17XFTAP 02.41.21
Конфликтология жэне «Медиация туралы» Зацы
Сымбат Е. Шакиров1, Асан А. Амангельдиев2
Л.Н. Гумилев атындаты Еуразия улттык, yHMBepcMTeTi, Астана, К,аза^стан
Корреспонденция Yшiн автор:
E-mail: simba_004@mail.ru 1https://orcid.org/0000-0002-8354-5844 2https://orcid.org/0000-0001-9257-1609 DOI: https://doi.org/10.32523/2616-7255-2023-142-1-237-251
Ацдатпа. Удемл взгерт отырган элемдегi заманауи урдктер шиелетс элеуетi бар оцигаларды вр-бтуде. БYл жалпы адамзаттыц одан эрi даму мумктджтершде, сондай-ац жекелеген мемлекет-тер мен элеуметтж топтарга елеулi эсер етеди Элеуметтк алауыздыц, нэалдк жэне этника-лыц твзбеушшк, террор сияцты цубылыстар квп жагдайда цайгылы элеуметтж жэне ултаралыц цацтыгыстарга уласып, бттгершшк институтын дамыту цажеттшгт взектендiредi. 2021 жылдыц цазан айында Казацстан халцы Ассамблеясыныц отырысында Президент Касым-Жо-март Тоцаев цогамдыц-цуцыцтыц институттардыц, атап айтцанда медиацияныц мумкшдж-терш барынша цолдану цажетттн атап вткен болатын. Келеа мацызды мтдет ретшде Мемле-кет басшысы «бiздiц жагдайымызда кэаби кемссвз жургЬушЬ.ердц форматы этномедиация ушш ец тиiмдi болып табылатынын» атап втт1
вткен жылдыц цацтар айындагы оцига бгрцатар элеуметтж мэселелердi, соныц штде кедейлер мен байлар арасындагы алшацтыцты айцын кврсеттi. Мемлекет басшысы вз баяндамасында: «Ел взгердi, сонымен цатар цазацстандыцтардыц бимкке, экономикалыц жуйеге жэне жалпы вмiрге деген квзцарасы да взгердь Ал цазгр буюл цогамдыц цур^1л^1мды терец взгертудщ стратегиялыц мiндетi тур» - деп айрыцша атап втт1
Казiргi тацда шетелдт жэне отандыц сарапшылардыц дискурстарында элеуметтк цацтыгыстар-дыц вршуi арцылы элемдт даму мэселелерi туралы сурацтар жш квтерыедь Осыны негiзге ала оты-рып, нацты реформалар цазiргi цазацстандыцтардыц цаутаздт мудделерт цанагаттандыруга ыцпал етуi тшс деп санаймыз. Ол ушш Казацстанныц элеуметтт-мэдени вмiрiнде бттгершшк (медиация) институтын одан эрi цалыптастыру жэне жуйелеу цажет.
Тушн сездер: медиация; медиатор; конфликт; конфликтогендт; конфликтология, татуласу; бгтшгер, зац, судья, сот.
Received 22 January 2023. Revised 25 January 2023. Accepted 31 January 2023. Available online 30 March 2023.
For citation:
Shakirov S.E., Amangeldiyev A.A. Conflictology and the Law «On Mediation» // Bulletin of the L.N. Gumilyov ENU. Historical sciences. Philosophy. Religion Series. 2023. - Vol. 142. - №. 1. - С. DOI: https://doi.org/10.32523/2616-7255-2023-142-1-237-251
Для цитирования:
Шакиров С.Е., Амангельдиев А.А. Конфликтология и Закон «О Медиации» // Вестник ЕНУ им. Л. Гумилева Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение. - 2023. - Т. 142. - №. 1. - С. DOI: https://doi.org/10.32523/2616-7255-2023-142-1-237-251
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 1(142)/2023 237
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
Клркпе
Казакстан ез тэуелсiздiгiн жариялаган сэттен бастап жаhандану Yдерiстерi елiмiздi Yнемi жаца мэдени децгейге кетерiп келедД. Отандык галымдар З.Н.Исмагамбетова мен А.Г. Карабаева атап еткендей «бул орын алган жагдайларга барынша бейiмделiп, тез эрекет ету кабiлетiн, элеуметт1к емiрдегi, мэдениетаралык катынастардагы жэне кYнделiкт1 ем1рдег1 кYтпеген окигаларда каркынды езгерiстер мен трансформацияга дайын болуга ынталандырады. Бул симуляциялык шындык букаралык жэне акпараттык мэдениеттщ эсерiнен калыптасады. Муныц нэтижеа кактыгыс стратегиясын жокка шыгаратын, оныц орнына мэдениетаралык диалог стратегиясын усынатын мэдени трансформациялардыц кепвекторлы сипаты болып табылады» (Исмагамбетова, Карабаева, 2016: 98-103).
Алайда жаhанданудьщ дамуы еркениеттер арасындагы кактыгыс YДерiсiн тек шиелетспредД. Сонымен катар, еркениеттер арасындагы кактыгыстар туралы айтпаганда, 61з ец алдымен 1шк1 элеуметпк мэселелерге, адамдардыц наразыльщтарына, кещл-кYЙлерiне назар аударуымыз керек. Себеб!, олар этносаралык, дiнаралык жэне т.б. кактыгыстарга экелуi эбден мYмкiн.
Этносаралык бейбiтшiлiк пен тYрлi халыктар ек1лдер1нщ 61р аумакта катар ем!р CYPу мэселесше, оны эртYрлi бiрегейлiк екLлдерi арасындагы интегралды диалог тетштер! аркылы кактыгыссыз шешуге басымдык беру - ортак кундылыктарды табудыц бiрден-бiр мiндет1 болып табылады.
Материалдар мен зерттеу эдктер1
Казакстандык когам мен гылыми кауымдастыктыц алдына кактыгыстардыц алдын алу, реттеу жэне шешуге баса назар аударатын жаца стратегиялык м1ндеттер койылды. Кактыгыстарды зерттеудщ мацызды факторы олардыц когамдык ем1рдщ барлык салаларында пайда болуы болып табылады. Кактыгыстар адамзаттыц ем1р
CYPуiне шынымен кау1п тенд1руде. Гылыми элемде кактыгыстардыц ашык, карулы турлерш алдын алу, оларды баскару, сондай-ак бейб1т жолмен шешу нег1зг1 зерттеудщ б1р1 болып табылады. Осыган орай, гылыми зерттеулердщ дербес саласы калыптаса бастады. Кэс1би кактыгысу мамандарыныц кепш1л1г1 ашык кактыгыстарды алдын-алу ретщде кептеген наразылык тудыратын жагдайларды тез жэне тшмдД тYрде шешуге бешм болып келед1. Конфликтологияны жэне оныц кактыгыстардыц алдын алу мен шешудеп рел1н зерттеу кажетт1л1г1 каз1рг1 шындыкка нег1зделген, кактыгыстар кебшесе бейб1т жолмен шеш1ле алады. Бул тэс1л гылыми жэне практикалык зерттеулерге нег1зделген. Сондыктан бYг1нгi кYнi жэне келешекте жалпы элемд1к тэж1рибеден едэу1р артта калган Казакстандагы кактыгыстарды алдын алу, реттеу, шешу жэне трансформациялау мэселелер1 езект болып тур. Конфликтология революциялык езгерктер парадигмасын жэне мэселелерд кYшпен шешудД кабылдамайды.
Кактыгыстардыц пайда болуыныц, дамуыныц жэне аякталуыныц кездер1 мен зацдылыктары туралы эдкнамалык жэне колданбалы б1л1мд1 дамыту ете кажетп болып табылады. Корам алдына койылган бул мшдеттердщ езекплш казакстандык конфликтологияныц жалпы жай-^шмен, кактыгысты элеуметпк-мэдени талдау эдДснамасын куру кажетплшмен алдын ала айкындалган, ейткеш кактыгыстардыц алдын алу мэдениет1н калыптастыру кез келген кактыгысты жагдайларды ойдагыдай реттеуге мYмкiндiк беред1
Талк,ылау
Казакстан каз1рг1 еркениетт1к кезецде тэуелс1з ел ретщде ем1р CYре отырып, каз1рп замангы елдердщ кепш1лшне тэн турл1 салаларда туындайтын мэселелердщ б1рдейлшн айкын керсетп. Осыган орай, еркениетп елдердщ жинаган тэж1рибелер1 мен кактыгыстарын шешу жолдарына жYг1ну ете орынды болып табылады (Шакиров, 2018: 96-108).
