CC BY
52УДК 347.1 (574)
ЦАЗАЦСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА МЕДИАЦИЯНЫЦ ЦОЛДАНЫЛУ САЛАЛАРЫНЫЦ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
Айн^р Сержханцызы Рамазанова
С. Аманжолов атындагы Шыгыс Казацстан мемлекеттт университетШц азаматтыц цуцыц жэне азаматтыц ic журггзу кафедрасыныц доцент1, зац 8ылымдарыныц кандидаты, Оскемен ц., Казахстан Республикасы; e-mail: aynura_9999@mail.ru
Tymm свздер: цуцыц туралы дауларды шешудщ баламалы тэciлдерi; бтмгерлЫрэсгмдер; медиация; медиаторлар; арбитраж; жанжалдарды шешу; келюсездер; цуцыцтарды цоргау-дыц соттан тыс нысандары.
Аннотация. Казацстан Республикасындагы цуцыц туралы дауларды шешудщ баламалы тэстдертщ институттарын тэжiрибелiк салада юке асыруды жэне одан эрi енгiзудi цара-стыра отырып, зацдылыц цогамы бМмгерлтрэсмдердщ мэртебеЫмен цуцыцтыц цызметт, эЫресе дауларды шешудщ медиативтЫ технологиясын одан эрi зацнамалыц бектуге назар аударады, ейткеш азаматтар мен зацды тулгалардыц цуцыцтары мен мудделерш цоргаудыц мундай соттан тыс нысандары цогамдыц келiciмдi дамытуга, цогамдагы цайшылыцты азай-туга, сондай-ац узац мерзiмдi перспективада эрттестж цатынастарды дамытуга ыцпал етедi.
Бyгiнгi тацда бiздiц цазацстандыц цогамда медиация институтын цолдану осы механизм Казацстан Республикасында даулар мен жанжалдарды шешудщ эмбебап тэciлi реттде ца-жет екендтн керcетедi. Сонымен цатар, КР «Медиация туралы» зацын цолдануды зерделеу барысында медиацияны цолдану саласыныц кейбiр мэcелелерi аныцталды, сэйкестше медиация саласындагы зацнамалыц акттерге мониторинг жyргiзiлiп, шешу жолдары усынылды.
Казацстан Республикасыныц медиация саласындагы нормативтж-цуцыцтыц базасыныц жалпыланган талдауына, жеке-цуцыцтыц цатынастардагы, сондай-ац жария-цуцыцтыц цатынастардагы цуцыц туралы дауларды шешу тэciлдерi бойынша цазiргi теориялыц кезца-растарга суйене отырып, мацалада элеуметтт шиеленicтi, цогамдагы жанжалды азайту, цогамдыц келiciмдi дамыту мацсатында медиацияны цолдану аясын кецейту, сондай-ац Казацстан Республикасында мектеп медиациясын одан эрi енгiзу усынылады. Бiздiц мемлекет-те сот, сондай - ац соттан тыс тэрттпен тараптар арасындагы ымырага цол жеткгзудщ эртyрлi жолдары мен тэстдерт зацнамалыц бекту жэне цолдану - азаматтар мен зацды тулгалардыц цуцыцтары мен бостандыцтарын толыццанды icке асыруга, сондай-ац цандай да бiр салаларда бузылган немесе даулы цуцыцтарды цоргауга умтылатын цогам емiрiнiц цазiргi замангы жагдайларынан туындайтын цажеттшк.
ПРОБЛЕМЫ СФЕР ПРИМЕНЕНИЯ МЕДИАЦИИ В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН
Рамазанова Айнур Серикхановна
Доцент кафедры гражданского права и гражданского процесса Восточно-Казахстанского государственного университета им. С. Аманжолова, кандидат юридических наук, г. Усть-Каменогорск, Республика Казахстан; e-mail: aynura_9999@mail.ru
Ключевые слова: альтернативные способы разрешения споров о праве; примирительные процедуры; медиация; медиаторы; арбитраж; разрешение конфликтов; переговоры; внесудебные формы защиты прав.
Аннотация. Рассматривая практическую реализацию и дальнейшее внедрение институтов альтернативных способов разрешения споров о праве в Республике Казахстан юридическая общественность обращает внимание на дальнейшее законодательное закрепление статуса и правовой деятельности примирительных процедур в Республике Казахстан, особенно медиативных технологии разрешения споров, поскольку такие внесудебные формы защиты прав и интересов граждан и юридических лиц способствуют развитию общественного согласия, снижению конфликтности в обществе, а также развитию партнерских отношений в долгосрочной перспективе.
