кон)текстуално изведен и не]зините консеквенции во однос на интерпретативните тенденции во историо-графщата, ке биде поддржана и елаборирана и од страна на Владимир

6 Conal Furay/Michael J. Salevouris.The Methods and Skills of History:A Practical Guide. 1988: 223. (Цитирано според www.writing.ku.edu). Дополнителните аспекты и прашааа кои ги интегрира историографщата се однесуваат на: критичкиот пристап ко] оди зад чистото истражуваае на историските факти и истражувааата на авторот/историчарот, неговата позицща во општеството и типот исторща mjmTO се пишува во дадениот период, историографи)ата го проширува фокусот на сво]от интерес, опфака]ки ги и прашааата кои се однесуваат на доверливоста на изворите кои се употребени, кредибилитетот на авторот, автентичноста или корупцщата на употребениот текст, историографската традицща или рамката, ревизионизмот наспроти ортодоксните интерпретации.

Бити. Toj ги сместува интерпретативните аспекти вo истoриoгрaфиjaтa вo пoширoки, автореференцщални рамки, штo, сeкaкo, е шследица на прoмeнeтиoт статус на минатото, видeнo низ призма на актуелндот миг. „Истoриитe каю да не се читаат толку заради загаз^ва^е на минатата ствaрнoст за муашто гoвoрaт. Денес ги читаме каю aвтoрeфeрeнциски структури, кoи нè вoвeдyвaaт вo слoжeниoт прoцeс на прoмислeнитe и селективните oдлyки на истoричaрoт, а сo тoa и вo eтичкo-пoлитичкиoт кoмплeкс на сeдиштeтo на неговгот дискурс" (Бити, 2000: 28). Мегутоа, Бити не сaмo што предупредува на aвтoрeфeрeнциjaлнaтa димензща на интерпретацщата туку ги има предвид и метаинтерпретативните рела-ции мегу интерпретациите кoи се мefyсeбнo упатени преку релациите на штврдуваае, на негираае или на дoпoлнyвafte.

Утогата на интерпретацщата вo истoриoгрaфски юнтекст ке биде предмет на интерес на Франк Aнкeрсмит.7 Toj ja фoкyсирa интерпрета-цщата вo рамки на евидентирааето на спецификите на пoстмoдeрни-стичката истoриoгрaфиja и вo рамки на тезите за текстуалната прирoдa на истoриjaтa. Упaтyвajки на парадигматските шместувааа вo истордо-графщата oд 70-тите гoдини на XX век, Aнкeрсмит гo кoнстaтирa надми-нувааето на тенденциите за oпис/oбjaснyвafte на минaтoтo, а вo юрист на афирмираае на „xeрмeнeвтичкитe и на наративистичките тeoрии на интерпретацщата" (1994: 88). Херменевтичките аспекти каю придoбив-ка на нoвaтa исторгографща, Aнкeрсмит ги пoсмaтрa кaкo реакцща на трaдициoнaлнaтa, рaнкeoвскa „наивна" исторгографща кoja инсистира врз нивелираае на присyствoтo и на aктивнoстa на истoричaрoт. „Омни-

7 Пoтврдa и илустраци)а на иитeрнрeтaтивиитe димeизии вo истoриoгрaфиjaтa ке нрoиajдeмe вo рамки на ^oeraOT Разбирате на сегашната истори/а. Публикацщата Вооружениот конфликт на територи/ата на Република Македони/а во 2001 година, резултат на toj ^oe^ (Cm^e: Хeлсииmки кoмитeт за чoвeкoви нрава вo РМ и Центар за чoвeкoви нрава и разрешуваае кoифликти, 2005), нретставува еден прилoг вo афирмираае на интерпретативните пристани на oвaa тема вo мaкeдoискaтa истoриoгрaфиja: oсyмтe теми вo неа се нoстaвeии вo трoeн интернретативен кoитeкст, именувани кaкo мaкeдoнскa радикална верзща, албанска радикална верзща и заедничка верзща. Истата мeтoдoлoгиja е yнoтрeбeиa и вo прирачнитт нoд иaслoв Наративите во нашите истории (ур. Втолета Пeтрoскa-Бemкa/Mирjaиa На)ческа/Ирена Cтeфoскa/Исaмeдии Aзизи, Cкoнje: Центар за чoвeкoви нрава и разрешуваае шнфликти и Институт за сoциoлomки и толитичт-нравни истражувааа, 2006) каде што три историски теми се претставени низ две различни наративни и интернретативни нoзиции. Cличиo истражуваае е снрoвeдeиo и вo крватската истoриoгрaфиja: се анализира oдиoсoт шн oддeлиитe истoриски настани вo учебниците нo истoриja, издадени нред и то 1990-тата гoдииa. Целта е да се токаже на raj начин интернретацщата на истoрискитe настани и личиoсти вo учебниците то истoриja зависи oд нoлитичкитe, oд сoциoeкoиoмскитe и oд културните oкoлиoсти, oдиoсиo oд дoмииaитиитe идeoлomки дискурси. Dinko Zupan. „Ideologija, moc i udzbenici", Prosla sadasnjost. Prir. Vladimir Biti/Nenad Ivic, Naklada MD: Zagreb, 2003: 323-355.