Сондыктан кептеген даулы мэселелердi шешуде б1т1мгерш1л1к кызметтердщ баска турлер1н мемлекетпк сот îcîh жYргiзуде колдану ете утымды жэне ти1мд1 болды. Бул кызметтердщ колданылу аясы каркынды дами бастады. Енд1 мемлекеттердщ ез1 медиацияны кылмыстык кукык бузушылыктарды реттеу саласына тiкелей коса отырып, бiтiмгершiлiк институттыц кiшiгiрiм тYрлерiн дамытуга ыкпал ете бастады (Шакиров, 2018: 56-58).
Казакстанда «Медиация туралы» зац жарыкка шыкканнан кейiн медиация туралы ашык айтыла бастады. Онда накты аймагы аныкталган жэне оны колданудыц мYмкiндiктерi керсет1лген. «Егер Казакстан Республикасыныц зацдарында езгеше белгiленбесе, жеке жэне (немесе) зацды тулгалар катысатын азаматтык, ецбек, отбасылык жэне езге де когамдык катынастардан туындайтын, сондай-ак, кылмыстык терiс кылыктар, онша ауыр емес жэне ауырлыгы орташа кылмыстар туралы 1стер бойынша кылмыстык сот iсiн жYргiзу барысында каралатын даулар (жанжалдар), жэне аткарушылык iс жYргiзудi орындау кезiнде туындайтын катынастар медиацияныныц колданылу саласы болып табылады» (Закон «О медиации», 2011).
Зацныц колданылу аясынан мынадай жанжалдар мен даулар алынып тасталган:
- медиация рэсiмiне катыспайтын Yшiншi тулгалардыц жэне сот эрекетке каб1летс1з немесе эрекет кабiлетi шектеулi деп таныган адамдардыц мYДделерiн козгайтын даулар;
- тараптардыц бiрi мемлекетпк орган болып табылатын жеке жэне (немесе) зацды тулгалардыц катысуымен азаматтык, ецбек, отбасылык жэне езге де кукыктык катынастардан туындайтын даулар мен жанжалдар;
- сыбайлас жемкорлык кылмыстар жэне Мемлекетпк кызмет пен мемлекетпк баскару мYДделерiне карсы езге де кылмыстар туралы кылмыстык 1стер.
Тараптардыц бiрi мемлекетпк орган болып табылса да, дау медиацияга жаткызылмайды жэне бул сурак ашык кYЙiнде калып отыр.
Баскаша айтканда, медиация кукыктык дауларга колданылады, бул оныц эрекет ету аясын тарылтады жэне оны к жYзiнде сот медиациясымен тецестiредi (Дронзина, 2015: 92).
Дегенмен, 2011 жылы кабылданган бул зац казакстандык когамга дауларды шешудiц балама жYЙесiнiц жаца куралын, медация угымын алып келдi.
Медиацияныц максаттары мыналар болып табылады:
1) дауды (кактыгысты) шешудщ медиация тараптарын канагаттандыратын нускасына кол жетазу;
2) тараптардыц дауласушылык децгешн темендету.
Казакстан зацнамасы бойынша
медиацияныц непзп кагидаттары:
1. Ерiктiлiк («Медиация туралы» К,Р Зацыныц 5-бабы).
2. Медиация тараптарыныц тец кукылыгы («Медиация туралы» К,Р Зацыныц 6-бабы).
3. Медиатордыц тэуелсiздiгi мен бейтараптылыгы («Медиация туралы» К,Р Зацыныц 7-бабы).
4. Медиация рэамше араласуга жол бермеушiлiк («Медиация туралы» К,Р Зацыныц 7-бабы).
5. Купиялык («Медиация туралы» К,Р Зацыныц 8-бабы).
Медиацияэдiстерiнегiзiненынтымактастык багытында келiссездер жYргiзуге нег1зделген.
Казiргi уакытта медиация бойынша б!рнеше арнайы кукыктык акт1лер бар. Медиация туралы Yлгiлiк зацды Б1р1ккен ¥лттар ¥йымыныц Халыкаралык сауда кукыгы женiндег1 комиссиясы эзiрледi. Бул зац 2002 жылы Б¥¥-ныц Бас Ассамблеясымен усынылган жэне медиация институтын дамыту Yшiн мацызды. Yлгiлiк зац б1ршш1 кезекте бiт1мгердiц катысуымен халыкаралык коммерциялык катынастарда дауларды соткан тыс шешу рэамдерш колдануга багытталган. Yлг1лiк зац халыкаралык коммерциялык дауларды реттеуге арналган болса да, мемлекеттер 1шк1 дауларды, соныц 1ш1нде кейб1р коммерциялык емес дауларды
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 1(142)/2023 239
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
камту Yшiн комиссия оньщ колданылу аясын кецейте алатынын атап eтедi.
Еуропалык комиссия Медиатор кодексiн беюттъ Еуропалык, кодексп (European Code of Conduct for Mediators) Еуропалык комиссияныц колдауымен дауларды шешудщ балама эдiстерiмен айналысатын 30-дан астам Еуропалык уйымдардыц ек^ болып табылатын медиаторлардыц (бтмгерлердщ) бастамашыл тобы эзiрледi жэне 2004 жылдыц 2 маусымында Брюссельде еткен конференцияда кабылданды.
Еуроодак медиаторлардыц кызметiн реттейтш бiркатар директивалар эзiрледi. 2008 жылы «Азаматтык жэне коммерциялык мэселелердегi медиацияныц кейбiр аспектiлерi бойынша Еуропалык директива» ^шше ец4i (Директива Европейского парламента и Совета Европейского Союза, 2008).
ТYрлi елдерде медиацияны зерттеуге немесе колдануга мамандандырылган бiркатар халыкаралык жэне улттык курылымдар кызмет етедi. Ец танымалдарына мыналар жатады: Лондон халыкаралык аралык соты, Американдык тeрелiк кауымдастыгы, Стокгольм каласы Сауда Палатасыныц медиация институты, ДYниежYзiлiк зияткерлiк меншiк уйымыныц тeрелiк жэне медиация орталыгы. Бул халыкаралык кужаттар (Еуропа кецесi, Б¥¥ мамумдамасы жэне карары) зацнамалык децгейде медиативт технологияларды тэжiрибеде енгiзудiц негiзi болып табылады.
Казакстанда медиация туанш тек жанжалды жагдайлар барысында гана колданылып жYр. Медиация зацнамада, сот 1сш жYргiзуде жэне кукык колдану тэжiрибесiнде керсет1лген. 2011 жылы республикада дауларды сотка дешн шешудiц элемдДк тэжiрибесiн жинактаган «Медиация туралы» зац кабылданды. Алайда, Казакстанда бiт1мгершiлiк (медиация) институтыныц дамуы гылым рет1нде конфликтологияныц гылым рет1нде кабылдай алмай езшщ бiрегей жолымен жYрдi.
Шынында да, бул тургыда конфликтологияныц гылыми рефлексия
ретшде зацдылыкка сай дамуын атап ету керек. Оныц пэнаралык сипаты кептеген элеуметпк-гуманитарлык гылымдардыц назарын аудартады. Конфликтология оныц мазмунына сэйкес куралдар мен эд1стерд1 колдана отырып жYЙелi жэне жан-жакты зерттеуд1 кажет етед1. Жалпы, конфликтология кактыгысты кщамныц барлык салаларын камтитын негiзгi мэселелердщ бiрi рет1нде зерттейдi. Бiрак, соган карамастан, кактыгыстарды зерттеу элi де ете езект болып кала бередД, ейткенi олардыц психологиялык мэнi кебшесе саяси рецкке ие болады (Шакиров, Дронзина, 2019: 122-128).
