Научная статья на тему 'КОНСТИТУЦИЯ ВА ТЕНГЛИЛИК ПРИНЦИПИ ЖАМИЯТ НИГОҲИДА'

КОНСТИТУЦИЯ ВА ТЕНГЛИЛИК ПРИНЦИПИ ЖАМИЯТ НИГОҲИДА Текст научной статьи по специальности «Право»

102
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Область наук
Ключевые слова
глобаллашув / аѐл / ҳуқуқ / аѐллар ҳуқуқлари / гендер тенглик / фаол / янги Ўзбекистон / хотин-қизлар фаоллиги / ижтимоий / жамият / демократик ислоҳотлар. / globalization / women / law / women's rights / gender equality / asset / new Uzbekistan / women's activism / social / society / democratic reforms.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Луиза Туганова

Аниқ ифодаланган конституциявий стандартлар мавжуд бўлганда имкониятларнинг тенглигини, тенглик сиѐсатини олиб бориш орқали таъминлаш керак эканлиги аниқ намоѐн бўлади. Иккала жинс вакиллари учун ҳам имкониятларнинг чекланишига қаратилган тизимли равишда дискриминацияга қарши давлат сиѐсатини олиб бориш мақсадга мувофиқ. Ушбу мақолада жамиятда конститутция ва тенглилик принципи тўғрисида таҳлил этилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

When there are clearly defined constitutional standards, it is clear that equality of opportunity must be ensured through a policy of equality. It is advisable to pursue a systematic antidiscrimination policy aimed at limiting opportunities for both sexes. This article analyzes the constitution and the principle of equality in society.

Текст научной работы на тему «КОНСТИТУЦИЯ ВА ТЕНГЛИЛИК ПРИНЦИПИ ЖАМИЯТ НИГОҲИДА»

КОНСТИТУЦИЯ ВА ТЕНГЛИЛИК ПРИНЦИПИ ЖАМИЯТ НИГОХИДА

Луиза Туганова

Чирчик давлат педагогика университети магистранти

АННОТАЦИЯ

Ани; ифодаланган конституциявий стандартлар мавжуд булганда имкониятларнинг тенглигини, тенглик сиёсатини олиб бориш оркали таъминлаш керак эканлиги аник намоён булади. Иккала жинс вакиллари учун хам имкониятларнинг чекланишига каратилган тизимли равишда дискриминацияга карши давлат сиёсатини олиб бориш максадга мувофик. Ушбу маколада жамиятда конститутция ва тенглилик принципи тугрисида тахлил этилади.

Калит сузлар: глобаллашув, аёл, хукук, аёллар хукуклари, гендер тенглик, фаол, янги Узбекистон, хотин-кизлар фаоллиги, ижтимоий, жамият, демократик ислохотлар.

ABSTRACT

When there are clearly defined constitutional standards, it is clear that equality of opportunity must be ensured through a policy of equality. It is advisable to pursue a systematic antidiscrimination policy aimed at limiting opportunities for both sexes. This article analyzes the constitution and the principle of equality in society.

Keywords: globalization, women, law, women's rights, gender equality, asset, new Uzbekistan, women's activism, social, society, democratic reforms.

КИРИШ

"Конун" бу тушунчанинг накадар кенглигини тушуниш ва урганиш учун йиллар, балки асрлар хам камлик килиши мумкин. Жамият илк боскичларида хам маълум маънода конунлар асосида ривожлана бошлаган. Давлатларнинг пайдо булиши билан "Конституция" тушунчаси юзага келган ва такомиллашиб жамиятнинг асосини ташкил эта бошлаганлиги хозирги куннинг конунларга асосан бошкарилишини уша даврдан бошлаб таъминлаб келинганлигини гувохи буламиз.

АДАБИЕТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Аёлларнинг гендер тенгликка эришиш каби масалаларни тадки; этишда Мустакил Давлатлар