пpeзeнтнaтa, пpeмoлчeнaтa пpeтпocтaвкa e дeкa иcкycтвoтo ня иcтopичa-poт зя минятото, нeминoвнo води кон cyбjeктивитeт, кон дeфopмaциja ня минятото и кон нeлeгитимнaтa интepпoзициja ня иcтopичapoт !efy ми-нaтoтo и читaтeлoт ня нeгoвиoт тeкcт" (Анкepcмит, 1994: 20). MefyTOa, нaглacyвafteтo ня aктивнaтa, интepпpeтaтивнaтa позицщя ня иcтopичa-pитe, то] ja дoвeдyвa во вpcкa co oбeзбeдyвafteтo aвтopeфepeнциjaлeн увид во тeкcтoвитe кои ги peпpeзeнтиpaaт иcтopиcкнтe raCTa™, тякя што нapaтивнитe интepпpeтaции ce инcтpyмeнти, coздaдeни од cтpaнa ня иcтopичapoт, a co цeл дя ce oбeзбeди cмиcлaтa ня минятото. „Фpaзaтa 'Стyдeнaтa во^я' peфepиpa ня oдpeдeнa интepпpeтaциja ня пoлитичкaтa ^TOp^a во пepиoдoт од 1944-тaтa годиня до 1960-титe години. Ияко ce peфepиpa ня минятото во ^газите кои ce coдpжaни во p^ra ня rapa-тивнaтa интepпpeтaциja, ^пяк фpaзaтa 'Стyдeнa во^я', многу пoвeíe, peфepиpa ня тяя интepпpeтaциja, одошто ня минятото" (Анкepcмит, 1994: 91). Пoмecтyвafteтo од „иcтpaжyвafteтo" кон „paзмиcлyвafteтo" зя иcтopиjaтa ня кoe упятувя Анкepcмит, мefy дpyгoтo, упятувя ня ^и-opитeтнaтa интepмeдиjapнa позицщя, или ня т.н. „пpeмин" (Бити, 2000: 15) !efy минятото и ceгaшнocтa кяко точкя oткaдe што cтapтyвa и кaдe што ce peaлизиpa пpиcтaпoт кон минятото. Мefyтoa, oпштoпpифaтeнa-тя тeзa зя тeкcтyaлнocтa ня иcтopиjaтa e paдикaлизиpaнa во racora ня eлaбopиpafte ня кoмплeкcнaтa интepтeкcтyaлнa пocpeдyвaнocт ня миня-тото: яко тeкcтoвитe ce eдинcтвeнoтo нeштo co rae pacпoлaгaмe, тогаш кoнкpeтниoт пpиcтaп кон иcтopиjaтa ce peaлизиpa низ диjaлoшкнтe и низ cпopeдбeнитe упятувя^я и пoвpзyвafta мefy тeкcтoвитe. „Интepпpe-тaтивниoт нячин ня глeдafte ня минятото мoжe дя ce пpeпoзнae caмo во пpиcycтвo ня доуги нячини ня глeдafte ня минятото. Hapaтивнитe ин-тepпpeтaции зaeмнo ce дeфиниpaaт eднa co дpyгa и, зятоя, тиe го должят cвojoт идeнтитeт ня нивнитe интepтeкcтyaлни peлaции" (Анкepcмит, 1994: 72). Отгаму, ^лтя ня иcтopиoгpaфcкнтe пpиcтaпи кон минятото нe ce cвeдyвa ня oraprnaae ня (cкpиeнoтo) знaчefte ня иcтopиjaтa, туку иcтopичapитe ce oниe кои, ^e^ пpoцecитe ня кoнcтpyкциja и ня интep-пpeтaциja, го ocмиcлyвaaт минятото, што, во кpajнa линщя, знячи дeкa ceкoja интepпpeтaциja мoжe дя ce зeмe кяко ^o^c ня „девя^ знaчefte (a ж TOCToe^e) ня минятото" (Анкepcмит, 1994: 100). Ha то] нячин, и Анкepcмит ja пoддpжyвa инвepзивнo пocтaвeнaтa и интepпpeтaтивнo-тeкcтyaлнaтa пoвpзaнocт !efy минятото и ceгaшнocтa: ocмиcлyвafteтo ня минятото и нeгoвoтo интeгpиpafte во paмкитe ня oпpeдeлeнa иcтopиja, нужно, ce извeдyвa од дoпoлнитeлнaтa и од cпoзнajнo нaдмoíнaтa пoзициja ня ceгaшнocтa rojamTO, co пocpeдcтвo ня пoвeíeкpaтнитe (pe) интepпpeтaтивни мeдиjaтopи, му пpиcтaпyвa ня минятото.

Всушшст, тезите на Франк Aнкeрсмит се прoдлaбoчyвaшг на дел oд стaвoвитe на Хе]ден Ва]т кoj, исто така, eксплицитнo, упатува на ^мигов^^та и на вaжнoстa на интерпретативните елементи вo истoриoгрaфиjaтa. ПoтврдyвajKи ja eднoглaснoстa мегу тeoрeтичaритe на исторщата oкoлy стaвoт дека сите историски наративи, нyжнo, сoдржaт интерпретативни елементи и дека сите истории се вид интерпретации, TOj пoсoчyвa две причини от кoи ja oпрaвдyвa пoтрeбaтa oд интeрпрeтaциja. Првo, истoричaрoт ja вклучува интерпретацщата кaкo селективто-eксклyзивнo пристапуваае кoн истoрискиoт запис rnjmTO, сo oглeд на фактографската oбрeмeнeтoст, не мoжe да биде интеграла вклучен вo наративната репрезентацща. „Истoричaрoт мoрa да ги 'интерпретира5 нeгoвитe пoдaтoци преку исклучуваае на oдрeдeни факти oд нeгoвиoт oпис, а кoи се ирелевантни за неговата наративна намера" (Вajт, 1986: 51). Втoрo, нeкoмплeтнoстa на историските записи гo принудува истoричaрoт вo свojoт наративен oпис да вклучува настани за ши нема дoвoлнo факти, така штo интeрпрeтaциjaтa станува прoцeс на пoпoлнyвaшг на пукнатините и на празнините. (Toкмy oвaa димeнзиja ja афирмираат и истoриoгрaфскитe метафикции преку пoстaпкитe на aпoкрифнo пoпoлнyвaшг на т.н. „темни места" вo истoриjaтa). Еден oд аргументите врз кoиштo се темели инсистира&ето врз мeтaистoрискитe елементи oд страна на Вajт е ^CToe^era кooпeрaтивнoст мегу eксплaнaтoрнитe и интерпретативните останки. Прaктичнo, Вajт пoвлeкyвa рaвeнствo мегу репрезентацщата, интeрпрeтaциjaтa и oбjaснyвaaeтo, каш останки чиjaштo нeминoвнoст е oчиглeднa вo кoнтeкст на наративните димензии на исторщата: сeкoja рeпрeзeнтaциja претставува интерпретацща, а се-кoja интерпретацща oбeзбeдyвa извeснo oбjaснyвaae.8 Значи, аш истори-чарите ги oбjaснyвaaт настаните от цел да oбeзбeдaт сooдвeтнo разбираае за нив, тoгaш интерпретацщата претставува срeдствo кoe гo oбeзбeдyвa разбира&ето, а нaрaциjaтa е начин на rnjmTO се пoстигнyвa интерпрета-циjaтa. УпaтyвajKи на дeплaсирaнoстa на сфака&ето на истoриoгрaфиjaтa кaкo ^заинтерес^ат и oбjeктивнo запишуваае на минатото, Вajт шн-статира дека фактите не гoвoрaт самите за себе, туку го репрезентираат значе&ето што истoричaритe им го даваат на настаните. Затоа, „прашаае-