Конфликтология Казакстанда гылым рет1нде жацалык болып саналмайды. 0йткенi К,азакстан АК,Ш, Еуропа жэне Ресей галымдарымен ете тыгыз байланыста жумыс жасайды. Алайда, Казакстанда жерплжт халыктыц езгешелiктерi мен менталитет1не сэйкес келетш конфликтологиялык теория жок. Демек, к,азак,стандык, когам Yшiн конфликтолог жэне медиатор сиякты салыстырмалы тYрде жаца мамандьщтардыц калыптасуы да, енгiзiлуi де шынайылыкпен байланысады. Бiрак бул жерде медиаторлардыц белпл! 61р Yлесi ездерш конфликтолог деп санайтынын атап еткен жен. Бул конфликтологтыц да, медиатордыц да накты кэс16и кызметтерiндегi айырмашылыгы туралы сурак тудырады. Бул олардыц кэаби окыту саласы мен кэс16и стандарттарына койылатын талаптары болып саналады. Егер жанжалды жагдайлардыц алдын алу туралы айтатын болсак, казiргi Казакстанда наразылык 61лд1руд1ц институционалдык мYмкiндiктерiн ашык зацды тYрде калыптастыру кажетт1лiгi туралы мэселе кою керек, бул мемлекетпк жYЙеге ыктимал жанжалды жагдайлардыц алдын алуга мYмкiндiк бередi. Сонымен катар, конфликтология бойынша
отандык эдебиеттерде зацгердiц, соттыц (терешiнiц), медиатордыц (бтмгер), келiссез жYргiзушiнiц, конфликтологтыц, психологтыц, кактыгыс менеджерiнiц кызмет1н аныктауда эртYрлi позицияларды кездест1руге болады. Олардыц мiндеттерi
б1р-б1рше сэйкес келед жэне ерекшеленед1. Осыган байланысты кепжылдык птрталастар мамандардыц (теоретиктер де, практиктер де) жанжалды шешу барысында рел1 мен орны туралы накты жэне тус1н1кт1 угымныц болмауыныц нэтижес1н керсетед1. Сондай-ак, каз1р Казакстанда б1з Yшiн медиация сиякты жаца багытка кеп кещл бел1н1п жатканы да мацызды. Б1рак, еютшке орай, конфликтологияныц гылыми деректер1 мен ережелер1 ескер1лмейд1 (Шакиров, 2020: 108117).
Каз1рг1 казакстандык когамда болатын кактыгыстар етпел1 жагдаймен жэне кайшылыктармен байланысты екен1 анык. Сонымен, жаца элеуметпк топтардыц, кэс1пкерлер мен менш1к иелер1 тобыныц пайда болуы, когамныц ж1ктелу1ндег1 тецс1зд1кт1ц кYшеюi жаца кайшылыктардыц туындауына непз болады. Когамда менш1ктен де, бил1ктен де алшактатылган жаца менш1к иелер1 мен кеп халыктыц арасында элеуметпк кайшылык калыптаса бастады. Жаппай турмыстык сана мен жаца мэдениет, элеуметпк катынастар арасындагы кайшылыкты ецсеруге т1келей бтмгерш1л1к институты (медиация) ыкпал ете алады.
Осылайша, медиацияныц стратегиялык максатын когамдагы эртурл1 кактыгыстарды шешу Yшiн элеуметт1к ортаны калыптастыру рет1нде карастыруга болады, ал оныц м1ндет1 кактыгыстарды соттан тыс жэне сотка дешн шешу болып табылады.
Осыныц непзшде медиацияны пэнаралык зерттеу пэтне айналдыру керек. «Медиация» угымыныц кепсалалыдан пэнаралыкка ауысуы когамдагы медиация YДерiстерiн дамыту мэселесшщ жаца кырларын ашады. Атап айтканда, медиацияныц элеуметт1к-кукыктык институт ретщде дамуы, оныц мэдениетт1 езгерту логикасы рет1нде дамуын кажет екендшн айкын керсетедЬ> (Яркова, 2018: 40-54).
Сонымен катар, конфликтологияда кактыгыстыц Yш децгеш ерекшеленедД, олардыц ж1ктелу1 кактыгыс жагдайыныц аумактык аукымы мен шекараларына непзделген. Сонымен, бастапкы
микродецгейде шк1 тулгалык, тулгааралык жэне топаралык кактыгыстар б1р1кт1р1лген. Мезодецгей - уйымдар мен аймактар арасындагы кактыгыстарды б1р1кт1рсе, макродецгей - мемлекеттер арасындагы кактыгыстар жэне еркениеттер кактыгысын б1р1кт1редД. Отандык зерттеуш1лердщ медиация бойынша ецбектерш карастыра отырып, Казакстандык медиаторлар эдетте микродецгейде жумыс ктейтгтн атап еткен жен. Бул ретте, егер конфликтолог кактыгысты бастапкы кезецде б1лу мен кайшылыктарды аныктау, кактыгыстагы курылымдык YДерiст1 езектендДру, кактыгысты дамытудыц ыктимал жолдарын модельдеу, оныц деструктивт1 жэне курылымдык жактарын аныктау, кактыгыстыц деструктивт1 нысандарын окшаулау технологиясын эз1рлеу Yшiн кэаби куралдарды колдануы тик болса, медиация м1ндеттерше кактыгыспен жумыс ктеудщ жогарыда аталган куралдары к1рмейдД.
Медиация - бул кел1спеуш1л1ктерге, нэтижес1нде кактыгыстыц езше т1келей жауап беру тэал! Медиация дауды жещлген тарап болмайтындай ет1п шешуге мYмкiндiк бередД. Кукыктык ктердД шешудщ каз1рп Yрдiстерi жэне азаматтык (кец магынада) дауларды реттеудщ жеке кукыктык тет1ктер1тц мацыздылыгыныц артуы юрисдикциялык жэне юрисдикциядан тыс 1шк1 жYЙелерден туратын кукыктык дауларды шешу мен реттеудщ б1рыщай жYЙес1н доктриналык эз1рлеу кажетплшн талап етедД. Осы тэал аясында медиацияны юрисдикциядан тыс шк1 жYЙеге кукыктык дауларды реттеудщ дербес тэс1л1 рет1нде жаткызган жен, ол тараптарга кукыктык дауды реттеу шарттарын талкылауга жэне езара тшмдД шеш1м кабылдауга жэрдемдесет1н бейтарап бтмгердщ (медиатордыц) катысуымен уйымдастырылган рэс1м1 болып табылады. «Медиация туралы» Казакстан Республикасыныц Зацы медиацияны кукыктык дауларды реттеу женшдеп кэаби кызметтщ дербес тур1 рет1нде реттейдД, ягни жеке модельге жатады. Бул зац медиация туралы жалпы ережелердД юрисдикциядан тыс рэам рет1нде реттейд1, кагидаттарды,
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 1(142)/2023 241
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
кукыктык кетлдДктерд белплейдД, медиация аркылы дауларды реттеуге кемектесетш медиаторлар мен медиатор уйымдарына койылатын талаптарды реттейдт Сот медиациясын эдетте 1ст1 козгаганнан кейiн жэне 1с жYргiзуде азаматтык 1с бойынша жYрг1зiлет1н кактыгысты реттеу рэс1м1н карастырады. Рэс1мд1 жYрг1зетiн адамга байланысты сот медиациясыныц жеке немесе «жакын» жэне «б1р1кт1р1лген» Yлг1лерi бар (Закон «О медиации», 2011).
Б1р1нш1 жагдайда, «жакын» голланд Yлг1сi бойынша медиацияны, эдетте, сот гимаратынан тыс жерде жумыс 1стейт1н кэс1би медиатор жYзеге асырады деп болжайды. Бул модельдщ «жакын» деп аталуыныц себеб1, онда сот шнщ процедурасына катысты Yшiншi тарап болып табылады, б1рак оган т1келей байланысты болады. Себеб1 медиацияны жYрг1зу кезшде сот ^ту позициясын устанады жэне татуластыру рэамшщ нэтижелерш алганга дешн одан эр1 1с жYрг1зу эрекеттерш жасауды кешнге калдырады. Тереш1 мен тэуелаз медиатордыц езара эрекеттесу айкын кершетш рэамнщ бул тYрi каз1рп уакытта Нидерландыда кец таралган. Осыган байланысты сот пен медиатор арасындагы карым-катынасты орнатудыц бул тэалш голландык Yлгi деп атаган дурыс.