На сегодняшний день применение института медиации в нашем казахстанском обществе показывает, что данный механизм необходим в Республике Казахстан как универсальный способ разрешения споров и конфликтов. Более того, в процессе изучения применения Закона РК «О медиации» в практической плоскости были выявлены некоторые проблемы сферы применения медиации, соответственно был проведен мониторинг законодательных актов в сфере медиации и предложены пути решения.
Исходя из обобщенного анализа нормативно-правовой базы Республики Казахстан в сфере медиации, существующих теоретических взглядов по способам разрешения споров о праве как в частно-правовых отношениях, так и в публично-правовых, в статье в целях снижения социальной напряженности, конфликтности в обществе, развития общественного согласия, предлагается расширение сферы применения медиации, а также дальнейшего внедрения школьной медиации в Республике Казахстан. Законодательное закрепление и применение разнообразных путей и способов достижения компромисса между сторонами как в судебном, так и во внесудебном порядке в нашем государстве - необходимость, продиктованная современными условиями жизни общества, которое стремится к полноценной реализации прав и свобод граждан и юридических лиц, а также защите нарушенных или оспариваемых прав в тех или иных сферах.
PROBLEMS OF APPLICATIONS OF MEDIATION IN REPUBLIC KAZAKHSTAN
Ramazanova, Ainur S.
Associate Professor of civil law and civil process of the East Kazakhstan state University. S. Amanzholov, PhD, Ust-Kamenogorsk, Republic of Kazakhstan; e-mail: aynura_9999@mail.ru
Keywords: alternative methods of dispute resolution on the law; conciliation; mediation; mediators; arbitration; conflict resolution; negotiations; non-judicial forms ofprotection of rights.
Abstract. Considering the practical implementation and further implementation of the institutes of alternative dispute resolution on the law of the Republic of Kazakhstan the legal community drew attention to further legislative consolidation of the status and activities of legal mediation procedures in the Republic of Kazakhstan, especially the mediation of technology disputes, such as extrajudicial forms ofprotection of rights and interests of citizens and legal entities contribute to the development of social harmony and the reduction of conflicts in the society, and the development ofpartnerships in the long term.
To date, the use of mediation in our Kazakh society shows that this mechanism is necessary in the Republic of Kazakhstan as a universal way to resolve disputes and conflicts. Moreover, in the process of studying the application of the Law «On mediation» in practice, some problems of the scope of mediation were identified, respectively, the monitoring of legislative acts in the field of mediation was carried out and solutions were proposed.
Based on the generalized analysis of the legal framework of the Republic of Kazakhstan in the field of mediation, the existing theoretical views on the methods of dispute resolution on the law both in private and public relations, in order to reduce social tension, conflict in society, the development of public consciousness, it is proposed to expand the scope of mediation, as well as further implementation of school mediation in the Republic of Kazakhstan. Legislative consolidation and application of various ways and means of reaching a compromise between the parties both in court and out of court in our state is a necessity dictated by the modern conditions of life of the society, which strives for the full realization of the rights and freedoms of citizens and legal entities, as well as the protection of violated or disputed rights in.
^азакстан Республикасында GYrrnri когам-ньщ даму кезещнде бтмгерлк рэЫмдер (медиация, арбитраж, партисипативтк рэЫмдер жэне т.б.) аркылы бузылган кукыктар мен зац-ды мYДделердi коргаудыц мацызы айтарлыктай езекл болып отыр. Бул нарыктык экономика жагдайындагы когамдык катынастар мемле-кеттщ, олардыц мекемелершщ, уйымдарыныц, сондай-ак жеке талгалардыц, зацды тулгалар-
дыц эртYрлi кукыктык, саяси, экономикалык, элеуметтк, мэдени жэне баска да катынастар-дагы езара ю-кимылыныц есуiмен сипатталады. Сонымен катар, тэжiрибе керсеткендей, езара ю-кимылыныц барысында аталган субъектшер кебшесе ез шешiмiн талап ететш жанжалды жагдайлар мен дауларга тYседi. Туындаган дау-ларды шешуде дауларды бейбгг жолмен шешу-дщ тарихи калыптаскан кукыктык куралдары
(келюсездер, мейiрiмдi кызметтер, делдалдык, арбитраж, медиация, сот талкылауы) мацызды релге ие.