8 Успенски ja фoкyсирa заемната yнaтeиoст мегу oддeлнитe интерпретации bo истoриoIрaфски шнтекст, oдиoсиo нoврзaиoстa мегу интернретаци)ата и oбjaснyвafteтo. Toj го кoистaтирa ^стое^ете различни мoжиoсти за oбjaсиyвafte на историските настани, така што истите историски настани мoжaт да дoбиjaт различна интерпретацща. „Зад сeкoe oд тие oбjaсиyвafta, oчиIлeдиo, се нaofa различен мoдeл на истoриски ^o^e, т.е некаква нретстава за неговата суштина". Cнoрeд тoa, рaзиoвидиoстa oд интерпретативни мoжиoсти, нoврaтиo, ja изразува и ja тотврдува реалната слoжeнoст на истoрискиoт нрoцeс и, вo истo време, го афирмира oднoсoт на дoнoлиyвafte, а не на негираае мегу oддeлиитe oбjaсиyвafta и толкувааа (1996: 10-11).

to co K0emT0 ce coonyBaaT ncTopnnapnTe geHec, He e npamaaeTo: mTO ce ^aKTHTe, TyKy npamaaeTo: KaKO ^aKTHTe Tpe6a ga ce KoHcTpynpaaT 3a ga ce O3aKOHU egeH HannH Ha TojKyBa&e HaMecTO gpyr" (BajT, 1986: 134). BaKBo-to noHMa&e Ha HHTepnpeTaTHBHHTe ejeMeHTn Tpe6a ga ce nocMaTapa n Bp3 no3aguHaTa Ha enncTeMonomKnoT cкeптпцпзaм, co Koj ce coonyBa ncTopn-orpa^njaTa: KaKO H3pa3 Ha HegoBep6aTa bo aпcoJyтnзaцnjaтa Ha KaKBa 6njo egHO3HaHHa пнтeрпрeтaцпja Ha ncTopncKHTe HacTaHn Koja 6n 6nja 3acHo-BaHa Bp3 egHa npuKa3Ha. „Hнтepпpeтaцnjaтa cTaHyBa HyxHa bo paMKn Ha рeпрeзeнтaцпjaтa, 6ngejKn ncTopnnapnTe MoxaT ga og6epaT, Bp3 ecTeTcKa ocHOBa, pa3nnHHH cTpyKTypn Ha 3anneT co Kon Ha ceквeнцннтe HacTaHn Ke km gagaT pa3JHHHo 3Haneae KaKO TunoBu npnKa3Hn" (BajT, 1986: 53).

Bo поgоцнexнптe cTygnn BajT io cпeцn^nкyвa HHTepecoT 3a ннтeрпрeтaцнjaтa bo ncTopnjaTa, bo KoHTeKcT Ha t.h. „nonnTHKa Ha ннтeрпрeтaцнjaтa". OnepnpajÉH co oBaa cnHTaraa Toj, BcymHocT, ja npeTnocTaByBa nonnTHKaTa KaKo egeH og ycjoBHTe 3a nocraByBa&e Ha пнтeрпрeтaцпjaтa KaKo coцnjaJнa aKTHBHocT, co mTo, nocpegHo, ja Hernpa MoxHocra og nocToeae „nncTa" ннтepпpeтaцнja, Koja 6n nмпJnцnpaJa He3anHTepecnpaHo n HenpucTpacHo ncTpaxyBa&e. Ako ncTopncKHTe gncKypcn ja gepnBnpaaT HHBHaTa ^opMa og MopajHHTe, og nonnTHHKHTe, og coцnjaJнnтe njn og ecTeTcKHTe BpegHocTn, koh HMaaT aBTopnTeT bo onmTecTBoTo njn, noHeKoram, ce bo oпoзnцnja co Tne BpegHocTn, Toram „npoynyBaaeTo Ha ncTopnjaTa HHKoram He e 'HeBHHo5, ngeojomKH hjh nonHaKy, 6njo ga e jaHcnpaHo og nonnTHHKaTa nepcneKTHBa Ha .HeBn^Ta, Ha ,3,ecHn^Ta njn Ha Цeнтapoт" (BajT, 1990: 82).9 O-raMy, cnHTamaTa 'nonnTHKa Ha nнтepпpeтaцnjaтa5 ynaTyBa Ha aBTopnTeToT KojmTo HHTepnpeTaTopoT/ncTopnHapoT io HMa vis-à-vis nocTojHHTe nonnTHHKH aBTopnTeTH bo onmTecTBoTo Ha Koe My npnnara n Toj, og egHa cTpaHa, n vis-à-vis aBTopHTeToT Ha ocTaHaTHTe HHTepnpeTaTopn bo paMKn Ha HeroBaTa oSnacT Ha npoynyBaae, og gpyra cTpaHa.

KHyT KejcTajn npamaaeTo 3a yjioraTa Ha nнтepпpeтaцnjaтa bo ncTopnorpa^njaTa ro cnTynpa bo enncTeMojomKn paMKn Kage mTo ce peajH3npa Ha gBe paMHnmTa. Og egHa cTpaHa, paMHnmTeTo Ha Koe ce peajH3npa KoHcTpy^njaTa Ha MHHaTHTe HacTaHn KaKo gBoHacoHHo noBp3yBaae Ha ^aKTHTe n Ha TojKyBa&aTa, mTo ce ogBHBa cnopeg пpnнцnпoт Ha xepMeHeBTHHKa ^up^a: „HamnTe ^peg-cygoBn5 ce MeHyBaaT bo cpeg6aTa co MHHaTaTa cTBapHocT Koja ja ncrpaxyBaMe ... ncTopnjaTa KaKo gBnxe&e

9 „'npaBeH>eTo ncropnja' e пoткpeпeнo og пoJJnтnнкara mok, Koja Kpenpa coogBeTeH ^oc-op (ipag, нaцnja, hth) ... HcropnHapnTe He ja пpaвaт ncTopnjaTa, Tne caMo ce aHia^npaHn bo ^aBefteTo ncTopnn: пapтnтnвнaтa yпoтpe6a ja ннgнцнpa yjjoiaTa mTo Tne ja nipaaT bo пoзnцnjaтa Koja He km ^nmia ... Tne caMo ce HaoraaT 'oKojjy' MoKTa; Tne in ^HMaaT gnpeKTHBHTe bo TOMamy hjh TOBeKe eкcпJnцnтнa c^opMa" (CepTo, 1988: 6-8).

мегу прeтпoстaвкитe и нивните прoвeрки, исторщата кaкo рaзгoвoр мегу истрaжyвaчoт и извoрoт, кaкo диjaлoг мегу тeoриjaтa и емпирщата" (2004: 157). Од друга страна, рамништето на шешто партиципираат и идeoлoшкo-кoнтeкстyaлнитe аспекти ти ja пoтeнцирaaт интерпретативната гозицща на истoричaрoт вo прoцeситe на шнструкцща. Значи, вo визурата на Келстали, истoричaрoт го кoнстрyирa минатото вo свoeтo крyжнo xeрмeнeвтичкo движете мегу дoстaпнитe oстaтoци и актуелнис>т видoкрyг (вклyчитeлнo и прoфeсиoнaлнaтa заднина, тeoрискитe перспективи и oпштиoт xoризoнт), штo резултира вo „прoeктирameтo вeрojaтнa слика за минaтoтo, а вooпштo не вистинита слика" (2004: 231).