Б1р1кт1р1лген сот медиациясы рэамд сот кызметкерлершщ б1р1, эдетте, арнайы дайындалFансудьяныцжYрг1зуiнкарастырады. Бул ретте 1с бойынша сот талкылауы да токтатыла турады, б1рак медиация сот гимаратында жYрг1зiледi, ал тараптар дауды реттеу туралы кел1с1м жасаскан жагдайда оны судья-медиатор бтмгерш1л1к келшм рет1нде дереу хаттамалайды. Бул Yлгi дауларды сот жYЙесi шецбершде т1келей усынган кезде сот эдДстерше катысты дауларды шешудщ баламалы эдДстерш дамытуга институционалдык кезкарасты барынша толык керсетедт Осылайша, эртYрлi елдерде колданылатын сот медиациясыныц ек1 тYрлi Yлг1сi бар, оларды голланд (жакын) жэне нем1с (б1р1кт1р1лген) деп атайык. Голландык Yлгi 90-жылдары жYргiзiлген сот медиациясын енпзу жэне дамыту бойынша кукыктык
эксперименттер барысында эзiрлендi. ХХ гасыр да мемлекетпк сот пен жеке тэжiрибемен шугылданушы медиатордыц езара эрекетiн болжайды. Голландык, Yлгiде бул мэселе мемлекетпк соттар мен Нидерланд медиация институты арасындагы езара эрекеттеспкп орнату аркылы шешлд^ Бул Yлгiнiц максаты - медиация туралы акпаратты тарату, оны колдану практикасын кецейту, сондай-ак сапалы кызмет керсетуге кепiлдiк беретiн стандарттар мен ережелерд эзiрлеу. Ягни, жогарыда айтылгандар К,азакстан Республикасыныц «Медиация туралы» Зацы голланд Yлгiсiне сэйкес эзiрленгенiн керсетедi.
Сот медиациясыныц немiс Yлгiсi Германияда 2002 жылдан 2005 жылга дейiн жYргiзiлген «Теменп Саксониядагы Сот медиациясы» жобасы аясында колданыла бастады. Бул Yлгiнiц ерекшелiгi, жогарыда айтылгандай, медиация рэамш сот терелшн жYзеге асырудагы негiзгi кызметiмен катар, ез эрштестершщ iстерiн кабылдай отырып, медиациямен айналысатын судья-медиатор жYзеге асырады.
Бiрiктiрiлген медиация зац процесi шецбершде тараптарды татуластыруга багытталган юрисдикциялык органдардыц (соттардыц, нотариаттыц, сот
орындаушыларыныц жэне т.б.) арнайы рэом! жэне кызмет нысаны ретiнде карастырылады. Бiрiктiрiлген медиация дауларды шешудщ басым тэс^ ретшде тараптардыц татуласуын ^гер^етуд камтамасыз етуге тшс.
Бiрiктiрiлген медиацияда татуласу юрисдикциялык кызметп жYзеге асыратын субъектiлердiц косымша кузыретi ретiнде карастырылады. Б!здщ ойымызша, бул рэсiмдер эртYрлi семантикалык, кукыктык сипатка ие. Мундай сот бтмгерш^к рэом! сот органдарыныц тараптарга бтмгерш^к келiсiм жасасуга жэрдемдесу женiндегi кызметшен ерекшеленедi. Эрине, бул медиация сиякты бiтiмгершiлiктiц 6!р тYрi. Алайда муны медиация деп атауга болмайды.
К,азакстан Республикасы Азаматтык к жYргiзу кодеканщ (А1ЖК) жобасы татуластыру рэсiмдерiн медиация тэртiбiмен бiтiмгер-судья жYргiзудi усынады. Алайда,
эз1рлеуш1лер сот медиаторыныц кузыретт1л1к келемш жэне оныц 1с жYрг1зу мэртебес1н аныктау сиякты мацызды мэселелерд жауапсыз калдырды, жеке жэне сот медиациясы арасындагы езара к-кимыл тет1ктер1 пысыкталмады. А1ЖК жобасынан бтмгер-судья аныкталмайды. Бул мэселе бойынша ек1 кезкарас бар, б1ршш1ден, жогары б1л1кт1 мамандар немесе соттыц баска кызметкерлер1 болып табылатын кызметтен кеткен судьялар, екшшЦен, егер татуласу эрекет1 сэтс1з болса, татуласудан кешн ion карайтын каз1рг1 судьялар.
Алайда, бул жагдайда б1ркатар сурактар туындайды. Б1ршш1ден, зацнамада судьялардыц лауазымдык кызметше, жас мелшерше карай шектеу койылган. Медиация кызмет1 узак уакытка жалгасып, физикалык жэне эмоционалды турде кеп ^шт кажет етед1 ЕкшшЦен, татуласу рэамдерш сэтт1 етк1зу Yшiн ем1рл1к тэж1рибе мен даналык жетк1л1кс1з, ол Yшiн арнайы дагдыларды игеру кажет. Мундай дагдыларды игеру тет1ктер1 усынылмайды. Татуластырушы кел1ссездер психологиясыныц непздерш мецгеру1, татуластыру жетндеп маман болуы, дауласушы тараптардыц сетмше ие болуы тшс. Сондыктан бтмгер-судья кез-келген жагдайда эд1л жэне объективт1 болып, адамгершшш жогары, кэс1би беделд маман болуы тшс.
1ст1 карайтын судья сот татуластыгын жYрг1зген кезде, тараптар дэлелд ездерше карсы колдануы мYмкiн деген кауштен ез дэлелдерш ашпау мэселеа туындайды. А1ЖК жобасында татуластыру рэамдерш жYргiзу кез1нде айтылган дэлелдемелерге жол бермеу туралы ешнэрсе айтылмаган. Сондыктан сот медиациясыныц тшмдшшнщ жетк1л1кт1лш туралы айтудыц кажет1 жок. Сондыктан судьяларга татуласу бойынша мшдеттердД жYктеу тшсп нэтиже бермеу мYмкiн. Бул ретте мундай жагдай судьялардыц да, сот коргауына жYг1нген тулгалардыц да мYдделерiне катысы жок, калыптаскан элеуметт1к жэне психологиялык стереотиптерге сэйкес келмейд жэне Yлкен шыгындарды кажет етедД. Судьялар дауга
катысушыларды буган сендДре алган кезде гана дауды бейбгт жолмен шешудщ кундылыгын ездер1 тусiнуi кажет.
Баска елдерде ез1нщ тшмдшшн дэлелдеген кактыгыстарды бейб1т жолмен шешу рэс1м1 б1здщ когам Yшiн эл1 жат, колайсыз эд1с рет1нде кабылданады. Кептеген адамдар мемлекетпк сотка балама бар екендшне, олардыц мYдделерiн тез1рек жэне тшмдДрек канагаттандыруга болатындыгына сенбейдД. Сондыктан, татуластыру рэамдер1 когам дамуыныц зацды нэтижеа болган кезде кабылдануы мYмкiн.
КР Азаматтык к жYрг1зу кодека жобасыныц 194 бабы дауды медиация тэрт1б1мен реттеуд кездейд (Досье на проект Гражданского процессуального кодекса, 2015).
1. Тараптар сот б1ршш1 немесе апелляциялык сатыдагы сот кецесу белмесше кеткенге дешн кез келген уакытта дауды медиация тэрт1б1мен реттеу туралы ет1шшхат беруге кукылы.
2. Медиация тэрт1б1мен бтмгерлш рэамд тараптардыц кел1с1м1 бойынша бтмгер-судья немесе медиатор жYзеге асырады.
3. Бтмгер-судья медиацияны етк1зу туралы етгшшхат берген кезде ion карау тагайындалмайды, ал белпленген сот талкылауы 10 кYннен аспайтын мерз1мге кешнге калдырылады.
4. Сот уйгарымыныц непз1нде к сот медиациясын етк1зу ^нш белг1лейт1н бтмгер-судьяга компьютерл1к тарату аркылы бершед. Бтмгер-судья тараптардыц кел1с1м1мен немесе олардыц етгшшхаты бойынша, егер олардыц катысуы сот медиациясыныц максаттарына кол жетк1зу Yшiн кажет болса, баска тулгаларды да сот медиациясына шакыруга кукылы.
1-бел1м медиацияны тек б1ршш1 немесе апелляциялык сатыдагы сотта колдануды шектеу аркылы колдану аясын тарылтады.
А1ЖК жобасыныц 183-бабыныц 2-белшнде тараптар дауды зацга кайшы келмесе, бтмгерш1л1к кел1с1мш жасасу немесе езге де бтмгерлш рэс1мдерд колдану аркылы реттей алатыны белпленген. (Досье на проект
Гражданского процессуального кодекса, 2015) Демек, бтмгерш1л1к кел1с1м1 дауды бейб1т жолмен шешудщ жалгыз жолы емес. Казакстан Республикасыныц «Медиация туралы» Зацы диспозитивт1к сипатка ие, бул 1-бапта белг1ленген тыйымдарды коспаганда, медиацияны барлык жагдайларда колдануды б1лдДредД (Закон «О медиации, 2011).
