Научная статья на тему 'КОМПЬЮТЕРНЫЕ ТЕХНОЛОГИ В ЛЕКСИКОГРАФИИ (НА ТАДЖ.)'

КОМПЬЮТЕРНЫЕ ТЕХНОЛОГИ В ЛЕКСИКОГРАФИИ (НА ТАДЖ.) Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
50
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
СЛОВАРНАЯ СТАТЬЯ / БАЗА ДАННЫХ / СТРУКТУРНЫЕ КОМПОНЕНТЫ

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Умаров М.А., Касымова М.Д.

Описанная в работе возможность автоматизированного формирования базы данных элементов словарной статьи позволяет значительно снизить трудоемкость процесса разработки авторских частотно-толковых словарей. Формирование базы данных осуществляется в зависимости от конкретных лингвистических исследований на основе использования электронных ресурсов толковых словарей.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «КОМПЬЮТЕРНЫЕ ТЕХНОЛОГИ В ЛЕКСИКОГРАФИИ (НА ТАДЖ.)»

indecreasing the level of corruption and shadow economy in the countries with transitional economy.

Key words: economic and legal education, corruption, social opposition, economic interest, world outlook, civil society, middle class, shadow economy, economy offence, legal, territorial, market areas, state, monopolist, entrepreneur, illegal economy, corruption conduct.

Сведения об авторах: Хасанов Шарифхуджа Казиевич - кандидат юридических наук, доцент кафедры экономической теории Института финансов и экономики Таджикистана, тел'.: (+992) 918 258989.

Гафуров Гиясиддин Садриддинович - аспирант кафедры финансов и кредита Института финансов и экономики Таджикистана, тел.: (+992) 918 876288

Information about the author: Hasanov Sharifkhuja Kozievich, PhD in economical science, associate professor of Economy theory chair in Institute of Finance and Economy of Tajikistan, tel. (+992) 918 258989.

Gafurov Giyosiddin Sadriddinovich, postgraduate student of Finance and credit chair in Institute of Finance and Economy of Tajikistan, tel. (+992) 918 876288

ШЕВАХ,ОИ КОМПЮТЕРЙ ДАР ЛУГАТНИГОРЙ

Умаров. М.А., Цосимова М.Д.

Донишгоуи славянии Россия- Тоцикистон

Технологияи компютерй ва мачмуи нармафзори он, пойгохи маълумот ва г. воситахои асосии лугатнигории кунунй мебошанд. Онхо имконият медиханд, ки маводи лугат бо тарзи автоматй тахия гардад, маълумоти гуногуни вожахо хифз шаванд ва дар холати зарурй коркарди мавод ва вожахо ба амал ояд. Маълумоти фархангхои электронй дар мавриди доираи васеи тадкикоти масоили забоншиносй карор гирифтааст. Технологияи тахияи вожаномаи басомадй, ки дар [2] шархи он оварда шудааст, яке кушишхои аввалини омухтани мероси гании адабиёти точику форс аз нуктаи назари тахлили оморй бо истифодаи барномаи мураттабсохтаи компютерй мебошад. Зеро махз дар асоси истифодаи шевахои риёзй ва оморй дар услубшиносй тавассути хисоби аник ва муайян намудани конуниятхои услубй натоичи назаррасро метавон ба даст овард. Барномаи компютерии тахияшуда кисмати муайяни фаолиятро вобаста ба тахлил ва коркарди матн ба тарзи автоматй ичро мекунад. Хдмзамон, катъи назар аз истифода бурдани ин барнома кисмати зиёди фаъолият хануз ба тарзи ананавй ичро мешавад. Бешубха, дар сохаи забоншиносй масъалахое, ки халли онхо танхо аз донишу малакаи мутахассис вобастааст, фаровонанд ва дар ин холат бахсхо оид ба таррохии барномаи компютерй ё маъно надорад ё хднуз мавриди он нарасидааст. Маънидод намудани пахлухои гуногуни калима, пайдоиши таърихй ва этимологии он, мутаалликияти он ба ин ё он хиссаи нутк ва хоказо аз кабили чунин масъалахо мебошанд.