December, 2022

630

XaMgycraurH TagKUKoTHunapu ToMoHHgaH aennap ^aonnuru, cuecun, h^thmohh Ba HKTHCogHH TapaKKueTga TyTraH ypHH xycycuga Karop MoHorpa^HK TagKHKoTnap эtпoн KHHHHraH. 6y öopaga H.HBaHOBa, M.MapTHH, H.rpomeB, C.npuro^HHa, ^.nonoBa KaÖH ^añnacy^napHHHr hhmhh ronaHHmnapuHH HaMyHa Kunum MyMKHH. Ymöy TagKHKoraap MaB3yMH3 goupacugaru aennap MactynnurH, ^aMH^T TapaKKueTHga TyTraH ypHH KaÖH MyaMMoHH KucMaH TagKHK этнmga MatnyM gapa«:aga Ha3apuH acoc öyngu. Aennap H^THMOHH-cuecHH ^aonnuru Macananapu xaMga aen xyKyKgapu Ba h^thmohh MaBKeu MacananapuHH C.A.AxpopoB (Y36eKHCTOHga aennap h^thmohh ^aonnuruHH omupum), H.^.^ypaeBa (Y36eKHCTOHHHHr H^THMoHH-HKTHcogHH Ba MagaHHH xaeTHga xoTHH-KH3napHHHr ypHH), H.M.MypaBteBa (AennapHHHr h^thmohh ^aonnuruHH omupum Macananapu), r.E.Ypa3anHeBa (reHgep MyHocaöaraapuHHHr aennap xyKyKHH MagaHHaTHHH TaKoMunnamTHpum) KaÖH onuMnap HnMHH-MeTogonorHK ^uxargaH TagKHK этнmгaн.

Eh3 reHgep TeHrauK MyaMMonapuHH Taxnun Kunap экaнмнз, ^HHcnap ypTacugaru TaÖHHH-ÖHonorHK ^apK^apgaH эмac, öanKH h^thmohh ^apKgapgaH Kenuö HHKgHK. reHgep h^thmohh TaöaKanaHHmHHHr acocuñ TaMonHnnapugaH öupu cu^aruga Kapanagu, nyHKH эpкaкпнк Ba aennap Ha^aKar öomKana, öanKH myHgañ Tap3ga maKnnaHraHKH, öhphhhhch goMHHaHT, hkkhhhhch эca 6yñcyHyBHH. EyryHrH 3aMoHaBHH raoöarnamyB ^apaeHHga reHgep TeHrauK MyaMMonapuHH ypraHHmga aKcuonoruK Taxnun, KuecHH ycyrnapgaH ^oñganaHgHK.

TAX^HH BA HATH^A^ÄP

^aMH^THHHr TapaKKHH этнmн, öup TH3HMgaH hkkhhhh TH3HMra yTHmu KaÖH H^THMoHH-TapHXHH ®;apaeHnapga aennap MyaMMocH Typnu KypHHHmnapga W3ara KenagH. KagHMga whoh ^annacy^napu CyKpoT, ApacTy, A^noTyH KaÖH onuMnapu энг AxrnH gaBnar cu^aruga ^aMH^rga TeHrauK Ba agonar xyKM cypraH nonHCHH Ha3apga TyTHmraH. 3Hr axmu KoHyHnap cu^aruga xaM Öapna TeHrauruHH Ka^onaraaraH KoHyHnapHH unrapu cypHmraH. 3pKaK Ba aennap TeHrauru foachhh whoh ohhmh Ahth^oht y3 acapnapuga Ky^naraH xonga: «Taöuar öapnaHu: aennapHH xaM, эpкaкпapнн xaM TeHr khhhö aparagu, neKHH ogaMnap HHcoHnapHH TeHrcu3 xonarra conyBHH KoHyHnapHH umnaö HHKumagu», geö TatKHgnaraH[1],

X,o3upga gyHe 6yñHHa umcronapHHHr 60 $oh3hhh aennap TamKHn KH^agu. YnapHHHr 40% hh ohhh MatnyMoTra эгa экaнпнгннн TatKHgnam 3apyp. EupnamraH MunnaTnap TamKunoTH ToMoHHgaH 2017 hhh 13-24 MapT KyHnapu Htw-HopKga öy^uö yTraH öyTyH gyHe 6yñna6 xoTHH-KH3nap MaBKeuHH MycTaxKaMnamra öaFHmnaHraH

631

йигилишда 47 та мамлакат фукаролик жамияти институтлари вакилларининг фаол иштирокида хотин-кизларнинг яшаш шароитларини, турмуш тарзини яхшилаш, мавкеини мустахкамлаш йулларини белгилаб бериш таклифи киритилди[2, 6].

Адолатли жамиятнинг энг мухим кадриятларидан бири бу тенглик принципи булган ва шундай булиб колади, унга кура жамиятнинг барча аъзолари учун тенг шароитлар яратилиши керак. Тенглик гояси Ж.Ж.Руссонинг карашларида баён этилади. Унинг сузларида хамма одамлар эркин тугиладилар деб таъкидланган булиб, бу карашлар купгина конституциявий хужжатларда уз аксини топди ва шу тарика нафакат сиёсий, балки хукукий ахамиятга эга булди[3].