2-бел1мде бтмгерл1к рэамдерд бтмгер-судья немесе медиатор жYргiзет1нi белпленген. 4-бел1м ion бтмгер-судьяга ж1беруд компьютерл1к тарату аркылы аныктайды. (Закон «О медиации», 2011) Б1рак зац шыгарушы «бтмгер-судья» угымына накты аныктама бермейдт Осыган байланысты, бтмгер-судья кэаби медиатор ретшде эрекет ете ме немесе оныц орнына езге де мшдеттер1 мен ек1летпктер1 бар баска тулга бола ма, ол мYлдем тYсiнiксiз. Тараптардыц медиаторды тацдау кукыгы бузылгандыктан, медиация туралы колданыстагы зацнаманы ескере отырып, бтмгер-судьяныц медиатор рет1нде эрекет ету1 мYмкiн емес кершедт БYгiнгi кYнi ресми статистика деректер1 бойынша Казакстан Республикасында б1р судьяга 56 к, ал мамандандырылган соттыц судьясына 130 ктен келедт Осыган орай, судьяларга медиацияны жYргiзу мшдетш жYктеу дурыс емес, бул кактыгыстарды шешу Yшiн косымша уакытты, психологиялык дагдыларды гана емес, сонымен б1рге айтарлыктай эмоционалдык жYктеменi де талап етедт Ойткеш, медиацияныц эрб1р рэс1м1 медиатордыц бейтараптыгына карамастан, осы бейтараптылыкты сактау Yшiн медиатордан Yлкен эмоционалды ^ш-ж1герд1 талап етедД.
Егер бтмгер - судья тараптарды татуластыру кызмет1мен гана шектелш, медиатордыц функцияларын толык орындамайды деп есептемесек, онда азаматтык iс-жYргiзудiц мундай субъекпа де артык болып саналады, ейткет судья кэаби кызметш жYзеге асыру шецбер1нде тараптар арасында бтмгерш1л1к келшм жасасу аркылы icri токтату функциясына ие. КР АГЖК-нщ 201-бабына сэйкес, idi мэш бойынша карау терагалык етушшщ талап коюшыныц ез1нщ
талаптарын колдайтыны не колдамайтыны, талап коюшыныц талаптарын жауапкердщ мойындайтыны не мойындамайтыны жэне тараптардыц ion татуласу кел1ам1мен аяктауды немесе ion терел1ктщ немесе аралык соттыц карауына беруд не дауды (жанжалды) медиация тэрт1б1мен шешуд калайтыны не каламайтыны туралы мэселелерд аныктауынан басталады. (Досье на проект Гражданского процессуального кодекса, 2015).
Сонымен катар, судьяныц кызмет1не бтмгер-судьяныцкосымша екiлеттiгiнжYктеу медиация рэамшщ максатына езгертулер алып келедк медиацияныц ек1 тарапына да сэйкес келетш дауды (жанжалды) шешудщ нускасына кол жетк1зу жэне тараптардыц жанжал децгешн темендету. Егер б1ршш1 максат эл1 де 1ске асырылатын болса, онда психологиялык кактыгысты баскарудыц болмауынан мундай рэам кактыгыс децгешнщ толык темендеуше экелмейдт Бтмгер-судья тек кактыгыстыц материалдык жагын шешуге ниетп сиякты. Медиация рэс1м1 тараптар арасындагы эмоционалдык кактыгысты шешуге жэне олардыц одан эр1 ынтымактасу мYмкiндiг1 Yшiн тараптардыц эмоционалдык шиелетстерш шешуге багытталган.
Сот процесше бтмгер-судьяны енг1зуге карсы тагы б1р дэлел судьяныц мэртебеа болып табылады. Судья - мемлекет сот терелшн жYзеге асыруга уэк1летт1к берген, ерекше кукыктык мэртебеа бар мемлекетпк кызметш1. Судья тараптарга жэне баска да катысушыларга катысты мемлекетт1к бил1к еюлетпктерше ие. Судья тараптарга бил1к талаптарын коюга кукылы, оларды тараптар бузуга кукылы емес. Баскаша айтканда, судьяныц кке катысушыларды ез1нщ зацды талаптарына багындыруга процест1к мYмкiндiг1 бар. Медиаторга келет1н болсак, ол дауласушы тараптардыц еркше, тараптар кабылдаган шеш1мге т1келей эсер етпейд1, ол тараптарды татуластыру рэамшде жэне оныц кел1с1м шецбер1ндеп кызмет1нде тек бтмгер болып табылады. Ол кактыгыска эсер етпейдД, оныц ion жYрг1зудегi устанымы тек кемекш1 сипатта болады, ал шеш1м кабылдауда басым релге тараптар ие болады. Осыган байланысты
ек1летт1ктер кактыгысы туындауы мYмкiн, ейткеш бтмгер-судьяныц сот талкылауын жYрг1зу мен оныц шецбер1ндеп екшетпктер мен бтмгерлш рэам1 арасындагы айырмашылыктардан жэне тшанше татуластырушы судьяныц екiлетт1ктерiнен ету мYмкiн. Акырында, бтмгер-судьяны 1с жYрг1зуге енпзудщ тагы б1р келецс1з жагы медиация рэамш етюзудщ уакыты мен орнын, кездесулер санын жэне медиацияныц жалпы мерз1мш айкындау кезшде кактыгыс тараптары мYмкiндiктерiнiц диспозициялык кагидатын камтамасыз ету мэселеа болып табылады. Осы аспекплердщ барлыгы медиацияныц дурыс психологиялык климаты жэне тараптардыц нэтижеге - кактыгысты шешу сатысына жету жэне медиация келДамше кол кою сындарлы эмоционалды катынасы Yшiн мацызды. Рэам икемдД YДерiс екенш естен шыгармаган жен, медиатор тараптардыц кел1с1м1мен татуластыру рэамш етк1зу уакытын аныктайды (КР «Медиация туралы» Зацы, 18-бап).
Штаттык бтмгер-судьяныц катысуымен сот медиациясына келетш болсак, мунда 1с жYргiзудiц икемдДлш тургысынан белпл1 б1р киындыктар туындауы мYмкiн. Статистикалык деректерге сэйкес, 56-дан 130-га дешн 1с жYргiзет1н судья бтмгер-судьяныц кызметтерш жYзеге асыруга м1ндетт1 болса, 1с жYрг1зудiц икемдДлш туралы сез козгаудыц да кажет1 жок. Судья жYктеменiц кептшне байланысты медиация рэамш судьяга ыцгайлы болатын уакытта тагайындайды, бул рэам сот аумагында жYзеге асырылады, онда кактыгыс тараптарыныц ез еркш б^дДру шынайы емес, ресми сипатта болады. Бул ережелер медиацияныц непзп кагидаттарына кайшы келедк ерДктДлДк, медиация тараптарыныц тецдш, медиатордыц тэуелаздш мен бейтараптыгы, медиация рэамшщ икемдДлш мен ашыктыгы жэне т.б. Казакстан Республикасы «Медиация туралы» Зацыныц 11-бабы, егер медиатор-судья компьютерл1к белу аркылы аныкталган болса, медиация тараптарыныц медиаторды ершт тYрде тацдау кукыгын, осы устанымдарды сактау мYмкiндiгiн белплейдД. Сонымен катар,
А1ЖК-нщ 246-бабыныц 3-бел1м1нде (Досье на проект Гражданского процессуального кодекса, 2015) бтмгер-судьяныц дауды шешу Yшiн он кYндiк мерз1м белг1ленген. Мундай ереже Казакстан Республикасы «Медиация туралы» Зацыныц 23-бабына кайшы келедД. Зац шыгарушы 30 ^ннен 60 кYнге дешнп мерз1мдердД белплей отырып, медиацияныц нэтижес1 дауды шешу гана емес, ец бастысы, кактыгысты жою екенш ескередД.
Бтмгер-судья сотпен ецбек шартын жасасады жэне бюджеттен жалакы алады, бул соттардыц штат кестесше косымша б1рл1ктер белуд кажет етедД.