^¥кык туралы дауларды шешудiц балама тэсiлдерi - юрисдикция нысаныныц нарыктык катынастарына нег^рлым барабар, ейткеш бiр-неше сот сатыларынан кейiн етудi болжайтын мемлекеттiк сот тэсшне Караганда, татуласты-ру рэсiмдерi тараптардыц арбитрларды (меди-аторларды) тацдау бостандыгына, Yлкен к¥пи-ялылыкка жэне арзандылыкка байланысты бiркатар артыкшылыктарга ие.
Зерттеу такырыбыныц езектiлiгi бYгiнгi тацда, 2015 жылы 31 казанда ^Р Азаматтык Процестiк кодексi1, 2011 жылы 28 кацтар-да «Медиация туралы» ^Р Зацы2, 2016 жылы 8 сэуiрде «Арбитраж туралы» ^Р Зацы3 ка-былданганнан кейiн, ^азакстан Республика-сындагы к¥кык туралы дауларды шешудщ ба-ламалы тYрлерiн одан эрi теориялык эзiрлеу жэне жан-жакты зерттеу азаматтык когам мен оныц институттарыныц дамуыныц объективт1 Yрдiстерiн бейнелейтiндiктен теориялык жэне тэжiрибелiк кызыгушылыкка ие. Осыган байланысты, жеке-к¥кыктык катынастар саласын-да сот терелiгiн жYзеге асырудагы мемлекеттiк соттардыц релi каншалыкты жогары багалан-са да, к¥кыктык дауларды шешудщ баламалы тэсiлдерiнiц мацызын жете багаламауга бол-майды.
Азаматтык к¥кыктарды коргаудыц баламалы тэсiлi бYкiл элемдк тэжiрибеде кецiнен дамыган жэне де экономиканыц прогресiмен ол одан эрi дамитын болады. Салыстыру Yшiн А^Ш-та дауларды реттеудiц баламалы к¥рал-дарын карастырсак.
«Дауларды шешудiц соттан тыс нысандары америкалык к¥кыктык жYЙенiц ажырамас эле-ментi болып табылады. Олар кымбат т^ратын, ресми жэне ^зак рэсiмдегi эдiл сот терелiгiнiц баламасы ретiнде пайда болды. Осы нысандар-ды белгiлеу Yшiн «дауларды реттеудщ баламалы к¥ралдары» (Alternative Dispute Resolution) жалпы терминi жэне ресми аббревиатура -ADR кабылданды.
Америкалык зацгерлер казiргi уакытта дауларды реттеудщ жиырма тYрлi процедурасын атайды. Жалпы кабылданган ADR-дi Yш непзп тYрге белген:
1. Келiссездер (negotiation) - дауды тараптардыц езге т^лгалардыц катысуынсыз тiкелей реттеуi;
2. Делдалдык (mediation) - тараптардыц келiсiмге кол жеткiзуiне ыкпал ететiн тэуелаз бейтарап делдалдыц кемегiмен дауды реттеу;
3. Тврелiк (arbitration) - тараптар Yшiн мiндеттi шешiм шыгаратын тэуелаз бейтарап т^лга - тврешiнiц квмепмен дауды шешу.
Кврiнiп т^ргандай, осындай бвлу Yшiншi т^лганыц келiспеушiлiктерiн реттеуге каты-су немесе оныц вкшеттЫ туралы влшемдер болып табылады. Осы Yш негiзгi тYрдiц эле-менттерi эртYрлi н^скаларга бiрiктiрiледi. Сон-дыктан келiссвздер эрдайым кез келген баска процедураныц бвлiгi болып табылады.
«Тараптар келiсiмге кол жеткiзбеген жагдайда дауды тврелк тэртiбiмен шешуге уэкiлеттi делдал - тврешi квмегiмен дауды рет-теудi бiлдiретiн «делдалдык - тврелк» (med-arb) нысаны кец таралган» [1; 92 б.].