1970 йилдан бошлаб Европада аёлларнинг сиёсий лавозимдаги вакиллигида сезиларли узгаришлар юз берди. Сиёсий партиялар бу узгаришларни амалга оширишда сиёсий идоралар учун кадрлар тайёрлашда асосий рол эгаллайди. Купгина мамлакатларда аёлларнинг сайланган лавозимлари купайишидан аввал сиёсий партияларнинг узларида узгаришлар содир булган[4].

Утган асрнинг 70 - йиллар охирида бир катор мусулмон мамлакатларида хам минтакавий конвенция доираларида инсон хукукларини химоялашга каратилган халкаро - хукукий актлар кабул килишга урунишлар булган. Мусулмон дунёсида 1980 йилда кабул килинган "Умумжахон Ислом декларацияси" инсон хукукларини амалда химоялаш ва таъминлаш нуктаи назаридан ишлаб чикилган халкаро - хукукий хужжатлар булиб колди[5].

Хрзирги вактда давлат ва халк уртасидаги муносабатларда тенглик тамойилини тан олиниши ва бу тамойилни хаётга тадбик этилиши учун барча зарур саъй - харакатлар амалга оширилмокда ва шу шарт билангина давлат демократик деб тан олиниши ва узининг шундай позитцияга эга булиши мумкин. Шунинг учун жамиятда тенгликка эришиш нафакат давлатга, балки унинг фукароларига хам боглик бир катор объектив ва субъектив холатлар эканлиги, уларнинг доираси эса жуда кенглигини эсдан чикармаслигимиз керак. Бу, албатта, эркак ва аёл уртасидаги муносабатларга хам тегишли. Тарихий жихатдан жамият ва давлат тараккиёти билан янги дунёкарашнинг шаклланиши, турли сохалардаги узгаришлар хаётнинг хар бир сохасида эркаклар ва аёлларнинг узаро таъсири сифатида амалиётда намоён булмокда ва чукур ички трансформацияни бошдан кечирмокда[6]. Бу эса уз навбатида тенглик холатининг узига хос курсаткичи сифатида жамиятда харакат килиш, эркак ва аёлнинг хукук ва

December, 2022

эркинликларнинг тенглик тамойили келажакнинг ривожланишида хал килувчи омил булиши мумкин булган жинслар уртасидаги жуда характерли муносабатларни очиб беради. Х,ар кандай давлат ва жамиятда тенглик тушунчасининг асосий хусусиятларини мужассамлаштира олиши ва умуман олганда унинг мохияти ва мазмунини узида акс эттиришга интилиши лозим. Эркак ва аёллар тенглигини ижтимоий - хукукий ходиса сифатида бахолар экан, шуни таъкидлаш керакки, у мавжуд ижтимоий муносабатларни тавсифлайди.

Маълумки, тенгсизлик сабабли жамиятнинг шаклланишига тускинлик килувчи барча тушунчаларга бархам бермок лозимлигига каратилган саъй -харакатларни амалга оширишда эса конунларнинг урни белгиланганлигини, жамиятда гендер муносабатларига нисбатан кучли эътикод шаклланишини таълим тарбия оркали амалга оширилаётганлиги бунга далолатдир. Оила ва жамиятда жинсни хурмат килиш анъаналари бу кийин вазифани хал килиш чораларини давлат билан биргаликда амалга ошира олиши тугрисида айтиб утилади.

Асосий конунимизда биринчи навбатда шахс манфаатининг давлат манфаатидан устун этиб белгилангани, инсон, унинг хукук ва эркинликлари хамда манфаатлари энг олий кадрият сифатида мухрлаб куйилганини яна бир марта таъкидлаб утиш уринли... Айнан ана шу катъий талабни нафакат конунларимиз ва хукукий меьёрларимизда белгилаб бериш, балки бу устувор принципни хаётимизга татбик килиш ута мухим ахамиятга эгадир. Дархакикат, мамлакатимизда инсон манфаатлари давлат сиёсати даражасига кутарилган. Шунингдек, инсон кадри улугланиши, барча ислохотлар инсон манфаатлари учун олиб борилмокда. Бу масала Янги Узбекистон тараккиёт стратегиясида хам алохида йуналиш сифатида белгиланган.

