CC BY
1Philological Studies, 21, 2, (2023)
Оригинален научен труд
УДК 821.163.3-31.09 DOI: https://www.doi.org/10.55302/PS23212114gjd
РЕАЛИЗМОТ НА ИСТОРШАТА, РЕАЛИЗМОТ НА ФИКЦШАТА
Марща Горгиева-Димова
Филолошки факултет „Блаже Конески"- Скоп/е Универзитет „Св. Кирил иМетоду"- Скоп/е о.т^. ощ/0000-0003-0065-2474
Клучни зборови: историски роман, однос книжевност - исторща, реализам, македонска книжевност, Стале Попов, Jован Бошковски.
Резиме: Во теориските концепции за историскиот роман, елаборирани од страна на: Елизабет Веселинг, Бра]ан Мекхе]л, Виктор Жмегач се констатираат три фази низ кои поминува ово] жанр (традиционален или реалистички, модернистички и постмодернистички историски роман), идентификуван низ призма на неговиот однос кон исторщата/историографщата и низ наративните и низ структурните манифестации на то] однос во романот. Поага]ки од овие теориски премиси, целта на трудот е да се толкуваат три македонски романи, видени како парадигматични за фазата на реалистичкиот историски роман: Толе-паша и Шакир-во)вода на Стале Попов и Солунските атентатори на Jован Бошковски. Интерпретативниот фокус е поставен врз две рамништа: врз романескниот однос кон исторщата/историографщата и врз структурните манифестации на односот книжевност исторща.
THE REALISM OF HISTORY, THE REALISM OF FICTION
Marija Gjorgjieva-Dimova
Blaze Koneski Faculty of Philology in Skopje Ss. Cyril and Methodius University in Skopje http://orcid. org/0000-0003-0065-2474
Keywords: historical novel, literature-history relation, realism, Macedonian literature, Stale Popov, Jovan Boshkovski.
Abstract: In the theoretical conceptions of the historical novel, elaborated by Elizabeth Wesseling, Brian McHale, Viktor Zmegach, three stages are ascertained through which this genre passes (traditional or realistic, modernist and postmodernist historical novel), identified through the prism of its relationship to
history/historiography and through the narrative and structural manifestations of that relationship in the novel. Starting from these theoretical premises, the aim of the paper is to interpret three Macedonian novels, seen as paradigmatic for the phase of the realist historical novel: Tole Pasha and Shakjir Vojvoda by Stale Popov and The Salonica Assassins by Jovan Boshkovski. The main focus of interpretation is placed on two levels: on the novelistic relationship to history/historiography and on the structural manifestations of the relationship between literature and history.
Теориски контекстуализации
Ретроактивною навракаае кон реализмот во актуелниот книжевен и книжевно-теориски контекст значи негово толкуваае од дистанцща, ща не е само хронолошка, туку и книжевно-историска, односно дистанцща, ко]а е посредувана, мегу другото, и низ искуството на модернистичката и на постмодернистичката книжевност и поетика. Во случарт на реалистичкиот историски роман (во теорщата именуван и како класичен, традиционален) тоа овозможува негово споредбено толкуваае со модернистичкиот и со постмодернистичкиот историски роман и изведуваае типолошки модели, дотолку повеке што мегу нив постсуат и поетички дистинкции, но и кореспонденции. На пример: епистемолошкиот скептицизам во однос на исторщата го споделуваат и модернистичкиот и постмодернистичкиот историски роман; одредени наративни постапки (транспарентноста на раскажувааето, упатувааето на препознатлива историска стварност) се видливи и во реалистичкиот и во постмодернистичкиот историски роман; историскиот роман во постмодернизмот е доминантен жанр што резултира со бро_|ни жанровски модификации, а во реализмот то] има значаен придонес во разво_|от на романескниот книжевен вид. Во таа смисла, може да се следи дщахронщата на ово] динамичен жанр во трите стилски формации со констатацща дека постои континуитет во романескниот интерес за исторщата, а варщациите се однесуваат на различните концептуализации на исторщата, на различниот книжевен/романескен однос кон историографщата и на различните структурни манифестации на тие интердискурзивни релации во романот, што, секако, е во согласност и со доминантните поетички конвенции.
Зошто историски реализам и зошто историски роман?
1.Историцизмот (спрегата на историцизмот со позитивизмот, со цел постигнуваае поголема автентичност) претставува една од карактеристиките на реализмот од XIX век, а историскиот роман е на_щобриот репрезент на историскиот реализам: оттаму, Валтер Скот,
„таткото" на историскиот роман, не е автор што ja романсирал исторщата, туку оно] што додал нов тип реализам во романот.
2. Наративните книжевни жанрови во континуитет се дефинираат себеси во однос на стварноста, што е потенцирано во рамки на миметичките концепции за книжевноста. Во епохата на реализмот, пак, односот книжевност - стварност се издигнува до поетичка доминанта, па оттаму и доминацщата на прозата, т.е. на романот како парадигматичен миметички жанр. Во таа смисла е разбирлив книжевниот/романескниот интерес за историската стварност, како и улогата на историскот роман во разворт на реалистичкиот роман, што повратно имплицира и врз статусот на романот „како модел на исторща и како модел на толкуваае на исторщата" (Кулавкова, 2009: 178). Имено, историскиот роман (било традиционалниот/реалистичкиот, било постмодернистичкиот) може да ]а тематизира исторщата, било како опис на она што се случило во минатото, било како когнитивно конструиран поглед врз тие настани како исторща, т.е. исторщата како res gestae и како historia rerum gestarum. Во таа смисла, реалистичкиот историски роман ги демонстрира двете доминантни перцепции на книжевниот реализам: преку неговиот однос кон стварноста и преку наративните конвенции и постапки што ги практикува. Од една страна, историскиот роман е дефиниран преку односот кон извесна историска стварност (што, секако, де_|ствува плеонастички), така што приказната и не]зината референцщалност се жанровско обележ]е на историскиот роман (историскиот роман, односно историската проза воопшто, го тематизираат прашааето на референцщалноста - референцщалната и фикциската илузща), а токму модусот на реалистичка репрезентацща е поврзан со референцщалноста, па оттаму и улогата на реалистичките наративни конвенции и постапки во прикажувааето на историската стварност.1 Ако претставувачката книжевност упатува на различни референти, тогаш реалистичката историска проза упатува на проверлива вонтекстовна стварност, макар што „и реалистичкиот пристап кон стварноста има свои ограничувааа, свои конвенции" (Zmegac, 1987:183). Од друга страна, реализмот, како специфичен
'„Во случает на реализмот во книжевноста на дело е принципот на минимално отстапуваае од стварноста ако претпоставиме дека читателот му пристапува на текстот со уверуваае дека то] се поклопува со неговото искуство на стварноста, сè додека текстот, формално и тематски, не го упати на поинакво читаае... Во реалистичкиот текст се задржува референцщата кон стварноста, но не како доминантна карактеристика биде]ки читателот е свесен за постапката на поместуваае на стварносната референцща кон измислената, текстуалната референцща. Така се обезбедува автономщата на книжевното/фикциското дело во однос на светот на стварноста" (Квас, 2016: 55).