Истифодаи барномаи компьютерй [3] барои ба чоп омода кардани вожаномаи басомади газалиёти Х,офизи Шерозй [6] аз як тараф имконият фарохам овард, ки дар муддати кутох тахияи вожанома ба анчом расад, хамзамон аз дигар тараф нишон дод, ки дарачаи мехнатталабии ин раванд хеле зиёд аст. Зеро дар тахияи вожаномаи мазкур муаллифон бо назардошти тачрибаи [1] ва [9] шевахои нави тадкикро дар мавриди омузиш карор дода, дар радифи хисоби оморй хамчунин дар масъалаи муайян намудани хиссаи нутк, решаи калима, гунаи форсии калима ва маънои лугавии хар вожаро дар алохидагй ба инобат гирифтаанд. Чунин маълумот дар чараёни тахлили натичаи коркарди автоматии маълумоти ибтидой бо иштироки бевоситаи мутахассисон ба даст омада, дар мавриди тахлили оморй карор дода шуда буд [5]. Аммо хангоми ба

чоп омода кардани вожанома муаллифон аз сабаби зиёд будани мехнатталабии ин раванд факат бо ба инобат гирифтани гунаи форсии калима ва маънои лугавии он махдуд гардиданд.

Барномаи компютерй имконият медихад, ки дар речаи автоматй маълумоти ибтидой (вожа, дарачаи зудии вожа ва мавкеи корбурди он дар мавод) омода гардад. Сипас бевосита тахияи моддахои вожанома шуруъ мешавад. Силсилаи корхои лугатнигорй дар ин холат низ бо истифодаи техникаи компютерй чараён мегирад. Маънои лугавии калима ва гунаи форсии онро ба пойгохи маълумот ворид мекунанд. Ва ин пойгохи маълумот рукни асосии вожанома мешавад. Тахрири моддахои вожанома бо истифода бурдани тахриргари хеле мустаъмал ва пахн гардида - MS Wоrd ичро мегардад. Дар баъзе холатхои истисной барномаи MS Excel-ро низ истифода мебаранд. Хдмаи ин муддати тахияи вожаномаро хеле ихтисор мекунад, зеро ин барномахо дар ворид намудани мавод ва коркарди он имкониятхои багоят васеъро доранд. Дар нихояти кор вожаномаи басомадй-тафсирй ба намуди зерин тахия мешавад:

<сирилик> <форси> <тафсир> <зуди> <мавцеи вохури>.

Масалан,

Орй Барахна, урён, луч. 4 70-4; 75-14; 89-15; 505-8.

Тинат Ниход, табиат; хулк, сиришт. 4 58-6; 122-14; 224-14; 457-16.

Барои ичрои ин кор муаллифон асосан аз «Фарханги тафсирии забони точикй» [7] ва варианти электронии он [8] истифода бурдаанд.

Дар маголаи мазкур на факдт раванди автоматикунонии ташаккули зудй ва мавкеи корбурди вожа, балки имконоти ба тарзи автоматй дуруст кардани унсурхои дигари вожа ба монанди тафсир, хиссаи нутк, пайдоиши забонй ва г. низ дар мавриди бахс карор дода, машрухи раванд баён шудааст. Мавчудияти варианти электронии фархангхо ба тарзи автоматй тахия ва дуруст кардани пойгохи маълумот ва барномаи коркардро имконпазир мегардонад. Технология муосири барномарезй хеле мукаммал буда, дорои воситахо ва асбобхои зиёд аст. Онхо дар тахия ва дуруст кардани барномахои компютерй, ки дар сохахои гуногуни фаъолияти инсоният мутобиканд, имконияти фарох доранд. Назарияи алгоритмхо, усулхои барномарезии сохторй, усулхои барномарезии объектй (ба объект равонашуда), усулхои таррохии визуалй, воситахои мубодилаи иттилоот ва дастрасии маълумот асоси методологии ин технология мебошанд.

Одатан хангоми тахияи ягон барномаи компютерй ба зами матрахи барномаи компютерии самаранок, дастрасии маълумоти гуногуншакл низ хамеша дар пеши назар аст. Хушбахтона, имруз технологияхои тахияи нармафзор хеле пешрафта ва мавчудияти онхо чунин амалиётро имконпазир мегардонанд. Ба монанди технологияхои DAO (Data Access Objects - объектхои дастрасии маълумот), RDO (Remote Data Objects -объектхои маълумот дар мавкеи дур чойгиршуда), ADO (ActiveX Data Objects -объектхои маълумот ActiveX) ва г. аз кабили унсурхои нармафзори компютери кунунй мебошанд [6]. Онхо барои мухаккикон ва барномарезон имконияти хеле фарохро фарохам меоваранд. Ва истифодаи чунин технологияхои нармафзори компютерй дар тадкики масъалаи автоматикунонй кумаки зиёд расонд. Ба мо муяссар гардид, ки кисмати бештари таркиботи вожаномаро ба тарзи автоматй мураттаб созем. Кдбл аз машрухи матрах ва тафсири алгоритми он, мархилахои асосии мураттаб сохтани вожаномаи басомадиро номгуй мекунем:

1. Омода намкдани мавод. Маводро метавон тавассути сканкунонй ва ташхис бо назардошти тахрири минбаъдй ё чун ананавй тавассути клавиатура ворид кард.