Асосий конунимизнинг 13-моддасида давлат органларининг хотин-кизлар ва эркаклар учун тенг хукук хамда имкониятларни таъминлаш сохасидаги ваколатлари, шунингдек 15-моддасида фукаролар узини - узи бошкариш органларининг, нодавлат-нотижорат ташкилотларининг ва фукаролик жамияти бошка институтларининг хотин-кизлар ва эркаклар учун тенг хукук хамда имкониятларни таъминлаш сохасидаги иштироклари белгиланган[7]. Жумладан мамлакатимизда давлат бошкаруви сохасида ёхуд тадбиркорлик сохасида кузга ташланган узгаришлар мисолида намоён булмокда.

Хукукий давлатнинг мухим белгиларидан бири ахолининг юксак хукукий маданияти хисобланади. Мамлакатимизнинг тараккиёти жамият аъзоларининг

December, 2022

хукукий онги, тафаккури ва маданиятини юксалтиришни долзарб вазифа килиб куяр экан, шу уринда аёлларнинг хукукий маданиятини шакллантириш мухим ахамият касб этади, зеро улар ахолининг 51 фоизини ташкил этадилар[8]. Шиддат билан ривожланаётган бу даврда айникса аёлларнинг хукукий онги ва маданиятини шакллантириш, унинг сохаларда олиб борилаётган хукукий узгаришлардан бохабар булиши, аёлнинг нафакат келажак авлод тарбиячиси балки жамият тарбиячиси сифатида намоён булишда уз аксини топмоги лозим.

Конституция конунлар мажмуи эмас, у ягона гоя, мантик, узак йуналиш билан йугрилган яхлит, буткул бир хужжат хисобланади. Бош конуннинг фазилатини, мохияти хамда табиатини унинг нормалари ва тартиб - коидалари, Конституциянинг умуминсоний кадриятларга содиклиги, унда инсон хукуклари нечоглик химояга олингалиги билан улчаш одат булиб колган. Конституцияда мустахкамлаб куйилган коидаларни демократия тошу тарозисида тортиб куриб, ишонч билан айтиш мумкинки, жамиятнинг барча сохалардаги тенгликка асосланган муносабатлари кафолатлаб куйилган.

Хусусан Конституциямизнинг 18-моддасида инсон хукуклари жахонда етакчи макомга эга эканлиги, асосий хукук ва эркинликларнинг рагбатлантирилиши хамда химояланиши, янада мухимроги, жамиятда хар бир инсон хукуклари кафолатларининг амалдаги тизимининг ташкил этилиши хукукий давлат куришнинг бош шарти хисобланганлиги шахснинг дахлсиз хусусияти сифатида изохланган. Инсон хукуклари асосида инсон шахси кадрияти туради.

Узбекистон Республикаси Конституцияси 18-моддасининг 2-кисмида "имтиёзлар факат конун билан белгилаб куйилган хамда ижтимоий адолат принципларига мос булиши шарт" лиги таъкидланади.Мазкур коида Узбекистонконунчилик хужжатларининг бутун бир туркумида мустахкамлаб куйилган. Уларга биноан фукароларнинг факат айрим катламлари -нафакахурлар, ногиронлар, хотин - кизлар, болалар, уруш ва мехнат фахрийлари, хукукни химоя килиш идоралари ходимларига факат Конунга мувофик бирор - бир имтиёз берилиши мумкин.

Шу маънода асосий конунимизнинг 46-моддаси хам тенглик принципига асосланади. Хотин - кизлар ва эркаклар тенг хукуклилиги талабининг Конституцияга киритилиши мухим асосга эга, негаки БМТнинг 1979 йилги "Аёллар хукукларининг барча турларини камситишга бархам бериш тугрисида"ги Конвенция талабларига кура "Давлатлар уз конституцияларига жинсий тенглик тугрисида алохида ко и дал ар киритишлари зарур".

December, 2022

Хотин - кизлар ва эркаклар тенглиги тарихий ютукдир ва унга асосан жамиятнинг сиёсий, иктисодий, маданий, ижтимоий хаётида хакикий жинсий тенгликка эришилади.

Аёллар билан эркаклар тенг хукуклилигини таъминлаш максадида давлат кушимча чора - тадбирларни амалга оширмокда. Аёлларга билим олиш, касб эгаллаш, мехнат килиш, унинг тенг хак олиш, сиёсий ва ижтимоий хаётда фаол иштирок этиш, маълум бир имтиёзларга эга булиш учун эркаклар билан тенг имкониятлар берилган. Аёлларнинг оиладаги урни, жисмоний имкониятлари хисобга олиниб уларга мехнат килишда, соглигини саклашда, маълум бир мансабларни эгаллашда, ижтимоий химояланишда, соглом авлодни устиришда, хукукий химояланишда, оналик ва болаликни куллаб - кувватлашда лозим булган шарт - шароитлар ва имтиёзлар яратилган.