репертоар книжевни конвенции и постапки, е дефиниран и како „типолошки аисториски поим" означува]ки „книжевност, ко]а е уверлива и репрезентативна во однос на одредена об]ективна стварност" (Flaker, 1976: 153), односно ко]а подразбира „кохерентност на претставениот свет" и „наративни постапки што поттикнуваат доверба во раскажувачот" (Квас, 2016: 29-30). Според Антоан Компааон, книжевната теорща повеке не го поима реализмот како одраз на стварноста, туку како дискурс, ко] има свои правила и конвенции, па следствено, реализмот, како збир текстуални конвенции е сфатен како формален ефект: се потпира врз формалната реалистичност на романот, ко] разбирливо станува жанровска доминанта во реализмот (2001:130, 134). Несомнено, класичниот историски роман користи реалистички наративни постапки и конвенции, така што „традиционалниот историски роман е реалистички жанр; фантастичниот историски роман е аномалща" (McHale, 2001: 88). Доминантните реалистички конвенции и постапки (вметнувааето на ликови во детализираната мрежа од матерщални околности, интересот за опис на матерщалните контексти над и наспроти политичката исторща, тенденцщата кон тотален поглед врз општеството во специфична фаза од неговиот историски развод созна]ната функцща на книжевноста, употребата на надворешен омнисцентен наратор, индицирааето постапки за сценична дескрипцща)2 се особено корисни за визуализацща на историските ситуации, но и за афирмацщата на вербата во исторщата, ко]а не се доведува во прашаае и ко]а не се проблематизира (за разлика од постмодернистичкиот историски роман ко] ги проблематизира и ги преиспитува и историската стварност, и постапките на не]зиното наративно претставуваае).
Историскиот роман како хибриден жанр, ко], за првпат, ]а обезбедува комбинаци]ата мегу документарно втемелените историски настани и личности и судбината на фикциските ликови, ]а илустрира релаци]ата веро]атно - веродосто]но, што е клучна за реализмот, потврдува]ки ]а тезата дека „прашааето на претставувааето се сведува на прашааето на веродосто]ното, како конвенцща или код што е заеднички за авторот и за читателот, така што целта на мимезисот повеке не е да создаде илузи]а на стварниот свет, туку илузща за вистинитоста на дискурсот за стварниот свет" (Компааон, 2001: 134). Оттаму, според Венко Андоновски, реалистичките романи се фокусираат врз веродосто]носта на дискурсот, користе]ки препознатливи реалистички постапки што ]а
2 Репертоарот конвенции и постапки на книжевниот реализам апликативно и типолошки се елаборирани во студщата Структура на македонскиот реалистичен роман (1997) од Венко Андоновски.
обезбедуваат реалистичноста на текстот, т.е. го усидруваат во стварноста, потврдува]ки дека веродостсуноста на книжевното дело е обусловена од книжевните конвенции (1997: 64-70).
Но, покра] ограничувааата на веродосто_|носта и на веро]атноста, ово] жанр е подреден и на претходното знаеае, кое може да го поседуваат читателите за историските личности и за настаните што се прикажани во романот, така што дел од реалистичките историски романи се ориентирани и кон еден цврсто дефиниран имплицитен читател. Станува збор за она што Корнелие Квас го именува како „реалистички пакт" (по аналогща на автобиографскиот пакт на Филип Лежен), сфатен како „премолчен договор" мегу авторот и читателот за тоа дека во книжевното дело е присутен доверлив суб]ект (на раскажувачот му се верува) и дека стварноста може да се спозане (читателот дознава нешто за светот и за лугето). „Реалистичкиот пакт се стреми кон непроблематизираае на суб]ектот и на реалноста. Читателот верува во логиката на настаните во книжевното дело, ща одговара на логиката на стварноста, препознава]ки ]а намерата на раскажувачкиот суб]ект, настаните и ликовите да ги доведе до однапред смислена цел. Реалистичкото книжевно дело е симулацща на стварноста со цел не]зино спознаваае, а не не]зино умножуваае, неговите ентитети се хомологни на стварните. Читателот го препознава реализмот како организирана ]азичка структура, ща се стреми кон сознаваае на стварноста" (Квас, 2016: 28-29). Еден од основните услови што го овозможуваат реалистичкиот пакт, според Квас, е автентизацщата на текстот што може да се постигне на два начина: преку кохерентноста на претставениот свет и преку наративните постапки што поттикнуваат доверба во раскажувачот.
Исторскиот роман во контекст на македонската книжевност
Историскиот роман одиграл важна улога во разво^т на македонскиот роман, воопшто, и во разво_|от на реалистичкиот роман, посебно (практично, традиционалниот историски роман во македонската книжевност се по]авува во периодот на соцреалистичката поетика), покажува]ки дека и реализмот и реалистичкиот историски роман во ]ужнословенските литератури се врзани за специфичните услови на разво] на националната книжевност. Дел од тие романи, па и раскази, немаат високи естетски вредности и обично се фокусирани врз афирмацщата на еден етноцентричен и идеолошки однос кон историската стварност во период кога тоа било особено важно, но и
нужно (50-тите/60-тите години од XX век), така што традиционалниот историски роман е литерарна (ре)афирмацща на исторщата низ владе]ачкиот етноцентричен ракурс.