А1ЖК жобасын эз1рлеуш1лер дэлелдершц б1р1 - бтмгер-судья медиацияны тег1н жYрг1зедi. Алайда, халыкаралык тэж1рибенщ бул суракка ез жауабы бар. Осылай, Нидерландыда мемлекет медиацияныц алгашкы сагаттарын каржыландыруды ез мойнына алады, оны Нидерланды ЭдДлет министрлш т1келей медиаторга телейдД. Егер мемлекет телеген уакыт шщде тараптар жанжалды реттей алмаган жэне кел1с1мге кол жетк1зе алмаган жагдайда, олар медиатормен уагдаластык бойынша кел1с1м жасалганга дешн оныц жумысыныц келес1 сагаттарын ез каражаты есебшен телей алады, оны медиатор рэамдейдД жэне бiт1мгершiлiк кел1ам рет1нде бек1ту Yшiн сотка бередД. Егер б1ршш1 сессиялардыц нэтижелер1 бойынша тараптар медиация шецбершде туындаган жанжалды реттеуге дайын емес немесе кабшетаз екет анык болса, олар азаматтык 1с жYрг1зу зацнамасында белг1ленген эдеттеп тэрт1ппен оны шешу Yшiн сотка кайтарылады. Бул сот медиациясын жYргiзу кез1нде медиаторлардыц ецбек акысын телеуге зацнамалык тэртшпен белг1леуге кедерп келттредД. Эаресе кылмыстык ктер бойынша медиацияны жYргiзу кезшде езекп. Коргаушыныц м1ндетт1 тYрде катысуын белплейтш КР КДЖК-нщ (Уголовно-процессуальный кодекс, 2014) 71-бабына уксас, адвокаттардыц ецбег1не акы телеу жетндеп шыгындар мемлекет есебшен жYзеге асырылады. Бул мэселет КР «Медиация туралы» Зацына езгер1стер енг1зу аркылы шешуге болады (Закон «О медиации», 2011).
2011 жылгы «Медиация туралы» К,азакстан Республикасыныц Зацы сот органдары мен кэаби медиаторлар уйымдарыныц езара карым-катынасын айкындау, мiндеттi сотка дейiнгiмедиацияменiстер санаттарын белплеу аркылыодан эр! дамыту кисынды жэне орынды болатын голланд Yлгiсiн пайдалана отырып, сот органдары мен кэаби медиаторлардыц езара к-кимыл тетiгiн гана реттеу кажет болды. Алайда, зац шьнарушы медиаторлар кызметiнiц дамуын болдырмайтын жолмен жYрдi. К,Р А1ЖК жобасы (Досье на проект Гражданского процессуального кодекса, 2015) сот медиациясыныц мYлдем баска, немiс Yлгiсiн колданады. Сонымен, 6!з 6!р норматив™ акт1де медиацияныц 6!р Yлгiсiн, ал баска норматив™ актiде голланд Yлгiсiн устанамыз. Бул жагдай 6!здщ кукыктык шынайылыкка тэн. Сонымен катар, 6!р жагынан, кактьныстарды шешу ретiнде жаца элеуметпк салада йлДкп маман-медиаторлардыц корпусы калыптасады, екiншi жагынан, олар осы саладан шеттетшедД.
Медиацияны сот терелiгiн жYзеге асыру нысандарыныц бiрiне жаткызуга болмайды, ейткеш татуластыру рэом! аясында судьялар зацга негiзделген шешiмдер кабылдамайды, бузылган кукыктарды коргауды жYзеге асырмайды, тек кактьныска катысушылар ездерi кабылдайтын жэне жеке жауапкерш^кке тартылатын дауды реттеу бойынша тараптарга креативтi шешiмдердi iздеуге жэрдемдеседД. Осылайша, казiргi зацнама немiс эрштестершц Yлгiсiн негiзге ала отырып, казакстандык судьяларга медиатор релiн аткаруга мYмкiндiк бермейдi.
Осылай, сот медиациясыныц казакстандык Yлriсi сот YДерiсi мен татуластыру рэом! идеясын к жYзiнде кке асыратын Нидерланды жэне баска да бiркатар елдерде бар сот медиациясын колдану мен дамыту стандарттарына жакынырак болуы тшс. Соттар мен медиаторлардыц езара эрекеттестшнщ барлык мэселелерi шешiлмегенiне карамастан, бул Yлгi шынымен де сот жYЙесiн барынша жещлдетуге, бюджет каражатын Yнемдеуге, казакстандык азаматтар мен уйымдардыц кез алдында
медиацияныц тартымдылыгын арттыруга ыкпал етедД. Сонымен катар, б1р1кт1р1лген тэалдД кабылдау сот жYктемесiнiц улгаюына, сот бтмгерлш жYЙесiн дамытуга арналган бюджет шыгыстарыныц артуына, сондай-ак казакстандык азаматтардыц жаца бастамаларга кещл1 толмауына экелу мYмкiн. Жогарыда айтылгандардыц бэрш ескере отырып, корытынды шыгаруга болады деп санаймыз.
Медиация Казаксташа келдД жэне Казакстан Республикасыныц сот-кукыктык реформасы аясындагы куралы ретшде тартылды, б1рак оныц мYмкiндiктерi даулар мен кактыгыстарды реттеуден элдекайда кец. Элемде медиацияны колдану тэж1рибес1 муныц б1рден-б1р дэлел1 болып саналады. Медиацияныц болашагы зор екенш дэлелдеу Yшiн, оныц иг1 эсер1 тиген кейб1р салаларга токталайык. Медиация отбасылык, туыстар арасындагы, корпоративт1к, тулгааралык, этносаралык кактыгыстарды жэне т.б. мэселелердД оцтайлы шешуге кемектеседД.
Медиациялык кызметпен адамдар калауы бойынша эк1мдДктщ т1з1л1мше енг1з1лмей-ак жэне арнайы окытуга бармай-ак айналыса алады. Б1здДц бастапкы когамда туындаган ем1рл1к мэселелердД шешуге билер кецестер1, аксакалдар кецестер1, дДни аксакалдар бтмгер болып, татуластыру кызметшщ непзш калаган. Олар эаресе дДнаралык жэне этносаралык сипаттагы кактыгыстарды шешуде бтмгер кызметш аткарды. Сондыктан бтмгершш1к институты (медиация) бейтарап жэне тэуелаз бтмгер кемепмен кактыгысты шешу рэс1м1 ретшде усынылуы керек.
«Б1здДц ойымызша, этносаралык кактыгыстар мен кайшылыктарды шешуде этносаралык диалогтыц тшмдД нысандарын 1здеу аса мацызды болып табылады. Осы максатта саяси жэне когамдык козгалыстардыц дамуын кетермелеу керек, ейткеш олар букараныц саяси белсендДлшн дамытудыц ец колжет1мдД тYрi рет1нде эрекет етедД, бул демократиялык дэстYрлер мен азаматтык когам институттарыныц дамымаган жагдайында ерекше мацызды болып табылады» (Батурин, Шакиров, 2019: 344-372.)
Халыкаралык тэж1рибе тургысынан «Медиация туралы» зац кабылданганнан кешн 2015 жылгы кацтардан бастап осы кукыктык мэдениетт1ц колданылуын керсете отырып, КР Зацдарына кептеген тузетулер енпз1лдД. Мысалы:
1. КР К1ЖК шагын жэне орташа ауырлыктагы кылмыстык ктер бойынша медиацияны колдану мYмкiндiгiне 38 с1лтеме жасайды (Уголовно-процессуальный кодекс, 2014);
2. КР А1ЖК соцгы редакциясында медиация тэрт1б1мен ктердД карау мYмкiндiгi мен шарттары туралы 35 алтеме бар (Досье на проект Гражданского процессуального кодекса, 2015);
3. «Неке жэне отбасы туралы» КР Кодека (Кодекс «О браке, 2011);
4. Ецбек кодека медиаторларды келшм комиссияларына енпзудД, ал ецбек дауларын медиация тэрт1б1мен карауды тапсырады (Трудовой кодекс, 2015).
5. 29.12.2014 ж. КР Салык кодека медиаторлардыц кызмет1не жэне медиаторлардыц кызмет1н реттеу нормаларына 100-ден астам с1лтеме жасайды (Кодекс РК. О налогах и других обязательных платежах в бюджет (Налоговый кодекс, 2017).
«Конфликтология сиякты гылымныц теориялык жэне практикалык жет1ст1ктер1тц дамуы медиация кызметше жогары бага берш, ерекше кырларын ашады. Дэл осы конфликтологияныц аркасында жалпы кактыгыстардыц шыгу табигаты мен оныц накты кактыгыстарга айналу ерекшел1ктер1 туралы гылыми тусiнiк едэу1р кецейтглдД. Бул ез кезепнде ем1рл1к киын жагдайларды шешу барысында бтмгерш1л1к кызметгнщ тарихи тэж1рибес1н жYЙелеуге нег1з болды. Ец бастысы, кактыгыстарды жагдайларга жэне олардыц пайда болу турлерiне жаца, гылыми непзделген жолдар мен эдДстерш табуга кец мYмкiндiктер ашты. Кыска уакыт 1ш1нде т1пт1 езшщ суранысы мен усынысы калыптаскан бтмгерл1к, татуласу кызметтерш керсететш Yлкен нарык пайда болды. Бул ем1рл1к мацызды мэселелерд1 шешет1н сот нысанына балама болды» (Батурин, 2017: 256).