Хотин - кизлар ва эркаклар тенглигини етарли даражада таъминлаш ва кафолатлаш хар бир демократик давлатнинг устувор вазифаларидан биридир. Конституцияда бу тугрисида махсус норманинг мавжудлиги давлатимизнинг чинакам демоератик давлат эканлигининг кафолатидир[9].

ХУЛОСА ВА ТАКЛИФЛАР

Аёлларнинг жамиятдаги мавкеини ошириш учун таълимга, молиявий ресурсларга, сиёсий хаётда иштирок этиш учун хакикий имкониятларни яратиш зарур. Бу БМТ, ЮНЕСКО, ЮНИСЕФ, ХМТ каби халкаро ташкилотлар томонидан ишлаб чикилган механизмлар мавжуд булиб, уларни мамлакатимизга татбик этишни кучайтирмок лозим. Гендер тенглигини таъминлашнинг мукаммал институционал асосларини яратиш, шу жумладан ушбу максадлар учун тегишли молиявий ва инсон ресурсларини ажратиш даркор. Анъанавий гендер роллар билан боглик стереотипларни йук килишга эришиш учун жамият хаётининг барча сохаларига гендер тенглиги ва гендер стандартлари тамойилларини хар томонлама сингдириш, кенг маърифий тадбирлар оркали гендер стереотипларини йук килишга кумаклашиш зарур. Фукаролик жамияти, хусусан, нодавлат ташкилотларининг ролини ошириш, хотин-кизлар ва ёшлар харакатлари билан конструктив мулокот урнатиш гендер муаммоларини бартараф этишда самарали хамкорликдир.

Шунингдек, дунёда гендер тенглиги ва аёлларнинг имкониятларини кенгайтиришга эришиш керак. Бу нафакат аёлларга, балки бутун инсониятга фойда келтиради. Бу борада дунёнинг турли мамлакатларидаги аёллар уртасида халкаро хамкорлик кучайиб, хилма-хил шаклларга эга: тажриба алмашиш учун

635

кушма тадбирларни утказиш, аёлларни сиёсий ва иктисодий карамликдан озод килиш учун глобал ахамиятга эга булган стратегияларни ишлаб чикишдан тортиб, энди ривожланиб бораётган миллий аёллар харакатларини моддий куллаб-кувватлашгача булган саъй-харакатлар мамлакатларнинг гендер тенглигига эришишда уз хиссасини кушмокда.

REFERENCES

1. Чвыкалов В.В. Гендерное равенство в праве. - Краснодар: 2012.

2. Доклад заседания ООН, посвященный укреплению статуса женщин по всему миру. - Нью-Йорк, 2017.С.-6.

3. Крылов Б.С. Проблемы равноправия и равенства в российском конституционном праве // Журнал российского права. 2002. № 11. С. 3.

4. European Expert Network Women in Decision-Making // «Participation of women in four political groups in the European Parliament». 1994 г

5. "Узбекистон Республикаси Конституциясига шарх" - Тошкент: "Узбекистон" 2001 йил Б.90

6. Зайков Д.Е. Развитие принципа равенства прав и свобод мужчин и женщин в советский и постсоветский периоды // История государства и права. 2011. № 18. С. 18.

7. https://yuz.uz/news/yangilanayotgan-ozbekistonda-gender-tenglikning-huquqiy-asoslari

8. Уразалиева Г. Гендер ва аёллар хукукий маданияти. - Тошкент: 2009. - Б.3.

9. "Узбекистон Республикаси Конституциясига шарх" - Тошкент: "Узбекистон" 2001. - Б.252-254

10. Доклад заседания ООН, посвященный укреплению статуса женщин по всему миру. - Нью-Йорк, 2017.С.-6.

11. Tuganova Luiza Djurayevna (2022). Reforms to protect the rights and interests of women in the renewed Uzbekistan is a priority direction of state policy. Web of Scientist: International Scientific Research Journal (WoS). Volume 3, Issue 12, Dec., 2022. - pp. 1014-1021.

12. Bekbayeva Durdona Djurayevna (2022). The significance of the implementation of five initiatives in the development of youth spirituality in the new Uzbekistan // Web of Scientist: International Scientific Research Journal (WoS). ISSN: 2776-0979, Volume 3, Issue 12, Dec., 2022. - pp. 1007-1013.

13. G.S. Rahmonova (2022). Theoretical and methodological fundamentals of developing non-standard thinking in students // Theoretical & Applied Science, 04 (108), 2022. - pp. 565-572.

636

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.