^азiрri когам азаматтардыц жеке азамат-тык-к¥кыктык катынастардан бастап жари-я-к¥кыктык катынастарга дешн кез келген са-лада коммуникативтк взара iс-кимыл жасау кабiлетiне аса м^ктаж. Ол Yшiн элеуметтiк интеллект, ынтымактастык менталитеттi, когамдагы элеуметтiк эрштесткл дамыту ка-жет. Сонымен катар, к¥кык туралы дауларды татуластыру эдiстерi аркылы шешудiц баламалы тэсшдерш одан эрi дамыту когамдык келiсiм, когамдагы жанжал децгейiн твмендету, адамгершшк к¥ндылыктарга CYЙенетiн, адам вмiрiне, жеке адамныц эл-аукаты мен Yйлесiмдi дамуына, бiрiншi орынга жагымды когамдык взара ю-кимылга негiз калай отырып, осы мш-деттердi шешуге ыкпал етедь
Зерттеушi Каратаев И.А. медиацияныц взект мэселерiн карастырып, «...алайда, ме-диацияны кецiнен тарату жэне осы мэселе бойынша нормативтiк базаны жетiлдiру, егер азаматтардыц менталитет^ олардыц к¥кыктык мэдениет мен к¥кыктык санасыныц децгейi си-якты факторлар ескерiлген жагдайда гана мYм-кiн болатынын атап вту кажет. Бiздiц ойымыз-ша, б^л проблеманы шешу барлык децгейдег1 мемлекеттк билiк органдарыныц, оныц шш-де жергшкл взiн-взi баскару органдарыныц, б^каралык акпарат к¥ралдарыныц жэне меди-аторлардыц вздерiнiц белсендi агартушылык ж^мысында квршедЬ» - дейдi [2; 74 б.]. Осы пЫрмен келiсе отыра, ^азакстан Республи-касында да медиацияныц кещнен таратылуы колданылу саласыныц нормаларына, медиацияныц мэселелерш зацга сэйкес шешшуше бай-ланысты.
Медиацияныц колданылу саласы ^Р «Медиация туралы» Зацыныц 1 бабында белгшен-ген. Егер ^азакстан Республикасыныц зацда-рында взгеше белгшенбесе, жеке жэне (немесе) зацды талгалар катысатын азаматтык, ецбек, от-
1 КР Азаматтыц процестж кодекЫ 2015 жылгы 31 цазанда цабылданган (15.01.2019 ж. взгер^тер мен то-лыцтырулармен) // http://online.zakon.kz/
2 КР Медиация туралы Зацы № 401-IV 2011 жылгы 28 цацтарда цабылданган (31.10.2015 ж. взгер^тер мен толыцтырулармен) //http://online.zakon.kz/
3 КР Арбитраж туралы Зацы №488-V2016 жылгы 8 сэуiрде кабылданган //http://online.zakon.kz
басылык жэне езге де кукыктык катынастардан туындайтын, сондай-ак онша ауыр емес жэне ауырлыгы орташа кылмыстар туралы, кылмы-стык терю кылыктар туралы iстер бойынша кылмыстык сот iсiн жYргiзу барысында кара-латын даулар (жанжалдар) жэне аткарушылык iс жYргiзудi орындау кезiнде туындайтын каты-настар медиацияныц колданылу саласы болып табылады.
Философиялык т^ргыдан алып караса, жанжал - бул адам емiрiнщ табиги белiгi, есу дэлiзi, динамика, ынталандыру деп белгшен-ген. Бiрак кез-келген кактыгыстан шыгынсыз, жYЙкесiз, акшасыз, уакытсыз шыгу жаксы. Сондыктан, дауларды медиация жолымен рет-теу - бул казiргi замангы еркениетл когамнын кажеттiлiгi4.
Тартыс, конфликт (лат. сопШС;ш -кактыгыс) - ею немесе бiрнеше жактардыц карым-катынасы барысында максаттары мен кезкарастарыныц езара карама-кайшылыгы. Тартыс элеуметтiк жэне бейэлеуметтiк болып еюге белiнедi. Элеуметтiк тартыс субъектшер1 адамдар, ал бейэлеуметтiк тартыска табигат кубылыстары жатады5 ^Р «Медиация туралы» Зацында белгiленген осы ^гымдар магына-сы бойынша бiрдей сиякты аныкталган, бiрак тYсiнiктерiне сэйкес «конфликт» ¥гымы аукым-ды болып келедi.
«Жанжал тужырымдамасы» атты макала-сында Пратек Дейв кактыгыска катысты Yш тYрлi кезкарас немесе тэсiлдер бар деп керсе-тедi. Олар мыналар:
1. ДэстYрлi кезкарас: ол кактыгыстыц кез келген тYрi жаман деп болжайды, сондыктан оны болдырмау керек. Бул термин дэстYрлi тYсiнiкте терiс коннотация болып келедь Бул адамдар арасындагы жаксы карым-катынас пен сенiмнiц болмауы, сондай-ак басшылардыц ез-дерiне багынысты кызметкерлердiц кажеттшк-терiн тYсiнуге жэне эрекет етуге кабiлетсiздiгi нэтижесiнде айтарлыктай дэрежеде каралады.