Иако, исторщата, има важна улога во македонската проза, така што практично не постои наративен текст во щшто не се упатува на препознатлив историски контекст или настан, макар и како фон, сепак, во етаблирааето на историскиот роман во македонската литература неминовно треба да се земат предвид романите Толе-паша (1956) и постхумно об]авениот роман Шакир eojeoda (1966) на Стале Попов (1902 - 1965) и Солунските атентатори (1962) на Jован Бошковски (1920 - 1968).3 Станува збор за текстови што се релевантни во неколку насоки: 1. Тоа се романи, кои се репрезентативни и во однос на реалистичкиот и во однос на историскиот реалистички роман и нивните типолошки модели (евидентирани во теорщата на: Бра]ан Мекхе_щ, Елизабет Веселинг, Корнелие Квас, Венко Андоновски, Александар Флакер, Виктор Жмегач). Во таа смисла, зборуваме за типични, класични реалистички историски романи. 2. Тоа се романи мегу кои постои типолошка сличност, коишто поседуваат заеднички наративни и структурни карактеристики (транссветовни идентитети, тематска кореспонденцща со исторщата и комплементарен однос кон историографщата), но и извесни дистинкции што говори за варщациите во жанровската еволуцща и тоа во релативно кус временски период од неполна деценща, така што се податливи преку нивната анализа да се деривира еден жанровски модел. 3. Тоа се романи, кои се неодминлив дел од подготвителната, почетната фаза во разво^т на современата македонска книжевност, а со тоа и на книжевниот реализам. 4. Конечно, станува збор за книжевни текстови, што се по]авуваат во периодот кога македонскиот роман, во задоцнуваае, па и македонската книжевност пошироко, во еден видливо забрзан разво] ги следи разводите тенденции во светската книжевност. Од друга страна, со оглед на времето на по]ава на историскиот роман, то] може да се посматра и низ призма на придонесот во колективната меморща ако се имаат предвид современите теории за „книжевноста како медиум на културно паметеае. Книжевните дела може да помогнат да се продуцираат колективните мемории преку секаваае на минатото во форма на наративи. Тоа го актуализира прашааето за тоа како пишувааето (жанровските конвенции, гледните точки, метафорите итн.) ги обликувааат нашите сфакааа на минатото. Во таа смисла, нарчигледни книжевни жанрови се: историскиот роман, историската драма и
3 Кон ово] модел историска проза, секако, припагаат и расказите на Горги Абациев, создавани во 40-тите и 50-тите години од XX век.
автобиографщата" (Erll/Rigney, 2006: 111). Оттаму, овие текстови се вреднуваат и низ призма на поширокиот социоисториски и културен контекст, обележан и со периодот кога македонската историографща е во фаза на создаваае, така што дополнително е мотивиран и интензивиран комплементарниот однос кон историографщата.
Интерпретативни контекстуализации
Со оглед на тоа дека историскиот роман е интердискурзивно поставен мегу книжевноста и исторщата/историографщата, неговото толкуваае се реализира на дво_|но рамниште: низ призма на односот кон исторщата/историографщата и низ призма на структурните манифестации на овие интердискурзивни релации.
1. Односот на романот кон историската стварност и кон историографщата
Универзалниот модел на т.н. „двоспратна структура на референцща"4 во реалистичкиот историски роман се манифестира преку постапките што ги сокриваат онтолошките граници мегу фикциските проекции и фактите од историската стварност (внесува]ки чиста фикцща само во „темните места" на историскиот запис, избегнува]ки анахронизми, спо]ува]ки ]а „внатрешната" стварност на фикцщата со онаа на реалниот свет),5 така што конвенционалната граница мегу нив се смета за невидлива, па дури и за непостоечка. Оттаму, миксот мегу фикциското и историското не се поставува како предмет на проблематизацща, па тие две онтолошки дистинктивни сфери се „репрезентирани како природни и непроблематични екстензии една на друга" (McHale, 2001: 88). Традиционалниот историски роман практикува две постапки на камуфлираае, односно на ограничуваае на можностите за интегрираае на исторщата во фикцщата, а кои го потврдуваат неговото конституираае како реалистички роман.
¡.Ограничуватето на темните места: Присуството на историските реалитети (личности, настани, предмети) во фикцискиот свет на романот е обусловено со критериумот неконфликтност со офицщалното историско знаеае. Затоа, слободата на романсиерот да фикционализира
4 Според Бещамин Хрушовски, книжевните текстови проектираат внатрешно поле на референцща - универзум или семантички континуум, свет - конструиран во и од самиот текст. Дополнително, тие упатуваат и надвор од внатрешното поле, кон надворешното поле на референцща: об]ективниот свет, историските факти, научните теории, идеологщата, философщата, другите текстови итн." (1984: 227-251).
5 Постмодернистичката проза го прави ово] трансфер понагласено и со бро]ни проблематизации.
е ограничена на т.н. „темни места" на исторщата, за кои во офицщалната фактографща нема доволно податоци, или, пак, кога се фокусира врз она што не е предмет на историографски интерес (чувствата на историските личности или судбината на обичните луге). Во романите на Попов и на Бошковски се присутни неколку видови темни места:
а. Интеракцщата мегу историските фигури (Толе-паша/Стсуан Кулески, Шакир-во]вода/Крсте Гермов, солунските атентатори: Jордан Поп Jорданов, Димитар Мечев, Константин Кирков, Илща Трчков, Владимир Пингов, Павел Шатев) и фикциските ликови (Иван и неговиот татко во Солунските атентатори, Митра во Толе-паша, Марща во ШаKир-воjвода, како и бродите ]атаци и членови на четите, односно на припадници на османлиската во]ска).
б. Темпоралните референции во фикцщата честопати лебдат: даден е денот во неделата во ко] наводно се случил настанот, но не и точниот датум, овозможува]ки му на романсиерот слобода да фикционализира: („Утредента беше недела, ден полн со сонце" (Солунските атентатори); „осамна убав априлски ден", „осамна убав ма]ски ден", „утредента беше сабота, пазарен ден" (Шакир-во]'вода); „Во еден од жешките ]улски денови", „Летото помина, седбата се собра", „Една зимна вечер" „А утре дента беше сабота, пазарен ден што се чека шест дена. И тоа сабота пред на]големиот христщански празник Велигден'" (Толе-паша) или, пак, дадени се декадата и месецот, но не и точната година (иако, ретко, се дава и попрецизно локализираае: „Така еднаш во месец април 1875 година се на]де чорбаци Аргир во Прилеп") (ШаKир-воjвода).
в. Романсиерите можат да го третираат внатрешниот живот на историската фигура како „темно место", така што то] е слободен да ги интроспектира историските ликови, па и да измислува внатрешни монолози за нив. Оваа постапка е употребена во романот на Бошковски, во врска со ликот на Кирков.6
г. Историските романи може да го посматраат внатрешниот свет на историската личност како недостапен и затоа ]а прикажуваат само надворешно, додека делумно го резервираат прикажувааето на внатрешниот живот за чисто фикциските ликови. Оваа постапка обично ]а срекаваме во романите на Попов, на пример, во врска со ликот на Митра во Толе-паша и со не]зините планови за иднината со саканиот.