Корытынды
Жогарыда жасалган талдау бYгiнгi тацда медиаторлардыц кызмет1н
конфликтологияныц шагын белш рет1нде керсетед! Ягни, конфликт (кактыгыс) кезещнде келксездер жYргiзудiц эдДстерш колданып, ек1 тарапты мэм1леге келт1рет1н медиатор кызмет1 сураныска ие болып отыр. Осыган орай, «Медиация туралы» Зацга кактыгыстарды мен дауларды сотка дешнп тэрт1ппен шешу барысында медиаторлардыц баска да функционалдык м1ндеттердД аткаруына шектеулер мен мYмкiндiктер енпзу жолдарын мукият карастыру кажет. Сонымен катар, медиаторларды даярлау барысы конфликтология гылымыныц контекст1нде жYзеге асырылуы керек, ейткеш кактыгысты баскару кактыгыстан утымды шыгу Yшiн гана емес, сонымен катар кызмет жYЙеdндегi мэселелердД шешу Yшiн де колданылатын накты конфликтологиялык тэалдердД тацдауды талап етедД. Сондыктан, кактыгысты (жандалды) талдау тек теория бола алмайды. Конфликтологиялык зерттеу немесе талдау жанжалды жагдайды езгерту Yшiн сындарлы шеш1м усынуы керек.
Когамдагы катынастардыц реттелу оныц дамуымен жэне мэдени ерекшел1ктер1мен байланысты. Сондыктан кактыгыстарды шешудщ тэс1лдер1 ете алуан турлi болып келедД. Осыган сэйкес, кактыгыстардыц алдын алу, баскару, реттеу, тежеу, шешу, езгерту Yшiн казакстандык конфликтологияны дамыту, конфликтология саласындагы мамандарды, медиатор-мамандарды даярлау кажет. Осы мшдет жYзеге аскан кезде гана турлi кактыгыстардыц алдын алу мен оны реттеу жолдары к жYзiнде орындалады. Мундай технологиялар ете мукият эз1рлетп, эл1 де жасалуда. Дегенмен, бул зерттеулерде олкылыктар бар. Ол медиацияныц адамшылык аспект1лерше катысты. Бул медиацияны жет1лдДру максатында кабылданган медиация этикасы, медиатордыц кэс1би мшез-кулык туралы кодекс1не катысты емес, когамныц енегел1к мэдениет1не, оныц
мYшелерiнiц сотка дейшп жэне соттан тыс татуласу мен бтмгерлшке бейiмдiлiгi немесе бешмаздшне катысты айтылады. Сондыктан, бYг1нг1 Казакстанга байланысты накты тужырым айкындалды: конфликтология институтын куру, Казакстанныц мэдени мурасын ескере отырып, конфликтолог-мамандарды, медиаторларды даярлау.
К,аржыландыру
Макала Казакстан Республикасы Рылым жэне жогаргы б1л1м министрл1г1 Рылым комитет1н1ц AP13268927 «Каз1рг1 Казакстандагы гылым рет1нде элеуметттк конфликтологияны институттандыру
мэселеа» гранттык каржыландыру гылыми жобасын 1ске асыру шецбер1нде дайындалган.
Эдебиеттер Ti3iMi
Батурин В.С. Деятельность в контексте методологического дискурса: сб. избр. науч. тр. - Караганда: ИП «Марченко Г.Г.», 2017. - 345 с.
Батурин В.С., Шакиров С.Е. Religious Terrorism in the Context of Conflictological Discourse // Sociological Problem Speciallssue.- 2019. - 2.- P. 344-372.
Директива Европейского парламента и Совета Европейского Союза. О некоторых аспектах посредничества (медиации) в гражданских и коммерческих делах: утв. 21 мая 2008 года, №2008/52/ЕС. [Электрон. ресурс] - 2008. - URL: http://mosmediator.narod.ru/direktiva_200852_es_evropeiskogo_parlamenta_i_. (каралган куш: 17.01.2023).
Досье на проект Гражданского процессуального кодекса Республики Казахстан (октябрь 2015 года). [Электрон. ресурс] - 2015. - URL: https://online.zakon.kz/ (каралган куш: 08.01.2023).
Дронзина Т.А. Медиация: учеб. метод. пос. - Астана, 2015. - 320 с.
Закон Республики Казахстан О медиации: принят 28 января 2011 года, №401-IV. (с изм. и доп. по состоянию на 10.2015 г.). [Электрон. ресурс] - 2011. - URL: https://online.zakon.kz/ Document/docid (каралган куш: 12.11.2022).
Исмагамбетова З.Н., Карабаева А.Г. Проблема идентичности и толерантности в условиях модернизации казахстанского общества // Вестник Калмыцкого университета. - 2016.- №1. - С. 98-103.
Кодекс Республики Казахстан. О браке (супружестве) и семье: принят 26 декабря 2011 года, №518-IV (с изм. и доп. по состоянию на 27.12.2019 г.). [Электрон. ресурс] - 2011. - URL: https://online.zakon.kz/ document/?doc_id=31102748 (каралган куш: 24.12.2022).
Кодекс Республики Казахстан. О налогах и других обязательных платежах в бюджет (Налоговый кодекс): принят 25 декабря 2017 года, №120-VI (с изм. и доп. по состоянию на 30.05.2020 г.). [Электрон. ресурс] - 2017. - URL: https://online.zakon.kz /document/?doc_id=36148637 (каралган куш: 19.01.2023).
Трудовой кодекс Республики Казахстан: принят 23 ноября 2015 года, №414-V (с изм. и доп. по состоянию на 13.05.2020 г.). [Электрон. ресурс] - 2015. - URL: https://online.zakon.kz/ document/?doc_id=38910832 (каралган куш 10.11.2022).
Уголовно-процессуальный кодекс Республики Казахстан: принят 4 июля 2014 года, №231-V (с изм. и доп. по состоянию на 25.05.2020 г.). [Электрон. ресурс] - 2014. - URL: https://online.zakon.kz/document/?doc_ id=31575852 (каралган куш: 12.12.2022).
Шакиров С.Е. К вопросу о возрождении традиционной внесудебной практики примирения в Казахстане // Журнал социогуманитарных исследований «Аль-Фараби». №4(64), 2018. - С.56-68.
Шакиров С.Е. О развитии конфликтологии в Республики Казахстан // Вестник КазНУ. Серия философии, культурологии и политологии.- 2018.-№ 4(66). - С. 96-108.
Шакиров С.Е. Природа проявления конфликтогенности в жизни казахстанского общества // Журнал социогуманитарных исследований «Аль-Фараби».- 2020. -№ 1 (69).- С. 108-117.
Шакиров С.Е., Дронзина Т.А. Медиация как новый фактор развития модернизации общественного сознания // Вестник КарГУ. Серия «История. Философия». -2019. -№ 1 (93)- С. 122-128.
Яркова Е.Н. Медиация и нравственная культура общества // Науч. ежегодник Ин-та философии и права Урал. отд. Рос. акад. наук. - 2018. -Т. 18.- №2. - С. 40-54.
Сымбат Е. Шакиров, Асан А. Амангельдиев
Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева, Астана, Казахстан
Конфликтология и Закон «О Медиации»
Аннотация. Современные реалии в быстроменяющемся мире сгущают события с конфликтным потенциалом, что непременно отражается на перспективах дальнейшего развития человечества в целом, так и в отношении отдельных государств, социальных групп. Такие явления как социальная разобщенность, расовая и этническая нетерпимость, террор, выливающиеся нередко в драматические социальные и межнациональные конфликты актуализируют необходимость развития института посредничества.
В октябре 2021 года на заседании Ассамблеи народа Казахстана Президент Касым-Жомарт Токаев отметил «необходимость активного использования возможностей общественно-правовых институтов, в частности, медиации». В качестве следующей приоритетной задачи Глава государства отметил, «что для этномедиации в наших условиях наиболее эффективным является формат профессиональных переговорщиков».
Январские события прошлого года обнажили ряд социальных проблем, включая разрыв между бедными и богатыми. В своем выступлении Глава государства акцентировал, что «страна изменилась, изменилось и отношение казахстанцев к власти, экономической системе и к жизни в целом. И сейчас стоит стратегическая задача глубинной трансформации всего общественного уклада».