Нестор^та рeлeвaнтнoст и aктyeлнoстa на прашатето на интeрпрeтaциjaтa, и вo книжевен и вo книжeвнo-тeoриски тнтекст, ке ги редуцираме на случаите ши ги актуализираат и ги дeмoнстрирaaт интeриoризирaнитe интерпретации вo книжевните текстови. Вo принцип, сeкoj oблик на интeртeкстyaлнo реферирате кoн другите тeкстoви ги вградува метатекстуалните рамништа каш oSnrn на тeкстyaлнo изведени интерпретации на тие текстови. Вo слyчajoт на истoриoгрaфскитe метафикции, начините на ип^тек^ал^ пoсрeдyвaнитe (ре) интерпретации и (мета)интерпретации шн истoриjaтa и примената на интертекстуалните пoстaпки го сугерираат TOCToeme™ метатекстуална заднина. Meтaтeкстyaлнoстa, кaкo еден oд типoвитe трaнстeкстyaлнoст за кoиштo roвoри Жерар Женет, ja oпфaKa релацщата текст - метатекст, мегутоа, не сaмo вo смисла на трaдициoнaлнaтa xeтeрoтeкстyaлнa релацща штo ja зазема книжевната критика вo oднoс на книжeвнoстa. Haпрoтив, мeтaтeкстyaлнoстa ги oпфaKa и oниe oблици на кoмeнтирame, штo, вo експлицитен или вo имплицитен вид, се интeриoризирaни вo рамки на даден авторски, „примарен" текст (вклyчитeлнo и кoмeнтaритe oд страна на aвтoрoт, на нaрaтoрoт и на лишвите), кaкo „'шментар5 штo го ж>врзува тeкстoт сo друг текст за Bojmro тoj збoрyвa, без нужго да го цитира (кoнвoкaциja), ни, вo крajнa линиja, да го именува" (Женет, 2003: 67). Значи, интертекстуалните и метатекстуалните останки госредуваат вo рeaлизирameтo на толкувачките прoцeси, дeмoнстрирajKи ги капацитетите на рoмaнeскнитe тeкстoви да го автотематизираат прoблeмoт на книжeвнoтo тoлкyвame и, следствен, сaмиoт да генерира извесен толкувачки мoдeл.10 Вo таа смисла, треба да се сфати и двojнoтo,

10 Вo таа смисла, oсoбeнo се парадигматични рoмaнитe Блед oгaн на Владимир Haбoкoв, Hишaлoтo на Фyкo на Умбeртo Еш и Шседувате на Aитoниja C. Ба)ат. Oсoбeнo вo рoмaнoт на Em прeпoзнaтливo е интeриoризирaнoтo и тeмaтизирaнoтo функц^н^ая^ на т.н. интрепретативни заедници на Cтeнли Фиш: кoнкрeтнo, рoмaнoт го илустрира фyнкциoнирameтo на пaрaнoиднoтo читате и толкувате на oдрeдeн кoрпyс тeкстoви (книжевни, историски и академски) oд страна на припадниците на книжевто - критичката и на книжевто- педагошката субкултура.

oднoснo двoнaсoчнoтo фyнкциoнирame на aвтoрeфeрeнциjaлнoстa, за што гoвoри Дубравка OрaиK-ToлиK: и каш ^станка кoja oпeрирa вo пoдрaчjeтo на мeтaтeкстyaлнoстa, нo и каш oблик на aвтoмeтaтeкстyaлнoст, oднoснo кaкo aвтoрeфeрeнциjaлнoст (Ораик, 1993: 135 -136).

Капацитетот на рoмaнeскниoт текст да oбeзбeди интeриoризирaни, интeртeкстyaлнo-мeтaтeкстyaлнo изведени толкувата, ке биде предмет на интерес и на Ренате Лaxмaн. Taa упатува на кoмплeкснaтa ситуацща кoгa тeкстoт, интeртeкстoт и метатекстот, се jyкстaпoнирaни вo кoнкрeтeн текст и дoafa дo нивнo миксирате, така штo „мaнифeстниoт текст, изграден кaкo сума oд интeртeкстoви, го тнструира свojoт метатекст преку референцщата кoн тугите тeкстoви", штo ке рече интeртeкстyaлнo (Лaxмaн, 1997: 317). Мегутоа, oнa штo е пoстaвeнo на преден план вo кoмплeксoт тeкстoвни референции, нeсoмнeнo е елементарнж>т мexaнизaм на интерпретацщата, oднoснo прoцeситe на кoнститyирame смисла. „Знaчemeтo не мoжe да се лoцирa вo тeкстoт, туку се пojaвyвa вo тoчкaтa на пресек, каде што различните тнтексти се судруваат, се вкрстуваат и пенетрираат еден вo друг, се телесшпираат еден вo друг; вo нajдoбaр случа], значетето мoжe да се пoсoчи каш oпeрaциja на пoвикyвame на други текстови вo сeмaнтичкиoт прoeкт soj се нaofa вo прoцeс на шздавате. Оттаму, знaчemeтo не мoжe да дoбиe рeaлнo пoстoeme" (Лaxмaн, 1997: XVI-XVII). Инсистира]ки врз пoширoкитe мнeмoнички аспекти на интeртeкстyaлнoстa и заговара^и ja мefyтeкстoвнoстa кaкo единствен прoстoр каде штo се реализираат прoцeситe на сoздaвame смисла, Лaxмaн, нeсoмнeнo, ja пoсмaтрa интeртeкстyaлнoстa каш oблик на децентрирате на идejaтa за oригинaлнoстa, за зaтвoрeнoстa и за единстве^то цeнтрaлизирaнo значете.

Вo нaсoкa на oдрeдyвame на фyнкциoнирameтo на интерпретативните мexaнизми вo книжевнгот текст, oсoбeнo е инструктивна студщата Кратка средба со Хомер: интерпретацща, фикцща и факти во Вистинската приказна на Луки/ан11 oд француската тeoрeтичaркa Coфи Рaбo. Пoстaвeнaтa трщада вo нaслoвoт го нajaвyвa предметот на интерес - oднoсoт мегу фикцщата и интерпретацщата, oднoснo мегу интeрпрeтaциjaтa и „фактичките дaдeнoсти", што, нeдвoсмислeнo, ja заговара средишната шзицща на интeрпрeтaциjaтa вo релациите исторща - фикциja. Koнкрeтнo, нaслoвeнaтa трщада ja синтетизира

11 Вo таа смисла, oсoбeнo се парадигматични рoмaнитe Блед оган на Владимир Haбoкoв, Нишалото на Фуко на Умберто Eкo и Поседувате на Arn^^a C. Ба]ат. Oсoбeнo bo рoмaнoт на Eкo прeпoзнaтливo е интeриoризирaнoтo и тeмaтизирaнoтo фyнкциoнирame на т.н. интрепретативни заедници на Отенли Фиш: га^ретто, рoмaнoт го илустрира фyнкциoнирameтo на пaрaнoиднoтo читате и толкувате на oдрeдeн кoрпyс тeкстoви (книжевни, историски и академски) oд страна на припадниците на книжевго - критичката и на книжeвнo- педагошката субкултура.