2. Ограничувате на анахронизмот: ограничувааата не се однесуваат само на поединечните по]ави во исторщата, туку и на целата
6 Истата постапка ]а има и во расказот Табакерата на Абациев во врска со ликот на Суле]ман-бег.
матерщална култура и на светогледот на дадениот период, кои не отстапуваат од она што офицщалните записи го соопштуваат (како што и историската личност не може да се однесува на начин ко] е спротивен на офицщалната исторща). Затоа, класичниот историски роман ги избегнува анахронизмите во претставувааето на матерщалните контексти и на светогледот на дадениот период. Во романите на Попов ова ограничуваае се реализира преку потенцирааето на т.н. локална бо]а, што е една од конститутивните жанровски карактеристики на реалистичкиот ромaн, додека ромaнот на Бошковски повеке го доловува идеолошкиот контекст на минатото. Имено, традиционалниот историски роман, како типично реалистички, е обележан со обезбедувааето ефект на „local colour", а тоа значи што поверна културно-историска документарна реконструкцща на минатото врз основа на грижливо собираае и проучуваае на ]азикот и на матерщалните сведоштва од минатото. Оттаму, историските и фикциските ликови се сместуваат во „деталната мрежа од матерщални околности преку описи на архитектурата, пе]зажите, костимите, обичаите на претходните епохи (Wesseling, 1991: 51),7 така што историската димензща ]а потенцираат низ оживуваае на мил]ето на епохата. На ова рамниште доага до израз типичната карактеристика на реализмот - обезбедувааето веродосто]ност на прикажаното. Романите на Попов изобилуваат со богат етнографски матерщал, што ]а ефектуира „локалната бо]а": именуваае на платежните средства на епохата (лира, грош, мецидща); на титули (чорбацща, ага, устабашща, ка]макам, ефенди, заптии), на занаетчии (казанции, папуции, самарции, ковачи, дограмации, мутавции); на занаетчиските производи (гумови, тави, тепсии, котли, бакарни тенцериаа, грниаа, ибрици, казани за ракща); описи на подготовките и прославите на еснафски празници; описи на казанцискиот занает и на промените во мануфактурното призводство; описи на комитската облека и на работата во рудникот; информации за статусот на црквите и на манастирите во Отоманската Имперща, за функционируете на прилепската чаршща. Но, ограничувааата на анахронизмот не секогаш се лесно применливи, иако одреден прифатлив степен на веродосто]ност со матерщалната култура на минатото не е тешко да се долови, како што покажуваат анализираните романи. Сепак, во ШаKир-воjвода постои извесен
7 „Исторщата го користи историскиот роман за сопствена популаризацща, но не му признава рамноправност, тврде]ки дека историскиот роман може да се развива само онаму каде што на исторщата и недостасува документарната основа. Романсиерите, пак, се убедени во спротивното - романот значи надградба на исторщата, така што, во кра]на линща, фикцщата го оживува мртвиот историски документ" (Hladnik, 2001: 208).
анахронизам, ко] произлегува од нагласувааето на идеолошкиот контекст на епохата на авторот, што е потенцирано на кра]от на романот: „Го видов еднаш во Плетвар 1917 година како старши подофицер од бугарската армща и во кусо ми го раскажа сворт живот по напуштааето на Македонща. Но сметам дека то] живот не е важен за нас, биде]ки се одвивал надвор од нашата зем]а, та не би сакал да ги заморувам читателите со нешто празно за нив. Да споменам само толку дека Шакир останал Шакир со своите разбирала за неговата национална припадност како Македонец, макар што остана да живее во Бугарща. Се прими на работа во Дирекцщата на трамваите во Софща и чесно си го вадеше лебот како кондуктер. Само носеше една голема тага на душата што и другите два дела на Македонща не се одлободени како ово], во ко]што то] споко]но затвори очи. Е тоа е сега Шакире! Да бидеме задоволни со ова што се спечали до сега, па остега натаму... АЛА БИЛЕР!" (Попов, 1987:275). Оваа постапка ]а нагласува аналоги]ата мегу историското минато и стварносниот контекст на авторот што се потврдува и во изборот на историскиот миг во ко] секо] настан може да се опише како време, кое е пресудно за заедницата.
Функционалноста на овие ограничувааа во романите на Попов и на Бошковски е да го минимизираат ]азот, ко] постои мегу стварноста на исторщата и фикцискиот свет на романот, без проблематизираае на претпоставките што лежат зад историографщата и книжевноста. Од тие причини, романите воспоставуваат поблиска врска со документарната истори]а и комплементарен однос кон историографщата, претставува]ки се како „средство за постигнуваае на историското знаеае" (Wesseling, 1991: 33)8, кое се смета за релативно непроблематична категорща. Затоа, во романите отсуствуваат радикални интервенции во исторщата и флагрантни трансгресии на историските факти: тие недвосмислено се потпираат на употребата на автентични историски извори и сведоштва,9 како и на фрагменти од фолклорната орална традицща, цитатно интерполирани во романот, обезбедува]ки ]а документарната димензи]а и веродосщноста на текстот и демонстрира]ки го комплементарниот однос кон историографщата, така што историскиот запис и фактографските детали како мотивирачка и како обликувачка сила имаат важна улога во
8 Сепак, според Веселинг (1991), романот како книжевно дело се разликува од историографщата и во однос на предметот и во однос на модусот, то] ]а користи фикционалноста во оживувааето на деталите онаму каде што историографщата нуди само груби контури, прикажува]ки и аспекти за кои историчарите не се интересирале -секо]дневието на обичните луге.
9 На Бошковски му била достапна историографската литература - неколкуте об]авени сведоштва на преживеаните (Павел Шатев).
ефектуирааето на веродосто]носта на дискурсот. Во романите на Попов цитатно се интерполирани одделни историски документи, кои го засилуваат историскиот кредибилитет и веродостсуноста: во Шакир-воjвода се цитираат првиот и вториот член од Уставот на ТМОРО, две глави од Правилникот за формираае чети, како и четири точки од Резолуцщата од Смилевскиот конгрес. Во Солунските атентатори нема експлицитни цитатни интерполации од историски документи, но недвосмиселно е дека авторот имал достапна историографска литература, како што е познато и дека ги консултирал и об]авените сведоштва од преживеаниот гемицща Павел Шатев.