2. Адам карым-катынасына кезкарас: осы тэсiлге сэйкес, кактыгыс табиги болмай кой-майтын кубылыс болып табылады жэне сондыктан кез келген уйымнан толыгымен жой-ылуы мYмкiн емес. Бул жагдайда жанжал оц децгейде каралады, ейткеш жанжал топтыц жумысын жаксартуга экелуi мYмкiн деген бол-жам айтылады.
3. 0зара iс-кимылFа кезкарас: ец соцгы тэсiл, яFни езара iс-кимылFа кезкарас, какты^ы-стыц белгiлi бiр децгейi топтыц тиiмдi жумыс iстеуi Yшiн ете кажет екенiн керсетедь Тiптi ынтымактас топты езгерiстер мен инноваци-яларFа деген кажеттiлiктерге беймэлiм, жауап бермейтiн статикалык, беймэлiм етуге болады
[3; 40 б.]. Сондьщтан ^Р «Медиация туралы» Зацында царалатын даулар (жанжалдар) деп бiрдей угым ретiнде царастырмай, «жэне» деген сeздi кiрiстiрiп «даулар жэне жанжалдар» деп белгшенген дурыс болар едь
^Р «Медиация туралы» Зацыныц 1 бабы-ныц 3 тармагында тараптардыц бiрi мемлекет-тiк орган болып табылатын кезде, жеке жэне (немесе) зацды тулгалар цатысатын азаматтыц, ецбек, отбасылыц жэне езге де цуцыц цатына-старынан туындайтын дауларга (дау-шарларга) медиация рэсiмi цолданылмайды деп белгшен-ген.
Бiрац тэжiрибе керсеткендей кейбiр жагдай-ларда, мысалы бiлiм беру (орта, орта кэсштк, жогары), медициналыц цызмет керсету сала-сында, дауды шешуге умтылып отырган тараптардыц бiрi мемлекеттiк нысанындагы зацды тулга болса, эрине медиациялыц келiсiмдi жа-сауга мYмкiндiк жоц. Сондыцтан, ^Р «Медиация туралы» Зацыныц 1 бабыныц 3 тармагына келесiдей eзгерiс ецпзшсе: «Тараптардыц бiрi зацды тулганыц мемлекеттк нысаны бар бiлiм беру немесе медициналыц мекеме болып табылатын бшм беру, медициналыц цызмет керсету саласында туындайтын даулар мен жанжалдарды цоспаганда, тараптардыц бiрi мемлекеттк орган болып табылатын кезде, жеке (немесе) зацды тулгалар цатысатын азаматтыц, ецбек, отбасылыц жэне езге де цуцыцтыц цатынастар-дан туындайтын дауларга жэне жанжалдарга медиация рэсiмi цолданылмайды». Бул усы-нысты растау ушш ^Р Конституциясыныц6 6 бабыныц 1,2 тармагында казацстан Республикасында мемлекеттк жэне жеке меншк та-нылатынын жэне тец дэрежеде цоргалатынын атап ету цажет. Меншк мшдеттейд^ оны пай-далану бiр мезгiлде цогамдыц игшкке цызмет етуге тиiс, тшсшше тараптардыц бiрi зацды тулганыц мемлекеттк бшм беру нысаны бар немесе медициналыц мекеме болып табылатын даулы субъектшер арасында медиацияны цолдану мYмкiндiгi мэселесiнде, тэжiрибелiк сала-да эбден цолдануга тиiс, eйткенi азаматтардыц цуцыцтары мен бостандыцтарын цоргау кез келген цуцыцтыц жэне элеуметтк мемлекеттщ жогары цундылыцтары болып табылады.
Тлембаева Ж.У. езшщ «Экiмшiлiк жэне езге де жария-цуцыцтыц цатынастардан туындайтын цуцыцтыц дауларды соттан тыс реттеу казацстан Республикасындагы жагдайы мен даму болашагы» атты зерттеуiнде казацстан Республикасындагы тшл экiмшiлiк жэне езге де жария-цуцыцтыц цатынастардан туындайтын цуцыцтыц дауларды соттан тыс реттеу инсти-тутын цолдану перспективаларымен, сондай-ац эюмшшк дауларда медиацияны цолданудыц
4 Что такое конфликт? //https://kk.wikipedia.org
5 Что такое борьба? //https://kk.wikipedia.org
6КР Конституциясы 1995 жылы 30 тамызда кабылданган (23.03.2019 ж. взгер1стермен толыктыруларымен)
артыцшылыцтарымен байланысты мэселелер бугшп тацда улкен eзектiлiкке ие болады деп аныцтаган [4].