пojдoвнaтa дилeмa ня cтyдиjaтa: до roja точкя oпpeдeлeн фякт мoжe дя ja пoтвpди или дя ja поништи интepпpeтaциjaтa и до roj cтeпeн интepпpeтaциjaтa мoжe дя ce пота^я вpз фaктoт, oднocнo ^amaftero: дяли и колку тoлкyвafteтo мoжe дя бидe пoтвpдeнo и докяжяно co фaктитe кои пocтojaт нaдвop од фикциjaтa? Вpз тяя о^овя, cтyдиjaтa oтвopa пят кон пpeиcпитyвafte ня peлaциитe мefy фикциoнaлнaтa книжeвнocт и тoлкyвaчкaтa пpaктикa, oднocнo тeopиjaтa, што, пяк, во кoнтeкcт ня нaшeтo иcтpaжyвafte, e во coглacнocт co acпeктитe ня тeopeтcкaтa фикцщя. Oдлyчyвajíи ce зя тeкcтoт roj пpoблeмaтизиpa oддeлни иcтopиoгpaфcкн, биoгpaфcкн и книжeвнo-иcтopиcки ^amaaa (Xoмep и xoмepcкoтo ^amafte), Рябо, вcyшнocт, го eлaбopиpa нячинот ня кojштo eдeн фикциoнaлeн тeкcт гeнepиpa интepпpeтaциja кoja би биля кoмпeтитивнo пocтaвeнa во oднoc ня иcтopиcкнoт фякт, но и во oднoc ня ocтaнaтитe интepпpeтaции во иcтopиoгpaфcки кoнтeкcт, co oглeд ня тоя што ^amafteTO зя Xoмep e aктyeлнo и во иcтopиoгpaфcки, но и во книжeвнo-иcтopиoгpaфcки paмкн.12 Слeдcтвeнo, интepпpeтaциjaтa што e ^о^ц^ята во фикциoнaлeн (кон^кст, во иcтo вpeмe, ce позицион^я и мeтaинтepпpeтaтивнo. Елaбopиpajíи ги нaчинитe ня коишто eднa фикциja мoжe дя зacнoвa oпpeдeлeнa интepпpeтaциja, одного нaчинитe ня кои фикциjaтa мoжe дя ce yпoтpeби кяко cpeдcтвo зя интepпpeтaциja, aвтopкaтa доягя до зяклучокот зя нyжнaтa пoвpзaнocт !efy фикциjaтa и интepпpeтaциjaтa. 3a тяя цeл, Рябо, во тeкcтoт ня Лyкнjaн, го cлeди paмништeтo ня кoeштo, низ кapикнpaнa xипepбoлизaциja, ce дeмoнcтpиpa фикциoнaлнoтo втeмeлyвafte ня oдpeдeнa интepпpeтaциja кoja, кoнcтpyиpajíи caмaтa зя ceбe coпcтвeни фякти, пapaдoкcaлнo, ce пpeтcтaвyвa ceбecи кяко многу повялидня, пя и пoyбeдливa, одошто интepпpeтaциитe ня кoмeнтaтopитe (иcтopичapитe ня книжeвнocтa). Вcyшнocт, зя Рябо пpoвoкaциjaтa лeжи во фaктoт што Лyкнjaн помялку ce пoтпиpa вpз coпcтвeниoт aвтopитeт ня yмeтник, a многу пoвeíe вpз пpeиcпитyвafte ня aвтopитeтитe ня кoмeнтaтopитe ня Xoмepoвитe тeкcтoви и, пошлого, тoлкyвaчитe ня ceкoj книжeвeн тeкcт кои, зя дя го apгyмeнтиpaaт тoлкyвafteтo и paзбиpafteтo ня тeкcтoт, чecтoпaти, пpибeгнyвaaт кон фикциoнaлизaциja. „Ако чecтo ce cлyчyвa знaefteтo дя и пpeтxoди ня интepпpeтaциjaтa, нe e peткo ни тоя кога интepпpeтaциjaтa

12 Свecx зя ннxepпpexaxнвнaxa пpнpoдa ня coпcxвeнaxa пpикaзнa пocxoн и raj Луки^ян, ко] ja дeфиниpa кяко нpoннчeн кoмeнтap ня пocxoeчкнxe ннxepпpexaцнн ня Xouep „Свpaxнв до пoexox Xoмep, na, uefy дpyгoxo, го пpamaв од кaдe e, би^ки тоя raj rnc и дeн дeнec ^многу ce нcxpaжyвa ... Го пoтпpaшaв и зя cxнxoвнxe кои му ce oдpeкyвaax, дяли ги нaпишaл caм. Peчe дeкa cнxe ce ^шви. Зятоя им зaмepнв ня гpaмaxнчapнxe, cлeдбeннцнxe ня 3eнoдox и ня Apнcxapx, ня ннвннxe ^лни бpбopefta" (Луки^ян, 2002: 281).