Третманот на исторщата во реалистичкиот историски роман е „монументалистичко-антикварен" (Zmegac, 1994: 67):10 обележан со афирмативниот, апологетскиот и идентификацискиот однос кон минатото и со нагласено историцистички пристап. Имено, историскиот роман се зема како раскажувачки корелат на историцизмот, ко], во спрега со позитивистичките тенденции, ефектуира во обезбедувааето историска автентичност, во што „поверодосто]на културно - историска, документирана реконструкцща на минатото врз основа на грижливо собираае и проучуваае на ]азичните и на матерщалните сведоштва од минатото" (Zmegac, 1994: 73). Оттаму, романескната проекцща на минатото е во склад со усвоените колективни стереотипи за минатото и со неговите епско-национални толкувааа, сугерира]ки извесна претстава за смислата и за целта на историските процеси. Монументализмот се фокусира врз импозантноста на ликовите и на случувааата, поттикнува]ки на идентификацща преку дивинизацща на историските личности. Следствено, нема место за релативистички погледи, за иронична дистанцща или за епистемолошка скепса, а во толкувааето на исторщата, обично се користат моралните шеми, во зависност од претставите за значеаето на историските процеси. На то] начин се афирмира вербата во можностите да се обезбеди веродосщност во репрезентацщата, како и афирмирааето на прогресивните погледи врз истори]ата, кои претставуваат дел од поширокиот епистемолошки оптимизам на епохата и рефлексща на телеолошките концепции на исторщата. Генерално, во класичниот историски роман, ко]што, недвосмислено, почива врз конвенциите на традиционалниот реализам, историскиот запис де]ствува како мотивирачка и обликувачка сила.
Во романескниот монументализам на Попов и на Бошковски лежи една идеолошка посветеност, со оглед на тоа што нивните текстови ги
10 Наспроти ова, критичкиот однос кон минатото е препознаен како доминантна позицща во постмодернистичката книжевност.
негуваат, но и треба да ги поттикнуваат националните сентименти преку колоритни, идеализирани описи на националното минато. Попов го потенцира моментот кога Шакир и Толе ]а доживуваат идеолошката трансформацща од а]дутството кон освестеното прифакаае на целите на Организацщата, додека Бошковски постлано ги нагласува моралните дилеми на гемициите, за да се истакне нивната свесна саможртва во името на повисоките цели. Во ваквиот романескен монументализам е препознатлива аналогщата мегу исторщата и стварноста на авторот. Не е случало што тематската рамка во текстовите од корпусот е илинденскиот период11 (пред и по востанието), тематизира]ки историски настани, кои се од особена национална важност и во кои се следи судирот мегу различните историски сили во одделни периоди, како и влщанието на историските настани врз сещдневието на поединецот. Во романите на Попов се дадени повеке епизоди од бурниот живот на Крсте Гермов/Стсуан Кулески, но се прикажани и повеке настани од пошироката национална и балканска исторща во подолг временски период. Во Солунските атентатори се прикажуваат настаните пред и во текот на терористичките акции (последните два-три дена од април 1903), така што Бошковски е незаинтересиран за пошироките историски случувааа, освен во првото поглаце, каде што се прикажува погребната церемонща на рускиот конзул, убиен во Србща, Григорщ Степанович Шчербина.
Низ призма на односот книжевност - исторща интересна димензща во романите е по]авата на метаисториските коментари, особено што тоа не е вообичаена постапка во традиционалниот историски роман, со оглед на комплементарниот однос кон историографщата. Иако ретко, класичниот историски роман може да рефлектира врз епистемолошки прашааа само во воведните поглаца, во т.н. рамковни приказни или во пролозите (популарни во романите во XIX век), кои се во функцща на изразуваае на авторската позицща на нараторот кон приказната (за разлика од модернистичкиот и од постмодернистичкиот роман, кои вклучуваат метаисториски коментари во наративните ситуации). Оваа постапка е употребена во Солунските атентатори, во прологот насловен Наместо предговор, юушто има паратекстуална функцща: то] ]а крши илузщата на кохерентост на светот што се прикажува, но, во истовреме тоа е и дел од романескниот линк кон историографщата и е суштински за создавааето на историската илузща. Постапката на пишуваае и коментираае на истори]ата и на односот книжевност -исторща го афирмира балансирааето мегу референци]алноста и
11 И во расказите на Абациев, кои се дел од раната/првата фаза на македонската историска проза, се тематизира илинденската епоха.
автореференцщалноста, односно тие постапки го илустрираат миксирааето на фикцщата со исторщата:
„Наместо предговор
Настанот што е влезен во фабулата на оваа книга не е измислен; тоа е позната епизода од исторщата, од македонската револуционерна, востаничка 1903. Протагонистите на таа епизода се група свршени ученици од солунската гиманзща, Македонци, организирани во терористички кружок... Акцщата за ко]а станува збор е извршена...
Тоа се фактите, генералните историски податоци. Колку се методите на револуционерното де]ствуваае на оваа група исправни и ефикасни, колку е тоа, на пример, поврзано со интенциите на македонското револуционерно движеае и колку во нивната филозофща има навеви отстрана - овде не се влегува; се тргнува само од реалната претпоставка дека сето тоа било и постоело. Овде не се врши ни оцена, ни глорификацща на настанот. На лице е еден подвиг со благородна патриотска побуда, достоен да стане литература и легенда. Ако историската хроника трага по подвигот и него го оценува и класифицира, литературата секогаш е во потрага по човекот. И во случает со солунските атентати е така. Тука за нас е на]интересна психолошката позицща на младите луге, во книгава именувани со вистинските свои имиаа, позицщата на политички самоубщци. За тоа исторщата многу малку ке ни каже. Трага]ки по врвиците на она што под претпоставка може да се нарече внатрешно доживуваае на патот од чинот на нашиве ]унаци можеби нема докра] да го догледаме сето она темно и неизвесно што го чувствувале затоа што го гледаме од поголема временска дистанца; заради тоа се задоволуваме со извесни фиксации на психолошките состо]би што нема да се исцрпуваат со претенциозни понирааа во сосема непознатите за нас, бездни на тугата психика.
Ова што се предлага е само едно гледаае, една визща за лугето учесници во вистинска случка. Ако на то] пат се направени некои отстапувааа од автентичноста на случката во подробности - а такви се направени свесно - тоа е во склад со авторовото гледаае, со тоа не се извршило ништо што е непознато во ово] вид литература. Со тоа, вистинскиот подвиг на солунските атентатори ни малку не се намалува ни преувеличува; то] придобива само систематизиран, заокружен и литературно осмислен вид.