2. Хондани маълумот ва ташаккули чадвалхои пойгохи маълумот. Дар пойгохи маълумот чадвалхои зарурй барои унсурхои тахкикшаванда муайян гардидаанд.

3. Коркарди каблии мавод ва нормаликунонии вохидхои забонй.

4. Мураттаб сохтани вожаномаи басомадй (конкорданс) ва пешниходи имконияти тахрир.

5. Тахрири вожанома бо максади муайян намудани параметрхои иловагии таджики матн: маънои лугавии калима, параметрхои морфологй ва этимологй, инчунин илова кардани баъзе шарху эзоххо.

6. Тахлили оморй тибки параметри муайяншуда.

Тавре кайд гардида буд, тахрири вожанома ва муайян намудани параметрхои иловагии тадкик, катъи назар аз он ки ба пуррагй тавассути компютер ба анчом мерасад, мехнати хеле зиёдро такозо мекунад. Аз ин ру, мохияти халли масъалахоеро, ки рочеъ ба кисми 5 ба миён меоянд, муфассалтар дар мавриди мухокима карор медихем. Ва аз ин сабаб талаботи кисми 4 - ро ба тарзи зерин васеътар мекунем: ба равиши автоматй мураттаб сохтани вожаномаи басомадию тафсирии истилохоти мавод.

Пеш аз хама, модели ин равандро шарх хохем дод. Бигзор пойгохи маълумоти истилохот Т, ки дорои микдори хаддалимкони зиёди вожахо мебошад, вучуд дорад1. Мачмуи вожахоеро, ки дар ин ё он мавод истифода шудаанд бо Тм ишора мекунем. Возех аст, ки Тм^Т. Дар як унсури ti, 1=1,2,...,п; дар мачмуи Т ба тарзи зерин муайян мешавад:

и =(*> Р), Р?,-: , Рк ),

1 2 к

ки дар ин чо si - вожаи I-ум дар вожаномаи дорои хачми п; pi,pi,...,pi - параметрхои

забонй. Бояд кайд кард, ки унсурхои мачмуи Т хатман лоакал як параметри

р1,р'?,...,рк -ро дорад. Азбаски хар як унсури s' мачмуи Тм кисми мувофики унсури

мачмуи Т, яъне кисми унсури и мебошад, бинобарин параметрхои он хамзамон

параметрхои мачмуи Тм мешаванд ва чунин тасдикот чой дорад = , р), р2,..., рк).

Дамин тарик, мо бояд тарзи истифода бурдан ва тибки гузориши масъалаи забонй усули аз нав ташкил кардани мачмуи Т - ро равшан кунем. Кайд кардан чоиз аст, ки барои муайян намудани параметрхои и дар манбаи электронии [8] маълумоти зарурй мавчуд аст. Аммо дар баъзе холатхои истисной ба бархе аз маълумоти иловагй эхтиёчот пайдо мешавад. Дар ин холат тавассути ворид намудани параметрхои иловагии вожа сохтори пойгохи Т - ро аз нав бояд ташкил кард. Дамзамон, азбаски сохтори пойгохи Т дар асоси манбаи каблан зикршуда муайян мегардад, зарур донистем, ки унсурхои асосии сохтори онро кайд кунем. Рукни вожанома - моддаи он мебошад ва он аз якчанд мавкеъхои (кисматхо - зона) иборат аст. Дар хар як мавкеъ навъи махсуси иттилооти лугавй чойгир мегардад. Мавкеи аввал - вуруди вожаи моддаи лугат аст. Сипас мавкеи малумоти этимологй ва пайдоишии вожа меояд. Агар вожа маънохои гуногун дошта бошад (омонимхо), ин зухурот бо ракамхи римй кайд мегардад. Пас аз ин гунаи форсии вожа оварда шудааст. Мачмуи кайдхои (пометы) услубй ва грамматикй махдудияти сохавй ва аз руи вазифа истифода бурдани вожаро муайян месозад, масалан, (бот.) -ботаника, (кит.) - китобй, (щн.) - кухнашуда, (нав.) - навсохт, (таър.) - таърихй ва г. Баъд мавкеи маънои лугавии вожа меояд. Дар холати умумй он аз якчанд зермавкеъхо иборат аст:

- раками маъно;

- кайдхои иловагии грамматикй ва услубй;

-зермавкеи тафсир;

- зермавкеи мисолхо;

-зермавкеи тобишхои вожа ва маънохои мачозии он.