Экiмшiлiк дауларды шешу кезшде дауларды соттан тыс шешу цуралдарын пайдалану-дыц себептерi келесiдей:
- экiмшiлiк органдармен царым-цатынаста азаматтыц iс жYргiзу жагдайын жацсарту;
- экономикалыц орындылыгы;
- мемлекеттк институттардыц цацтыгы-старды басцару цабшетш жетiлдiру;
- сотта эюмшшк дауларды царау нэтиже-лерiне цанагаттанбаушылыц - сот цоргау цурал-дары кYтiлгендерге сэйкес келмейдi;
- мемлекеттк органдардыц шешiм цабыл-дау рэЫмдерш контрактыландыру [5].
Буган сондай-ац цогамдыц цатынастар субъектiлерiнiц дербестiгi мен дербесть гiнiц eсуi, жеке цуцыцтыц бастауларды жари-ялы-цуцыцтыц салага бiртiндеп ыцпалдастыру, мемлекеттiц рeлiн жэне оныц азаматтармен езара iс-цимылыныц сипатын езгерту сияцты факторлар ыцпал етедi. Жэне, соныц салда-рынан, мемлекеттiк билiк жэне жергшкл езш-eзi басцару органдарыныц цатысуымен дауларды шешу тэсшдерш жетiлдiру цажеттiлiгi цалыптасады [4].
Алайда, Тулепбаева А.С., Макенов ТД. айтуынша жария дауларды сотца дейiн реттеу салыстырмалы жаца институт, сондай-ац казацстан Республикасы жYргiзiп отырган, жария дауларды сотца дешн реттеу институтын дамы-туды кецейтуге багытталган эюмшшк реформа болып табылатынына байланысты оныц угы-мын зацнамалыц бекiтудi цажет етедi [6; 159 б.].
казацстан Республикасыныц элеуметтiк саласында бYгiнгi тацда медиацияны цолдану арцылы цуцыц туралы дауларды шешудщ баламалы тэсшдерш одан ары дамыту жэне толыццанды енпзу мынадай себептерге не-пзделген: элеуметтiк шиеленiс, цогамдагы жанжалдыц, ултаралыц цатынастардыц шие-ленiсуi; кeшi-цон процестершщ кYшеюi, ултаралыц жэне конфессияаралыц проблемалардыц шиеленiсуi; кепултты цогамда eмiр CYPуге, мэдениетаралыц диалог жYргiзуге дагдылану цажеттiлiгiн цалыптастыру; кYн сайын халыца-ралыц нормалар мен стандарттарга, кез келген саладагы жумыс эдiстерi мен технологиялары-на кешу; отбасыныц iргелi цогамдыц институт ретiндегi рeлiн элЫрету жэне осы рeлдi бiлiм беру мекемелерше жYктеуi; цогамдагы бей-элеуметтк кeрiнiстер: мысалы, балалар на-шацорлыгы, маскYнемдiк, цадагалаусыздыц жэне панасыздыц, балалар жэне жасeспiрiм-дер цылмыстары, кэмелетке толмагандар жа-сайтын цуцыц бузушылыцтар, суицидтiк мь нез-цулыцтыц кeрiнiсi жэне т. б.
Эрине, осы мэселелердщ iшiндегi азамат-тардыц эл-ауцатына байланысты ец басты, мацызды сурацтардыц бiрi ол цогамдагы 6y-
гiнгi экономикалыц дагдарыста цалыптасцан азаматтардыц элеуметтiк жагдайлары (медициналыц, тургын Yй мэселелерi жэне т.б.), отбасылыц жанжалдардыц кeбейуi, бiздiц бола-шац жастарымыздыц мэселелерi (бiлiм саласы, жасeспiрiмдердiц цуцыц бузушылыцтары жэне т.б.). Сондыцтан, осы мэселелерге ете мыцты шешiм, кемек цажет, цай тараптардан болма-сын - мемлекет тарапынан да, цогамнан да, зацгерлерден да, татуластырушылардан (ме-диаторлар, арбитрлар жэне т.б.) да, дау цаты-сушыларыныц eздерiнен де.
Бэрше мэлiм, цай жерде болмасын кэмелетке толмаган оцушылар арасында даулы жагдайлар жиi орын алады. Бул факт цуцыц бузушылыц жэне цылмыс статистикасымен, сондай-ац жогары сынып оцушыларыныц сурау материалдарымен расталады. Сауал-нама нэтижесi бойынша эдеттепдей, бiрiн-шi орында достармен жэне сыныптастармен цацтыгыстар (тиiсiнше 57% жэне 48%), екш-шi, Yшiншi орында ата - аналармен цацтыгыстар (32%), тeртiншi орында-педагогтармен (12 %). Бул ретте мектептер бiр жагынан, «ба-ланыц eмiрi» мен статистиканы ез - eзiне бYл-дiрмеу Yшiн, ал екiншi жагынан, эдеттепдей, дауды экiмшiлiк эдiспен шешудi гана усынады.