вoди юн градетето пoдaтoци за юи ништo не знаеме" (Рaбo, 2005: 274). Оваа димензща на интерпретацщата идeaлнo фyнкциoнирa вo рамки на фикцщата, сo oглeд на тоа штo таа „самата за себе е свoj факт" (Рaбo, 2005: 280). Вo таа смисла, голем брoj истoриoгрaфски метафикции, кoристejки ja пoстaпкaтa на aпoкрифнoст вo толкуватето на т.н. „темни места" вo истoриjaтa, пoстигнyвaaт двoeн ефект: првo, интeртeкстyaлнo и (рe)интeрпрeтaтивнo ги вoспoстaвyвaaт врските сo истoрискитe тeкстoви и, втoрo, ефектуираат вo фикциoнaлнaтa прoблeмaтизaциja на oдрeдeни истoриски ситуации, т.е. ja афирмираат рeвизиoнистичкo-алтернативната верзща низ призма на нejзинaтa фикцгонализирачка димeнзиja кaкo прoстoр каде што ке се реализира рeинтeрпрeтaциjaтa. Пoстaвyвajки ja интерпретацщата вo срeдиштeтo на вниманието, Рaбo ги пoeнтирa капацитетите и границите на интерпретацщата, притоа oтвoрajки го прoстoрoт за реализацща на фикциoнaлизирaчкитe тенденции на извесни фoрми на интeрпрeтaциja: oчиглeднo, готврдата на една интeрпрeтaциja не мoжe и не мoрa да се oдвивa сaмo преку нejзинaтa yмeшнoст, ниту, пак, сaмo преку нejзинaтa мoк да ги рeкoнстрyирa фактите, туку и преку функцщата на нejзинaтa инвeрзивнo симетрична мoк да „предизвика" фикциja. Мoжиoстa „една фикцща да се зaснoвa врз една интерпретацща", oднoснo „една фoрмa на интерпретацща да биде прoдoлжeнa œ фикциoнaлни средства", за aвтoркaтa претставува дoвoлeн дoкaз за нaклoнeтoстa на интерпретацщата кoн измислувате. Уште швеке, станува збoр за yпoтрeбa на капацитетите на фикцщата да биде маскирана вo нeпoкoлeблив факт. „Интерпретацщата, дури и да нajдe свoj terminus ad quem вo фикцщата, мoжeмe да се oблoжимe дека без штребата за интерпретирате нема вooпштo да има пoтрeбa oд фикциja за Xoмeр или за други aвтoри. Фикциjaтa мoжe да и се закани на рaбoтaтa на интeрпрeтaциjaтa, нo без интерпретацща нема да има фикцща. ^жму и вo oвaa смисла, интерпретацщата е yмeтнoст " (Рaбo, 2005: 285).

Интерпретацщата вo истoриoгрaфскитe метафикции е иманенцща кoja, говекекратш, е гарантирана сo нивната жaнрoвскa детерминирашст - кaкo пoстмoдeрнистички жанр, каю рoмaнeскeн жанр и кaкo метафикцща.

1. Kaкo репрезенти на oдликитe на пoстмoдeрнистичкaтa книжeвнoст, истoриoгрaфскитe метафикцища дeмoнстрирaaт генералната тенденцща на пoстмoдeрнистичкитe тeкстoви - да се ситуираат кaкo кoмeнтaр, кaкo фyснoтa или каю пoстскриптyм на пoстojниoт юрпус, штo се дoлжи на пoстмoдeрнистичкaтa флeксибилнoст и тoлeрaитнoст кoн сoпствeнaтa традици|а. Вo таа смисла, Виктор Жмегач, мегу сигнатурите на

пocтмoдepниcтичкaтa cocrc^a, го нaвeдyвa cпojoт !efy лaвиpинтoт и мyзejoт, кяко ^ocrop што ги гapaнтиpa acпeктитe ня пoтpaгaтa, ня cимyлтaнocтa и ня yнивepзaлнaтa кoмyникaциja (1991: 416).

2. Дeл од тeopeтичapитe ja зaгoвapaaт интepпpeтaциjaтa и кяко cпeцификa ня poмaнecкниoт жaнp. Влaдимиp Бити овя ^amafte го пocмaтpa вpз пош^ок фон: тoj ja кoнcтaтиpa кoнтинyиpaнaтa aкyтнocт ня ^amafteTO зя интepпpeтaциjaтa во книжeвнoтeopиcки кoнтeкcт што, cпopeд нeгo, ce должи ня пepмaнeнтнa кpизa ня интepпpeтaциjaтa кoja, во исто вpeмe, тpaгa по cвoитe тeopиcки пpeтпocтaвки и по cвojaтa yпoтpeбливocт - нejзинaтa кoнвepтибилнocт и вялидност, во cмиcлa ня мoжнocтa пpeмиcитe ня eднa интepпpeтaциja дя бидят пpимeнливи вpз paзлични тeкcтoви. Во тaквaтa кoнcтeлaциja Бити ги пocoчyвa книжeвнитe тeкcтoви (чщшто peпpeзeнт во пocтмoдepниcтички кoнтeкcт e poмaнoт) кяко пpивилeгиpaн пpeдмeт ня интepпpeтaциja, токму пopaди нивнaтa aвтopeфлeкcивнocт, одного кaпaцитeтитe дя го cвpтyвaaт внимaниeтo вpз мexaнизмитe ня пpoизвeдyвafte ня cвoeтo знaчefte. Пpитoa, poмaнитe, кяко peпpeзeнти ня клacaтa книжeвни тeкcтoви, co oглeд ня нивнaтa xибpиднocт, „ж ce c^o пpивилeгиpaн предмет ня интepпpeтaциja туку и модел cпopeд кoj тpeбa дя ce opгaнизиpa интepпpeтaтивниoт тeкcт, дотолку пoвeíe што и тoj мopa дя бидe тpaнcгpecивeн во oднoc ня кaтeгopиитe co кои oпepиpa, дя ce диcтaнциpa од нив и, co тоя, од caмиoт ceбe, во нacoкa ня нeдoфaтливaтa, pagmaora дpyгocт" (Бити, 1997: 151). Умбepтo Еко, тeopeтичap и poмaнcиep, rojmTO низ poмaнитe, чecтoпaти пишyвaни cпopeд кодот ня иcтopиoгpaфcкaтa мeтaфикциja, ги дeмoнcтpиpa coпcтвeнитe кoнцeпции и кaтeгopии, cмeтa дeкa poмaнoт пoceдyвa жaнpoвcки пpeдиcпoзиции дя бидe „мяши^ зя гeнepиpafte paзнopaзни тол^вям" (2007: 1).

3. Интepпpeтaтивнитe acпeкти во иcтopиoгpaфcкнтe мeтaфикции имaaт cвoja зaднинa и во oдpeдyвafteтo ня oвиe poмaни кяко мeтaфикциoнaлни и, ocoбeнo, во нивното oдpeдyвafte кяко вид тeopeтcки фикции. Имeнo, apтикyлиpajíи ги пocтcтpyктypaлиcтичкитe кoнцeпции ня интepтeкcтyaлнocтa, oвиe poмaни, пapaлeлнo, ja aфиpмиpaaт и интepпpeтaциjaтa кяко мexaнизaм зя oбeзбeдyвafte тeкcтoвни пpeдлoшки кои íe ги cтимyлиpaaт пoнaтaмoшнитe интepпpeтaции. Hecoмнeнo, во зaднинaтa ня oвиe aфиpмaции пpeпoзнaтливa e пpeпopaкaтa ня Ролян Бapт „и caмиoт кoмeнтap дя бидe тeкcт" (1986: 1109). Во кoнтeкcт ня тeзитe зя кpитикaтa кяко интepтeкcтyaлнa, a нe кяко мeтajaзичнa peлaциja и, нecoмнeнo, кяко мeтaтeкcтyaлнa peлaциja, интepтeкcтyaлнитe cтpaтeгии во иcтopиoгpaфcкнтe мeтaфикции пocpeдyвaaт во инcтaлиpafteтo тeopиcкo-кpитичкн peфлeкcии во poмaнecкeн кoнтeкcт,

та не oд вooбичaeнaтa мета]азична, критичка дистанцща, туку oд имaиeнтнoтo интeртeкстyaлнo и мeтaтeкстyaлнo рамниште. И на oвa рамниште на жaнрoвскa гонтекстуализацща, рoмaиитe ja реализираат интерпретативната oриeнтaциja и кoн книжевните прeтxoдници.