В дискурсах современных зарубежных и отечественных экспертов чаще поднимаются вопросы о проблемах мирового развития через эскалацию социальных конфликтов. Исходя из этого, считаем важным, что реальные реформы должны способствовать удовлетворению интересов безопасности современных казахстанцев. Для этого необходимо дальнейшее формирование и систематизация института посредничества (медиации) в социокультурной жизни Казахстана.
Ключевые слова: медиация; медиатор; конфликты; конфликтогенность; конфликтология; примирение; примиритель; закон; судья; суд.
Symbat Ye. Shakirov, Assan A. Amangeldiyev
L.N. Gumilyov Eurasian National University, Astana, Kazakhstan
Conflictology and the Law «On Mediation»
Abstract. Modern realities in a rapidly changing world are condensing events with conflict potential, which will certainly affect the prospects for the further development of mankind as a whole, as well as in relation to individual states and social groups. Such phenomena as social disunity, racial and ethnic intolerance, terror, often resulting in dramatic social and interethnic conflicts, actualize the need to develop the institution of mediation.
In October 2021, at a meeting of the Assembly of the People of Kazakhstan, President Kassym-Jomart Tokayev noted «It is necessary to actively use the capabilities of public legal institutions, in particular, mediation». As the next priority task, the Head of State noted «that for ethnomediation in our conditions the format of professional negotiators is the most effective».
The January events of last year exposed a number of social problems, including the gap between the poor and the rich. In his speech, the Head of State emphasized that «the country has changed, and the attitude of Kazakhstan to power, the economic system and life in general has also changed. And now there is a strategic task of a deep transformation of the entire social structure.
In the discourses of modern foreign and domestic experts, questions about the problems of world development through the escalation of social conflicts are more often raised. Based on this, we consider it important that real reforms should contribute to meeting the security interests of modern Kazakhstan. This requires further formation and systematization of the institution of mediation in the socio-cultural life of Kazakhstan.
Key words: mediation; mediator; conflicts; conflict potential; conflictology; reconciliation; conciliator; law; judge; court.
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 1(142)/2023 249
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
References
Baturin V.S. Dejatel'nost' v kontekste metodologicheskogo diskursa [Activity in the context of methodological discourse]: sb. izbr. nauch. tr. (Karaganda, IP «Marchenko G.G.», 2017, 345 p.) [in Russian].
Baturin V.S., Shakirov S.E. Religious Terrorism in the Context of Conflictological Discourse. Sociological Problem Speciallssue. 2019. No2. P. 344-372. [in English].
Direktiva Evropejskogo parlamenta i Soveta Evropejskogo Sojuza. O nekotoryh aspektah posrednichestva (mediacii) v grazhdanskih i kommercheskih delah [Directive to the European Parliament and the Council of the European Union. Some aspects of mediation (mediation) in civil and commercial matters]: utv. 21 maja 2008 goda, №№2008/52/ES. Available at: http://mosmediator.narod.ru/direktiva_200852_es_evropeiskogo_parlamenta_i_. [in Russian]. (accessed: 17.01.2023).
Dos'e na proekt Grazhdanskogo processual'nogo kodeksa Respubliki Kazahstan (oktjabr' 2015 goda) [File on the project of the Civil Procedure Code of the Republic of Kazakhstan (October 2015)]. Available at: https:// online.zakon.kz/. [in Russian]. (accessed: 08.01.2023).
Dronzina T.A. Mediacija [Mediation]: ucheb. metod. pos. (Astana, 2015, 320 p.). [in Russian].
Zakon Respubliki Kazahstan O mediacii: prinjat 28 janvarja 2011 goda, №401-IV. (s izm. i dop. po sostojaniju na 10.2015 g.) [Law of the Republic of Kazakhstan on mediation: adopted on January 28, 2011, No. 401-IV. (amended and supplemented as of 10.2015)]. Available at: https://online.zakon.kz/ Document/docid. [in Russian]. (accessed: 12.11.2022).
Ismagambetova Z.N., Karabaeva A.G. Problema identichnosti i tolerantnosti v uslovijah modernizacii kazahstanskogo obshhestva [The problem of identity and tolerance in the conditions of modernization of the Kazakh society] Vestnik Kalmyckogo universiteta. 2016. No 1. P. 98-103. [in Russian].
Kodeks Respubliki Kazahstan. O brake (supruzhestve) i sem'e: prinjat 26 dekabrja 2011 goda, №518-IV (s izm. i dop. po sostojaniju na 27.12.2019 g.) [Codex Respublika Kazakhstan. On marriage and family: adopted on December 26, 2011, No. 518-IV (amended and supplemented as of December 27, 2019)]. Available at: https:// online.zakon.kz/document/?doc_id=31102748. [in Russian]. (accessed: 24.12.2022).
Kodeks Respubliki Kazahstan. O nalogah i drugih objazatel'nyh platezhah v bjudzhet (Nalogovyj kodeks): prinjat 25 dekabrja 2017 goda, №120-VI (s izm. i dop. po sostojaniju na 30.05.2020 g.) [Codex Respublika Kazakhstan. On taxes and other mandatory payments in the budget (Tax Code): adopted on December 25, 2017, No. 120-VI (amended and supplemented as of May 30, 2020)]. Available at: https://online.zakon.kz / document/?doc_id=36148637. [in Russian]. (accessed: 19.01.2023).
Trudovoj kodeks Respubliki Kazahstan: prinjat 23 nojabrja 2015 goda, №414-V (s izm. i dop. po sostojaniju na 13.05.2020 g). [Labor Code of the Republic of Kazakhstan: adopted on November 23, 2015, No. 414-V (amended and supplemented as of May 13, 2020)]. Available at: https://online.zakon.kz/ document/?doc_id=38910832. [in Russian]. (accessed: 10.11.2022).
Ugolovno-processual'nyj kodeks Respubliki Kazahstan: prinjat 4 ijulja 2014 goda, №231-V (s izm. i dop. po sostojaniju na 25.05.2020 g.) [Criminal Procedure Code of the Republic of Kazakhstan: adopted on July 4, 2014, No. 231-V (amended and supplemented as of May 25, 2020)]. Available at: https://online.zakon.kz/ document/?doc_id=31575852. [in Russian]. (accessed: 12.12.2022).
Shakirov S.E. K voprosu o vozrozhdenii tradicionnoj vnesudebnoj praktiki primirenija v Kazahstane [To the question of the revival of the traditional extrajudicial practice of conciliation in Kazakhstan]. Zhurnal sociogumanitarnyh issledovanij «Al'-Farabi». No 4(64). 2018. P.56-68. [in Russian].
Shakirov S.E. O razvitii konfliktologii v Respubliki Kazahstan [The development of conflictology in the Republic of Kazakhstan]. Vestnik KazNU. Serija filosofii, kul'turologii i politologii. No 4(66). 2018. P. 96-108. [in Russian].
Shakirov S.E. Priroda projavlenija konfliktogennosti v zhizni kazahstanskogo obshhestva [The nature of manifestation of conflict in the life of Kazakh society]. Zhurnal sociogumanitarnyh issledovanij «Al'-Farabi». No 1 (69). 2020. P. 108-117. [in Russian].
Shakirov S.E., Dronzina T.A. Mediacija kak novyj faktor razvitija modernizacii obshhestvennogo soznanija [Mediation as a new factor in the development of modernization of public consciousness]. Vestnik KarGU. Serija «Istorija. Filosofija»[Kargu Bulletin. Philosophy Series]. No 1 (93) 2019. P. 122-128. [in Russian].
Jarkova E.N. Mediacija i nravstvennaja kul'tura obshhestva [Mediation and moral culture of society]. Nauch. ezhegodnik In-ta filosofii i prava Ural. otd. Ros. akad. nauk. 2018. Vol. 18. No 2. P. 40-54. [in Russian].
Авторлар туралы мэлiмет:
Шакиров Сымбат Еркебаевич - постдок, PhD-доктор, Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттыщ университет Философия кафедрасыныц ага о^ытушысы, Астана, Казахстан.
Амангельдиев Асан Азимханович - постдок, Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттьщ университет Философия кафедрасыньщ ага о^ытушысы, Астана, Казахстан.
Shakirov Simbat Yerkebayevich - Postdoc, PhD-Doctor, senior lecturer of the Department of Philosophy of L.N. Gumilyov Eurasian National University, Astana, Kazakhstan.
Amangeldiev Assan Azimkhanovich - Postdoc, senior lecturer of the Department of Philosophy of L.N. Gumilyov Eurasian National University, Astana, Kazakhstan.