Осы мэселенi шешу аясында бiлiм беру ор-тасы Yшiн тиiмдi жэне бYгiнгi цогам талапта-рына сай механизмнiц бiрi мектеп цызметшш татуласу орындарыныц уйымдастырылуы жэне жетiлдiруi цажет болып отыр. Мысалы, жетекшi (медиатор) ретiнде цызметте мектеп оцушылары - жасeспiрiмдер жумыс ютесе, тек цана медиатордыц, оцытушылардыц, психолог-тардыц кeмегiмен дауларды шешу гана емес, сол жанжалдарды алдын алып, зацсыз эрекет-тердi болдырмаудыц тиiмдi жолын керсетуш1 едi деп айтуга болады. Эрине, бул жагдай-да жасeспiрiмдер ересек куратордыц бас-шылыгымен жумыс iстейдi, арнайы психологи-ялыц оцытудан eтедi, сонымен цатар болашац ересек eмiрiне де цажет дагдыларды игерiп, жанындагы сенiм бiлдiрген сыныптастар тарапынан кемек керсетуш^ дурыс жолды тауып беретiн тулга ретшде кeрiнуi эбден ыцтимал.
БYгiнгi кYнi медиацияны казацстан Республикасы аумагында ары царай цолдану жэне ецпзу жолында мектеп медиациясы жобалары царцын дамуда, себебi инновациялыц, цифр-лiк технологиялар даму заманында ^нделкт1 тыныс-тiршiлiктiц eзгеруiне, жумыстардыц кYрделенуiне байланысты, ата-аналар мен ба-ланыц (жасeспiрiмнiц) ортасындагы психоло-гиялыц контактыныц жогалуына байланысты, цогамымызда эр тYрлi жагымсыз жагдайлар орын алып жатады. Сондыцтан, мектеп медиациясы цызмет жобасын ары царай дамытып, бiлiм беру мекемесше цатысушылар арасын-дагы, оныц шшде ата-аналар, оцушылар мен муFалiмдер (бiр жагынан) жэне бiлiм беру ме-
кемесшщ эюмшшп (екiншi жагынан) арасын-дагы дауларды жэне жанжалдарды реттеудi квз-деу керек, оларды табысты шешу кезшде орта мектептердiц бiлiм беру нысаны «мемлекеттiк мекеме» болып табылса да зацга сэйкес меди-ативтж келiсiм жасасу мYмкiндiгiн беру керек.
Мемлекет басшысы когамдык сананы жацгыртудыц мемлекеттiк багдарламасында кврсеткенiндей, кез келген казакстандыкка, т^тастай алганда, XXI гасырга лайыкты ка-сиеттерге ие болу кажет. Арасында шартсыз алгышарт ретшде осы сиякты факторлар б^л компьютерлк сауаттылык, шет тiлдерiн бiлу, мэдени ашыктыгы. Сондыктан да «Цифр-лык ^азакстан» багдарламасы да, Yштiлдiлiк багдарламасы да, мэдени жэне конфессиялык келiсiм багдарламасы да - ^лттыц (барлык ка-закстандыктардыц) XXI гасырдагы вмiрге дай-ындыгыныц бiр бвлiгi. Б^л бiздiц бэсекеге ка-бiлеттiлiгiмiздiц бiр бвлiгi7.
^орытындылай келе, нарыктык экономика жагдайында б^зылган к¥кыктарды коргау-дыц баламалы тэсiлдерiнiц болуы, татуласты-ру рэсiмдерiнiц жетiлдiрiлуi азаматтык когам мен оныц институттарын дамыту Yшiн Yлкен мацызга ие, осыган байланысты ^азакстан Ре-спубликасында бiтiмгерлiк рэЫмдердщ мэрте-бесi мен к¥кыктык кызметш кецейтiп, одан эр1 зацнамалык т^ргыдан бекiту кажет.