Можеби на кра] ке се поставува прашааето: што станало после? Последиците од чинот овде не се предмет на размислуваае, важен е самиот чин, колку и да ни се чини бесмислен, зашто во него е вклучена една патриотска усвитеност од на]висок напон" (Бошковски, 2008: 33).
Дополнително, и во текстот се срекава еден таков коментар во репликата на Кирков кога ]а прекорува намерата на Пингов да се фотографираат („Што ти пага на ум? Или сакаш да го оставиш сво]от лик за исторщата?), сугерира]ки ]а важноста на трагите (текстуалните и матерщалните) од и за минатото. Во романите на Попов метатекстуалноста (метаисториските коментари) е отсутна: отсуствува рамништето на историската саморефлексща и на прикажувачката свест во врска со прикажаните настани и состэдби. Иако метанаративните коментари на нараторот се индикатор за фикционалноста и често се сфакаат како метафикциска димензща, сепак, тие коментари може да го за]акнат и илузионистичкиот ефект на реалистичкиот наратив, односно да ]а поткрепат кредибилноста на нараторот: неговите тешкотии да се до]де до вистината за она што се случило или потрагата по вистинските
зборови за да ]а докаже автентичноста. Но, брojните метанаративни делови се и метадискурзивни и тие му помагаат на читателот да се ориентира, да се чувствува себеси дека е во директна комуникацща со нараторот, а чувството на блискост и доверливост ]а интензивира и убедливата претстава на фикцискиот свет. Попов, во своите романи, користи бро]ни такви коментари - медщации: „И повелаа нашите комити - се навечераа убаво!... (Испуштивме напред да кажеме дека ка] Алисмаковци до)де со Шакир, пред да биде сардисан, и другар му -во]водата Jован Гуров од Мариово, та оба_щата беа сардисани)" (Попов, 1987: 73, 248); „Токму во тоа време кога нашите ортаци бараа 'поле за работа' како нарачан до]де во Полчишта авалецщата Мефаил да собира даноци" (Попов, 1976: 35).
2. Структурни манифестации на романескниот однос кон исторщата /историографщата
Ваквиот романескен третман на исторщата и на романескниот однос кон историографщата резултираат и со препознатливи структурни манифестации во традиционалниот историски роман, а типични за реалистичката проза. Во традиционалниот/реалистичкиот историски романескен модел, толкувааето на исторщата се реализира преку облиците на нарацща, кои не предизвикуваат сомневаае ниту во доверливоста на историската стварност, ниту во раскажувачкиот чин, заситен со висок степен веродосщност, ниту, пак, проблематизираае на исторщата и на историските факти. Класичниот историски роман ги афирмира конститутивните карактеристики на реалистичкиот роман: об]ективното раскажуваае, кохерентната фабула, типизацщата и репрезентативноста на карактерите, дескрипцщата во функцща на карактеризацща и соцщалната условеност на карактерите (Flaker, 1976: 154-159).
Во текстовите од корпусот главниот наративен тек покажува силни „хипотактички сво_|ства" (Андоновски, 1997: 371-374), кои се типични за класичниот реализам, а коишто се во функцща на создаваае/потврдуваае на референцщалната илузща: доминираат постапките на референцщално усидруваае на фикцщата, т.е. на втиснуваае стварност во фикцщата кои го овозможуваат реализирааето на т.н. реалистички пакт, односно „договорот мегу писателот и читателот, ко] го препознава реализмот како организирана ]азичка структура, ко]а се стреми кон спознаваае на одреден вид стварност (природна, општествена и психолошка)" (Квас, 2016:28). Во согласност со карактеристиките на хипотактичкиот модел, текстовите од корпусот афирмираат на]многу „нормална секвенцща", со
доминантно „темпорален модел на раскажуваае" (бележеае на настаните како што ги носи времето), со конвенционално редеае на случки и епизоди (Андоновски, 1997: 342) и со хронолошка организацща на настаните (а не на сосщбите), кои се историски проверливи и кои се важни фрагменти од македонската национална исторща: хронолошки се менуваат со на]важните моменти од животот на историските личности, а информациите за времето се по]авуваат со одреден ритам, распоредени така што читателот во ниту еден миг не се губи во сплетот од историски околности. Во Солунските атентатори особено е динамизиран распоредот на наративните ситуации во кратки временски отсечки, пред и по акциите, што може да се толкува и врз фонот на фактот дека романот има и филмска верзща, односно предлошка (1961), работена според сценариото на Бошковски. Ваквата наративна структура го илустрира и комплементарниот однос на романот кон историографщата, биде]ки во таквиот хронолошки приказ, настаните се менуваат еден по друг во согласност со иде]ата за историскиот напредок.
Романите користат бро]ни информанти од топонимиски и од патронимиски тип: де]ството е референцщално врамено во историска и во географска стварност, индицирано со бро]ни топоними. Во таа смисла парадигматични се романите на Попов во коишто дефилираат мноштво ликови, чиешто движете секогаш е дополнето со прецизни временски и просторни назнаки, со оглед на тоа дека де]ството се случува во подолг временски период и во екстензивен географски простор. Во Солунските атентатори географската топонимща е заменета со синегдохиско претставуваае на препознатлив простор -плоштад, море, бродоградилиштето, Отоманската банка, железничката станица. Временските ориентири, податоците што се однесуваат на минливоста на времето, тие што го пополнуваат де]ството, се во некакви мегувремиаа развлечени од еден до друг директен податок (ланската есен, по три месеци затвор, поминаа четири месеци, поминаа две години): „Времето си врвеше. Ден за ден, недела за недела, месец за месец. Убавите летни топли дни прщатно ги поминуваа четниците во густите борови, букови горички под ладните дебели сенки. Селаните се грижеа за 'таинот' и стражата" (Попов, 1987: 117). Понатаму, во согласност со постапките од класичниот историски роман, првата реченица го прецизира историското време,12 рамништето на де]ството е
12„Варошкото маало во Прилеп беше на]блиско до турските маала" (Попов, 1987: 5). „Сонцето веке беше искочено високо над Перун и почна да припечува над главите на аргатките во оградите и нивите на Демовци, Селимовци, Мерсиновци, Адемовци, Гола саб]а и други турски чифлици во Крушевица кога во еден од убавите пролетни дни на
реализирано со помош на историски проверливи личности, а во рефлексивните делови на текстот често се тематизира македонската исторща: бро]ни реченици со кои се отсликува судбината на народот во тешки историски мигови го води авторот до стабилно тематско ]адро во кое синтагмите угнетуван народ и спас на татковината се исцрпуваат во бро]ни можни варщанти - било преку говорот на ликот, било преку говорот на нараторот. Раскажувааето е проткаено со функционални народни поговорки, со преданща и легенди, со архаизми за што поверодосщно, реалистички, како на фактографска снимка, да се оствари творечкиот контакт со времето, со личностите, со настаните и да се претстават во нивното автентично значеае за историските процеси. Романескното де]ство се реализира како комбинацща од два наративни сло]а: историски проверливиот сло] и секундарниот лубовен сло] на приказната (Толе и Митра, Шакир и Марща,13 Алиса и Кирков), така што односот вистинско - измислено, факт - фикцща е сугериран преку тие два сло]а, а нивната мегусебна комуникацща е остварена преку врската мегу двата лика (историски и фикциски), но под услов нивниот на]често лубовен однос да не го попречува ликот во извршувааето на задачата.