1 Дар мавриди мушаххаси мазкур чунин пойгоШ дар асоси фарШанги тафсирии забони точикй дуруст карда мешавад.

)23

Нагшаи 1. Сохтори моддаи вожанома

Дар накшаи 1 сохтори моддаи вожаномаи истифодашуда оварда шудааст. Агар вожа якчанд маъно дошта бошад, барои хар яки он мачмуи зермавкеъхо вучуд дошта метавонад. Умуман сохтори манбаъ барои халли доироаи васеи масъалахои забонй ва услубй то андозае кифоя мебошад.

Сохтори вожанома истифода бурдани модели иртиботии пойгохи маълумотро имконпазир мегардонад. Тибки ин модел маълумот ба намуди чадвалхо (иртиботхо) ифода мешавад. Ва бо ин чадвалхо амалхои алгебраи иртиботй ё хисоби иртиботй кобили ичро мегарданд. Еайр аз ин дар асоси чунин сохтор хар як моддаро тавассути рамзи калидй ба тарзи ягона муайян кардан мумкин аст. Аз ин ру пойгохи маълумот, пеш аз хама дар асоси сохтори моддаи вожанома матрах мешавад ва дар мавриди таррохй имконияти илова намудани майдонхои иловагии иртибот (сутунхои иловагии чадвал) пешбинй мегардад. Ин бошад усулхои барномарезии объектиро такозо мекунад. Дар ин холат ба сифати модели маълумот синфхо ё объектхо кабул шудаанд. Ин объектхо бошанд бо хамдигар тавассути иртиботи махсус васл мешаванд. Бартарии усули барномарезии объектй дар он аст, ки дар баробари шархи сохтори маълумот коркарди онро низ дар бар мегирад.

Х,олати умумии мураттаб сохтани вожаномаи басомадй-тафсирй дар накшаи 2 оварда шудааст. Се мархилаи аввали технология мураттаб сохтани вожаномаи басомадй, ки каблан зикр шуда буд, бетагйир мемонад. Пас аз он дархост оид ба параметрхои иловагй бояд муайян гардад. Агар дар сохтори пойгох хамаи параметрхои матлуб мавчуд башанд, маводи нихой ба тарзи автоматй ташаккул меёбад. Дар акси хол ба сохтор мувофики параметри дархоста майдони нав илова мегардад. Ва майдони навсохта дар раванди фаъолияти мутахассис бо пойгохи маълумоти T , пур карда мешавад. Кдйд кардан зарур аст, ки пойгохи маълумоти T бо мурури истифода бурдани он барои масъалахои гуногуни забонй муттасил васеъ мешавад.

Нацшаи 2. Холати умумии мураттаб сохтани вожаномаи басомадй-тафсирй

Адабиёт:

1. Османов М.Н. Частотный словарь Унсури. М.: «Наука», 1970.

2. Умаров М.А., Джаъфарова Д.Ф. Технология составления частотных словарей. //Вестник университета. - Душанбе: РТСУ, 2010. - №4 (30). - С. 62-69

3. Умаров М.А., Джаъфарова Д.Ф. О статистическом анализе газелей Хафиза. //Международная конференция «Подготовка научных кадров и специалистов новой формации в свете инновационного развития государств». -Душанбе: Ирфон, 2010.- с. 352-357

4. Умаров М.А., Джаъфарова Д.Ф. О программном обеспечении составления частотного словаря. //Материалы международной конференции ТУТ, 3-5 ноября 2011 г., Душанбе, 2012. - С 153-155

5. Умаров М.А., Касымова М.Д. Современные информационные технологии вопросы преподавания и изучения. //Вестник института повышения квалификации госслужащих РТ. - Душанбе: Прогресс, 2012. - №4. - С 80-90

6. Умаров М.А., Одинаев Н.С., Чдъфарова Д.Ф. Вожаномаи басомади газалиёти Х,офиз (Кисми 1) .- Душанбе; Ирфон, 2013

7. Фархднги тафсирии забони точикй (иборат аз ду чилд). - Душанбе, 2008.

8. http://ganjisuhan.my1.ru/ ld/0/17 farhangi tafsir.pdf

9. - ¿j'j^ ' 'fl U^jl^^A L ^Libl I ^ 'o.}jjjl^Alji kal^ O'j >^jAji

□□□□

КОМПЬЮТЕРНЫЕ ТЕХНОЛОГИ В ЛЕКСИКОГРАФИИ

Умаров. М.А., Касымова М.Д.