^нечто, прашатето на интерпретацщата вo истордографските метафикции oзнaчyвa една oд точките каде штo рoмaиитe ja oткривaaт интеракцщата мегу истoриjaтa, тeoриjaтa и книжевшста. Heсoмнeнo, вo стaвoвитe на ^фи Рaбo мoжaт да се прегознаат дел oд пoзициитe на швгот истoрицизaм (кoи, пак, вo oдрeдeнa мера се нaдoврзyвaaт на тезите на Хе_щен Ва]т), гои ja заговараат тeкстyaлнoстa на исторщата и истoричнoстa на тeкстoт. Eлaбoрирajки ги мexaиизмитe на юнституирате на фикцщата кaкo интерпретацща, Рaбo упатува на капацитетите на интерпретативните ^o^ct да ja укинат временската линеаршст: oд една страна, да ja oбeзбeдyвaaт „средбата" мегу тeкстoвитe и значетата штo врeмeтo ги oдвojyвa и, oд друга страна, да му oбeзбeди на тoлкyвaчoт мoжнoст да претстави една кoeгзистeнциja и кoмпaтибилнoст мегу свeтoт и дeлoтo, мегу aвтoрoт и тoлкyвaчoт (Рaбo, 2005: 276-277). Вo таа смисла, заклучува Рaбo, фикцщата го oбликyвa движemeтo на интeрпрeтaциjaтa, oбeзбeдyвajки и ja рамката кoja не шстои вo врeмeтo. „Дoдeкa тoлкyвaм, jaс ги ставам, всyшнoст, на ист план, миговите и суштествата, што врeмeтo, сo свojaтa линeaрнoст, мoрaлo да ги спречи да бидат вo кoнтaкт или да влезат вo мегусебна врска ...Toa што го разбирам Xoмeр не е сaмo вo фyнкциja на ora штo верувам дека мoжaм да го реюнституирам oд нeгoвoтo време туку и вo фyнкциja на предрасудите штo ми ги дава мojaтa сoпствeнa eпoxa и, вoeднo, врз oснoвa на сите мoи читата на тeкстoвитe кoи се нaслojyвaaт вo врeмeтo ... Херменевтичката рaбoтa мoжe пoмaлкy или швеке oтвoрeнo да направи средба мегу текстовите и значетата штo времето ги oдвojyвa ... Оваа юегзистенцща мегу oниe кoи не би мoжeлe да бидат зaeднo вo врeмeтo е мoжиa сaмo шради тoa штo Лyкиjaн ги измислува нejзинитe рамки, нo и затоа штo тoj ги испoлнyвa тие рамки œ свoитe читата, œ тoмoвитe на една библиoтeкa чщшто гoспoдaр е сaмиoт тoj и каде што читатето на Xeрoдoт мoжe да му прeтxoди на ora на Xoмeр, a KreCTj Kнидски мoжe да биде читан вo истo време кaкo и патуватата на Oдисej" (Рaбo, 2005: 276-277). Овие шнстатации мoжaт да се дoвeдaт вo врска и œ тезите на Луис Мoнтрoyз, кoиштo ja пoддржyвaaт xeрмeнeвтичкaтa врска мегу текстот и кoнтeкстoт. „Нашето разбирате и тoлкyвame, нyжиo, прoизлeгyвaaт oд нашата сoпствeнa истoриски, oпштeствeнo и инститyциoнaлнo фoрмирaнa свест. Затоа, историите кoи ги рeкoнстрyирaмe се текстуални кoнстрyкции на нас юи и самите сме

историски суб]екти. Karo штo минaтoтo ja oбликyвa сeгaшнoстa, така и сeгaшнoстa го прeoбликyвa минaтoтo" (Мoнтрoyз, 2003: 121).

Aвтoритe на истoриoгрaфскитe метафикции, тематизира]ки ja истoриjaтa, нyжиo се сooчyвaaт сo, па и свеста истражуваат вo, векегостсуните текстуализации на минатото, интeртeкстyaлнo oбeзбeдyвajки ja нивната симулташст вo рoмaнeскииoт текст и интерпретацив^ yкинyвajки ja нивната временска линeaрнoст. „Да се толкува, значи да се реагира на текстот на свeтoт или на светот на нeкoj текст, преку сoздaвameтo други тeкстoви" (Eкo, 1995: 28). Исторгографските метафикции ja реализираат ^^твената, рoмaиeскиa тeкстyaлизaциja на истoриjaтa каю (интeртeкстyaлнo) изведена интeрпрeтaциja на шспуните тeкстoви (пoтврдyвajки ja на TOj начин тeкстyaлнoстa на истoриjaтa). Ho, вo истo време, таа е реализирана и каю кoнтeкстyaлнo oбeлeжaнa интeрпрeтaциja (сo штo се штврдува истoричнoстa на тeкстoт). Притoa, рoмaнитe не го активираат сaмo прoцeсoт на тoлкyвame на тeкстoвитe, ши се интeртeкстyaлнo oприсyтнeти, туку ги дeмoнстрирaaт и мoдeлитe и прoцeситe на тoлкyвame вo тeкстoт, пoмeстyвajки ги границите мегу тoлкyвameтo на книжевшста и тoлкyвameтo вo книжeвнoстa, т.е. мегу тoлкyвameтo книжевни текстови и тoлкyвameтo извeдeнo вo рамки на книжевните тeкстoви, вклyчитeлнo и „шместуватето на границите кoи ja делат приказната oд нejзинaтa интерпретацща" (Вoлaс, 1987: 178).

Глaвниoт фoкyс на истoриoгрaфскитe метафикции е пoстaвeн врз различните oблици на xибридизaциja мегу истoри(oгрaф)скoтo и (мета) фикциoнaлнoтo, вo нaсoкa на прoблeмaтизирame на нивната традицго-нална пoдвoeнoст и, паралелга, трaгajки пo тoчкитe на нивш шврзу-вате. Вo таа смисла, прашатето на интeрпрeтaциjaтa станува една oд клучните тoчки каде штo мoжe да се юнстатира пoврзaиoстa мегу oвиe две пoдрaчja. Cлeдствeнo, интeрпрeтaциjaтa дoбивa средишна yлoгa и вo рамки на исторгографската мeтaфикциja, кoja, вo метатекстуалната oриeнтирaнoст кoн брojнитe (интер)текстуални репрезентации на исто-рщата, го сугерира нившто зaeдништвo: „Да се пишува исторщата или истoрискaтa фикциja, eднaквo значи да се раскажува, да се (ре)гонстру-ира пo пат на селекцща и на интерпретацща" (Хачгон, i984a: 23i).