Податоците со кои настаните се вклучени во наративната линща се воведуваат обично од страна на нараторот. Македонскиот класичен историски роман оперира со надворешен, омнисцентен наратор, ко] ]а дополнува ограничената свест на ликовите,14, така што „очигледноста на трансценденталниот наратор (од Скот до Толсто]) му дава на текстот нагласено книжевен карактер, но сите аспекти на дискурсот цврсто почиваат врз претпоставката дека референцщалната улога на ]азикот гарантира непроблематичен приказ на замислената или на документираната стварност, што води до проза проткаена со автентични елементи" (Жмегач 1994: 81).15 Флакер, говоре]ки за об]ективноста на нараторот како одлика на книжевниот реализам во реалистичките дела (за разлика од романтичарскиот суб]ект на раскажува&е), констатира дека то] се дистанцира од создаваните ликови, не се поистоветува со
шдада осумстотини осумдесет и... година" (Попов, 1976: 9). „Уште кога наближи кон железничката станица виде дека таму се случува нешто необично. На плоштадот пред станицата немаше луге" (Бошковски, 2008: 35).
13 Во Толе-паша ке прочитаме: „Навистина Марща беше на втор план raj него, но сепак беше во планот" (Попов, 1976: 69).
14 Во модернистичкиот роман историската свест е отелотворена во ликот што дури може и да резултира во трансгресща на веродосто]носта.
15 Наспроти тоа, скептичниот однос кон историските синтези во постмодернистичкиот историски роман е потенциран и преку воведувааето недоверливи наратори и преку употребата на мултифокализацщата.
нив, ги пушта да живеат со сво]от живот, без да го коментира нивното однесуваае (1976: 154-155). Романите на Попов се со нулта фокализацща, додека во Солунските атентатори сеприсутениот раскажувач прецизно го води де]ството кон заплети и кулминацща, со постапката на еден недооформен индиректен внатрешен монолог, т.е. со посуптилно авторско наслушнуваае на ликовите (ретко се воведува сведок, освен во завршните поглав]а: ликовите немаат многу време ниту пак улогата на атентатори им дозволува да бидат набшудувачи). Во сите три романи не се коментира однесувааето на ликовите дури ни онаму, каде што нараторот настапува како толкувач на севкупните историски случувааа.
Според Александар Флакер, реалистичката конвенцща подразбира доминацща на ликот, така што галерщата ликови е структурен елемент во реалистичкиот роман, со тоа што, според Андоновски, во хипотактичкиот модел доминира историската галерща ликови, па именувааето и описот се две реалистички бази, особено евидентни во хипотактички модел. Присуството на историските ликови во историскиот роман е специален случа] на универзалната структура на литерарното упатуваае, каде што внатрешното, фикциско поле на референцщата и надворешното поле (реалниот свет) се преклопуваат. Во романите, историските ликови се на преден план и тие го илустрираат онтолошкиот трансфер, т.е. оваа „двоспратна структура на референцща", преку постапката на транссветовни идентитети „мегу ликовите во проектираните светови и историските фигури од реалниот свет" (Мекхе]л 2001: 17).16 Транссветовните идентитети и нивните миграции се варираат, било преку присуството на историски личности во фикцискиот свет (Толе-паша, Шакир-во]вода, Гоце Делчев, Горче Петров, Никола Карев, Борис Сарафов, гемициите: Орце поп Jордaнов, Константин Кирков, Павел Шатев, Димитар Мачев, Владимир Пингов, Илща Трчков), било преку поза]муваае на фикциски ликови од други фикциски светови (на пример, Толе паша се по]авува како лик и во романот Шакир-во]вода). Историските личности, кои ги населуваат фикциските светови се дел од неопходниот историски колорит во функцща на зголемуваае на веродосщноста и на уверливоста на приказната. Попов и Бошковски ги користат ликовите како предлошки за нагласуваае на историските матерщали во заплетот и за инсертираае на описите на мшдето на претходните епохи во текстот.
16 TepMHHOT e npe3eMeH og CTygujaTa Ha yMSepTo eko: „Lector in Fabula: pragmatic strategy in a metanarrative text", The Role of the Reader: Explorations in the Semiotics of Texts, Bloomington and London: Indiana Universirty Press, 1979: 200-266.
Во согласност со реалистичките наративни конвенции на хипотактичкиот модел, книжевните ликови се усидруваат во извесна претходна/актуелна стварност, што резултира со воведувааето (нови) ликови преку нагласувааето на роднинските врски, на националната или класната припадност или на професионалното сродство. Анализираните романи користат неколку традиционални, „универзални реалистички микрожанрови (биографщата, генеалогщата како поджанр на биографщата, не]зиното семе]но-колективно разгрануваае или исторща)" (Андоновски, 1997: 118), кои имаат функцща да го усидрат ликот во неща претходна стварност, гарантира]ки му историски кредибилитет, а во истовреме му служат на читателот да го реципира ликот како веродостоен, да го ситуира во времето и во просторот. Биографщата е дел од Толе-паша, а биографщата со семе]но-генеолошко позиционираае на ликот е присутно во ШаKир-воjвода (на пример, прикажан е соцщалниот подем на таткото), додека во Солунските атентатори се воведува галерщата ликови, мегу кои нема семени релации, па семените рол]и се сменети со општествени и со идеолошки. Портретот, вклопен во биографщата, е една од постапките употребена во романите: raj Попов тоа е класично реалистички портрет на ликот (Шакир, Толе, Митра, Цузепе, комитите), а raj Бошковски тоа е помалку фреквентна постапка, односно портретно се претставени само дел од атентаторите (Мечев и Поп Орданов). Jазичната диференцщацща е дел од општата одлика на препознатливо комуникативниот jазик во делата од реализмот: тоа е една постапка на индивидуализацща на ликот (raj во книжевниот реализам се одликува со типизацща, т.е. со почитуваае на начелото на уверливост и доследност), што пак е во врска со нивната соцщална или регионална мотивацща. Имено, ако jазикот на раскажувачот, главно, е стандарден,17 стремеjки се кон комуникативност и е во врска со тематските елементи, тогаш jазикот на ликовите е условен со создавааето на соцщално мотивирани карактери, па нивниот говор се диференцира според класните, професионалните, етничките особини. Како резултат на тоа во текстот влегуваат дщалектизми, па и туги jазични елементи (турската, бугарската, српската конверзациjа во романите на Попов, односно француската raj Бошковски, како и српските, евреjските и турските изреки raj Попов). Дщалектот е посебна форма на реалистичен говор, така што во романите на Стале Попов вербалните деjства на ликовите се даваат со изворност, што, пак, е специфичен вид (дщалектна) мотивацща:
17 Сепак, говорот на нараторот, повремено, користи и архаизми.