Жогарыда баяндалганныц непзшде жэне ^азакстан Республикасында медиация инсти-тутын одан эрi дамыту максатында келесi ^сы-
ныстар жасалды:
1. ^азакстан Республикасында медиацияныц колданылу саласыныц уактылы шешiлуi элеуметтiк катынастарды Yйлестiруге, жан-жалдар мен шиелшютердщ колайлы реттелуь не жэне эрштестк iскерлiк катынастарды да-мытуга жэрдемдесуге ыкпал етедь Бiтiмгерлiк рэсiмдердiц медиация тэсшне колданылу сала-сын шет елдер тэжiрибесiне сай кецейту кажет;
2. нарыктык заман жагдайындагы эконо-микалык дагдарыстыц эсерiнен когамдык каты-настар кYрделi тYсуде, сондыктан ^Р «Медиация туралы» Зацыныц 1 бабыныц 3 тармагында медиацияныц колдану аукымын кецейту кажет, эсiресе даудагы тараптардыц бiрi мемлекеттiк нысанындагы зацды т^лга болса да (бiлiм беру немесе медициналык мекеме жэне т.б.), вйткен1 азаматтардыц к¥кыктары мен бостандыктарын коргау кез келген к¥кыктык жэне элеуметлк мемлекеттiц жогары к¥ндылыктары болып та-былады;
3 ^азакстан Республикасында мектеп ме-диациясы кызметi жобасын ары карай дамыту Yшiн ^Р «Медиация туралы» Зацына взгерiстер ецгiзу кажет, себебi бiлiм беру мекемесiнде ка-тысушылар арасындагы, оныц iшiнде ата-ана-лар, окушылар мен м^галшдер жэне бшм беру мекемесiнiц экiмшiлiгi арасындаFы дауларды жэне жанжалдарды дер кезшде реттеу, алдын алу болашак ¥рпаFымыздыц тэрбиесiн жаксар-туFа, коFамдык сананы жацFыртуFа, коFамдаFы элеуметтiк эрiптестiктi дамы^а экеледi.
ЭДЕБИЕТ
1. Носырева Е. Альтернативные средства урегулирования споров в США //Хозяйство и право. -1998. - № 1. - С. 90-96.
2.КаратаевКА.АктуальныепроблемыпроцедурымедиациивРоссииипутиихрешения//Актуальныепро-блемы права: материалы VМеждунар. науч. конф. (г.Москва, декабрь 2016г.). - М.: Буки-Веди, 2016. - С. 74-77.
3. Prateek Dave Concept Of Conflict In OrganisationalBehaviour, Types And Sources Of Conflict // Indiastudychannel. - 2012. - P.40
4. Тлембаева Ж.У. Внесудебное урегулирование правовых споров, возникающих из административных и иных публично-правовых отношений в Республике Казахстан: состояние и перспективы развития // http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=37502772#pos=5-250
5. Калашникова С.И. Медиация в сфере гражданской юрисдикции. -М.: ИнфотропикМедиа, 2011. - 304 с.
6. Тулепбаева А.С., Макенов Т.К. Правовая природа института досудебного урегулирования споров, вытекающих из публичных правоотношений // Вестник Института законодательства РК. - 2018. - №5 (54) -154-160 с.
REFERENCES
1. Nosyreva E. Alternativnye sredstvayregylirovaniia sporov v SShA //Hoziaistvo ipravo. -1998. - № 1. - S. 90-96.
2. Karataev I. A. Aktyalnye problemy protsedyry mediatsii v Rossii i pyti ih resheniia //Aktyalnye problemy prava: materialy V Mejdynar. naych. konf. (g. Moskva, dekabr 2016 g.). - M.: Byki-Vedi, 2016. - S. 74-77.
3. Prateek Dave Concept Of Conflict In OrganisationalBehaviour, Types And Sources Of Conflict // Indiastudychannel. - 2012. - P.40
4. Tlembaeva J.Y. Vnesydebnoe yregylirovanie pravovyh sporov, voznikaiyih iz administrativnyh i inyh pyblichno-pravovyh otnoshenii v Respyblike Kazahstan: sostoianie i perspektivy razvitiia // http://online.zakon. kz/Document/?doc_id=37502772#pos=5-250
5. Kalashnikova S.I. Mediatsiia v sfere grajdanskoi iyrisdiktsii. - M.: Infotropik Media, 2011. - 304 s.
6. Tylepbaeva A.S., Makenov T.K. Pravovaia priroda instityta dosydebnogo yregylirovaniia sporov, vytekamh iz pyblichnyh pravootnoshenii // Vestnik Instityta zakonodatelstva RK. - 2018. - №5 (54) -154-160 s.
7Программная статья Н.А. Назарбаева «Взгляд в будущее: модернизация общественного сознания» //https:// informburo.kz/stati/statya-prezidenta-vzglyad-v-budushchee-modernizaciya-obshchestvennogo-soznaniya.html