Да резимираме: вo истoриoгрaфскитe метафикции, прaшameтo на интерпретацщата е двojнo фyнкциoнaлнo. Од една страна, тоа е вo функцща на афирмирате на мeтaистoриoгрaфскитe аспекти вo рoмaнитe, преку кoиштo се реализираат метаинтерпретативните релации сo шнудените истoриoгрaфски прoeкции и верзии на исторщата, кoиштo, истo така, се интерпретацив^ изведени. Од друга

страна, тоа е во функцща на афирмираае на метатекстуалните аспекти во романите, преку коишто се реализираат метаинтерпретативните релации со книжевните проекции и верзии на исторщата, а коишто се (ре)интерпретативно интериоризирани во книжевно-романескен контекст. Во исто време, метаисториографските импликации на историографските метафикции отвораат простор и за епистемолошките димензии на романите (проблемот на разбирливоста на исторщата и полиинтерпретативноста на не]зините текстуални траги) и за онтолошките аспекти (тензщата мегу алтернативните и офицщалните верзии на исторщата). Според тоа, толкувачките процеси/модели, кои се интегрирани во историографските метафикции, допуштаат градацща, во смисла да се говори за реинтерпретативен однос кон исторщата, коишто е интериоризиран во романескните текстови, но и во смисла на метаинтерпретативен однос кон книжевните и кон историографските интерпретации на исторщата, однос ко]што, во голема мера, е одреден од „текстуалната енциклопедща на читателот" (Еко, 2002: 212). На то] начин, се отвора бескра]ниот простор на интерпретативни проекции коишто се наогаат во мегусебно дщалошки и метаинтерпретативен однос што, пак, има дво]на импликацща: прво, да ]а сигнализира текстуалната посредуваност и интерпретативната достапност на минатото и, второ, да ]а сигнализира рестриктивната и контекстуално обусловената димензща на (ре)интерпретациите и на (мета)интерпретациите.

Литература:

Еко, Умберто. 2007. Постила кон Името на розата, Мираж, бр.18, стр.1-

21.(Достапно на www.mirage.com.mk). Женет, Жерар. 2003. Палимпсести, Теорщ'а на интертекстуалноста. Прир.

Катица Кулавкова, Култура: Скоще, стр. 63-77. Попов, Чедомир. 1999. О исторщ'и и историчарима. Издавачка канжарннца

Зорана Сто]ановнЪа:Сремскн Карловци/Нови Сад. Рабо, Софи. 2005. Кратка средба со Хомер:интерпретаци)а, фнкцща и факти во Внстинската прнказна на Лукщан, Дщ'алог на интерпретации. Прнр. К. Кулавкова/Ж.Бесиер/Ф.Дарос, Гурга: Скопле, стр. 265-289. Успенскнй, Борнс. А. 1996. История н семиотика, Избранные труды: Семиотика истории. Семиотика культуры. Школа языки русской культуры: Москва, стр. 9-70.

Ankersmit, R. Frank. 1994. History and Tropology:The Rise and Fall of Metaphor.

University of California Press:Berkeley. Barthes, Roland.1986. Teorija o tekstu, Republika, br. 9-10, str. 1098-1120. Biti, Vladimir.1997. Pojmovnik suvremene knjizevne teorije. Matica hrvatska:Zagreb.

Biti, Vladimir. 2000. Strano tijelo pri/povjesti. Hrvatska Sveucilisna Naklada: Zagreb.

Certeau. Michel de. 1988. The Writing of History. Columbia University Press: New York.

Celstali, Knut. 2004. Proslost nije vise sto je nekad bila. Geopoetika:Beograd.

Eco, Umberto. 1995. Intentio lectoris. Napomene o semiotici recepcije, Treci program hrvatskog radija, br. 47, str. 21-30.

Eco, Umberto. 2002. O knjizevnosti. Narodna knjiga:Beograd.

Fludernik, Monika. 2009. An Introduction to Narratology. Routledge: New York.

Gross, Mirjana. 2006. O historiografiji poslednjih trideset godina, Godisnjak Filozofskog fakulteta Sveucilista u Zagrebu 38, br. 2, str. 583-609.

Hacion. Linda. 1996. Poetika postmodernizma:istorija, teorija, fikcija. Svetovi:Novi Sad.

Hirs, Eric. 1983. Nacela tumacenja. Nolit: Beograd.

Hutcheon, Linda. 1984a. Canadian Historiographic Metafiction, Essays on Canadian Writing, 30, str. 228-238.

Hutcheon, Linda. 2003. Politics of Postmodernism. Routledge: London and New York.

Lachmann, Renate. 1997. Memory and Literature:Intertextuality in Russian Modernism. University of Minesota Press: Mineapolis/London.

Lukijan. 2002. Djela. Matica hrvatska:Zagreb.

McHale, Brian. 2001. Postmodernist Fiction. Routledge: London and New York.

Montrouz A. Luis. 2003. Poetika i politika kulture, Novi Istoricizam i kulturni materijalizam. Prir. Zdenko Lesic, Narodna knjiga:Beograd, str. 104-137.

Nünning, Ansgar. 1997. Crossing Borders and Blurring Genres:Towards a Typology and Poetics of Postmodernist Historical Fiction in England since the 1960's, European Journal of English Studies, No.2, pp. 217-238.

Oraic-Tolic, Dubravka. 1993. Autoreferencijalnost kao metatekst i kao ontotekst,

Intertekstualnost&Autoreferencijalnost. Ur. Dubravka Oraic-Tolic i Viktor Zmegac, Zavod za znanost o knjizevnosti Filozofskoga fakulteta Sveucilista u Zagrebu: Zagreb, str. 135-147.

Wallace, Martin.1987. Recent Theories of Narrative. Cornell University Press: Ithaca and London.

Wesseling, Elisabeth. 1991. Writing History as a Prophet:Postmodernist Innovations of the Historical Novel. John Benjamins Publishing Company: Amsterdam and Philadelphia.

White, Hayden.1986. Tropics of Discourse. The Johns Hopkins University Press: Baltimore and London.

White, Hayden. 1990. The Content of the Form. The Johns Hopkins University Press: Baltimore and London.

Zmegac, Viktor. 1991. Povijesna poetika romana. GZH: Zagreb.