обезбедуваае веродостсуност на она што го говорат ликовите или мотивацща од „стенограмски тип", што, според Андоновски, е едно од „универзалните сво]ства на реалистичкиот модел на нарацща" (1997: 51), кое ]а обезбедува веродосто]носта на ликот. Во романите на Попов, Турците кога комуницираат со Македонците зборуваат на македонски, праве]ки граматички грешки при конгруенцщата по род, исто како што и родените зборувачи на грчкиот ]азик кога зборуваат на македонски, прават и граматички и фонолошки отстапки и модификации. Понатаму, во говорот на ликовите, но и на нараторот се интерполира дискурсот на суеверщата, на народните верувааа, на народните мудрости -поговорките, како и благослови, клетви, здравици, кои исто така ]а интензивираат веродостсуноста на дискурсот.
Заклучок
Контекстот во ко]што се создава македонскиот реалистички историски роман е контекстот на националните етаблирааа, што, како и секо] облик во настануваае, е обележан со недостаток: во историографска смисла, недоволен брoj истoриогрaфски дела, а во книжевна смисла - недостигот од раскажувачко искуство. Следствено, прозната/романескната продукцща ]а зема врз себе улогата на компензираае на то] недостаток при што си доделува функцща на опишуваае и на меморираае на минатото по пат на раскажувачки ситуации со висок степен на миметичност и на референцщалност. Оттаму, и придонесот на анализираните историски романи (вклучително и на историските раскази на Горги Абациев): тие се нужна фаза во еволуцщата на македонската литература, и покра] извесни книжевно-естетски слабости, особено во насока на обезбедувааето континуитет во книжевниот разво] и во тематска смисла, и во книжевно-естетска смисла.
Пресекот на наративните и на структурните одлики на анализираните текстови покажува дека дури и во книжевниот реализам, прашааето на претставувааето се сведува на прашааето на веродосщното, како книжевна конвенцща што е заедничка и за авторот и за читателот, така што „целта на книжевниот миметизам повеке не е да се создаде илузща за стварниот свет, туку илузща за веродостоен дискурс за стварниот свет" (Компааон, 2001:134): „Минатото не може да се спознае, тоа се создава со градеае на наративната структура на историскиот текст, на истиот начин на ко] илузщата на стварноста се создава со наративната организацща на книжевниот текст. А категориите стварност и вистинитост се достапни единствено преку
наративизацщата на текстот, било да се работи за исторщата, било да се работи за реалистичкиот роман" (Квас, 2016: 105).
Литература/References:
Андоновски, Венко. (1997). Структурата на македонскиот реалистичен роман. Скоще: Детска радост.[АМож^к1, Venko. (1997). Strukturata na makedonskiot realistichen roman. The Structure of Macedonian Realistic Novel. Skopje:Detska radost]. (In Macedonian). Бошковски, JoBaH. (2008). Солунските атентатори. Битола: Микена.
[Boshkovski, Jovan. (2008). Solunskite atentatori. The Salonika ^ssassins.Bitola:Mikena]. (In Macedonian). Квас, Корнелще. (2016). Границе реализма. Београд: Завод за уцбенике. [Kvas, Kornelije. (2016). Granice realizma. The Borders of Realism. Belgrade:Zavod za udjbenike]. (In Serbian). Компааон, Антоан. (2001). Демон теорц'е. Нови Сад: Светови. [Compagnon, Antoine. (2001). Demon teorije. The Demon ofTheory. Novi Sad: Svetovi]. (In Serbian).
Попов, Стале. (1976). Толе паша. Скоп|е: Наша книга. [Popov, Stale. (1976). Tole
Pasha. Skopje: Nasha kniga]. (In Macedonian). Попов, Стале. (1987). Шакир во]вода. Скоп|е: Наша книга. [Popov, Stale. (1987).
Shakir vojvoda. Skopje: Nasha kniga]. (In Macedonian). Кулавкова, Катица. (2009). Демонот на толкувапето. Скоп|е: МАНУ.
[Kulavkova, Katica. (2009). Demonot na tolkuvanjeto. The Demon of
Interpretation. Skopje:MASA]. ( in Macedonian).
***
Erll, Astrid, Rigney, Ann. (2006). Literature and the Production of Cultural memory:
Introduction. European Journal of English Studies, 10(2). 111-116. Flaker, Aleksandar. (1976). Stilske formacije. [Stylistic Formations]. Zagreb: SNL. (In Croatian).
Hrushovski, Benjamin. (1984). Fictionality and Frames of Reference: Remarks on a
Theoretical Framework. Poetics Today, 5(2). 227-551. Hladnik, Miran. (2001). Temeljni problemi historijskog romana. [Fundamental problems of Historical Novel]. Razlika/Difference, br 1. 197-222. (In Bosnian).
McHale, Brian. (2001). Postmodernist Fiction. London and New York: Routledge. Wesseling, Elisabeth. (1991). Writing History as a Prophet. Amsterdam/Philadelphia:
John Benjamins Publishing. ZmegaC. Viktor. (1982. Knjizevnost i zbilja. [Literature and Reality]. Zagreb: Skolska
knjiga . (In Croatian). Zmegac. Viktor. (1987). Povijesna poetika romana. [Historical Poetics of Novel].
Zagreb: GZH. (In Croatian). Zmegac. Viktor. (1994). Knjizevnost i filozofija povijesti. [Literature and Philosophy of History]. Zagreb: Hrvatsko filozofsko drustvo. (In Croatian).