Описанная в работе возможность автоматизированного формирования базы данных элементов словарной статьи позволяет значительно снизить трудоемкость процесса разработки авторских частотно-толковых словарей. Формирование базы данных осуществляется в зависимости от конкретных лингвистических исследований на основе использования электронных ресурсов толковых словарей.

Ключевые слова: словарная статья, база данных, структурные компоненты, зоны описания.

COMPUTER TECHNOLOGY IN LEXICOGRAPHY

Umarov M.A., Kasymova M.J.

The described possibility in article of the automated formation of database of the elements entries is allowed considerably decrease the process of labour-intensive of the carried out author's frequency-explanatory dictionaries. The formation of database is carried in accordance from concrete linguistic research means on the base of use of electronic resources of explanatory dictionaries.

Key words: entry, database, structural components, description zones.

Сведения об авторах: Умаров Махмуд Абубакирович - кандидат технических наук, доцент кафедры информатики и информационных систем Российско-Таджикского (Славянского) университета, тел.: (+992) 93 5276070, e-mail: m umarov@mail.ru

Касымова Мавлуда Джамаловна - кандидат физико-математических наук, доцент кафедры информатики и информационных систем Российско-Таджикского (Славянского) университета, тел.: (+992) 919 011560, e-mail: kmd56@mail.ru

Information about authors: Umarov Mahmud Abubakirovich, PhD in technical sciences, associate professor of Computer sciences and Information Systems chair in Russian-Tajik (Slavonic) University, tel. (+992) 93 5276070, e-mail: m umarov@mail.ru

Kasimova Mavluda Jamolovna, PhD in physical and mathematical sciences, associate professor of Computer sciences and Information Systems chair in Russian-Tajik (Slavonic) University, tel. (+992) 919 011560, e-mail: kmd56@mail.ru

ОСНОВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ РАЗВИТИЯ РОЗНИЧНОЙ ТОРГОВЛИ В РЕСПУБЛИКЕ ТАДЖИКИСТАН

Мараимов Б.М.

Таджикский государственный университет коммерции

Переход к рыночной экономике в Республики Таджикистан коренным образом изменил состояние отрасли. Реформа торговли закрепили ряд нормативных актов, в том числе Закон Республики Таджикистан «О предпринимательской деятельности» и Закон Республики Таджикистан «О приватизации государственной собственности»[1].

В соответствии с Законом Республики Таджикистан «О торговле и бытовом обслуживании», розничная торговля, это, вид торговли, связанный с куплей и продажей товаров для использования их потребителем в процессе удовлетворения личных потребностей[2];

Розничной торговля является важнейшей отраслью экономики Республике Таджикистан, состояние и эффективность функционирования которой непосредственно влияют как на уровень жизни населения, так и на развитие производства потребительских товаров и оказание услуг.

Розничная торговля является стартовой площадкой для нового цикла производства и обращения, так как товар превращается в деньги. При розничной торговле товары переходят из сферы обращения в сферу коллективного, и индивидуального, личного потребления, т.е. становятся собственностью потребителей. Покупатели через розничную торговлю оптимально удовлетворяют свои потребности, а розничная торговля, учитывая в своем ассортименте пожелания покупателей, может больше продать товаров и обеспечить себе коммерческий успех.

Существует масса определений термина розничная торговля. Наиболее известных определений розничной торговли содержится в нормативно-правовых документах и звучит следующим образом: «Розничная торговля — вид предпринимательской деятельности в сфере торговли, связанный с реализацией товаров непосредственно потребителю для личного, бытового, семейного, домашнего использования»[3].

Существует много определений розничной торговли, но одним их самых распространенных является определение из ГОСТ Р 51303-99 «Торговля термины и определения»: Розничная торговля - это торговля товарами и оказание услуг покупателям для личного, семейного, домашнего использования, не связанного с предпринимательской деятельностью[4]. Другими основными понятиями являются мелкорозничная торговля, торговая сеть и оптовая торговля.

Мелкорозничная торговля - вид розничной торговли товарами и оказания услуг, не требующих особых условий хранения и продажи товара и особых условий обслуживания через стационарные некапитальные объекты, а также с помощью нестационарных (передвижных) объектов, находящихся под общим управлением, в том числе павильоны, малые навесы, торговые автоматы, тележки, предназначенные для реализации товаров, автомагазины, автоцистерны[5];

Торговая сеть - совокупность двух и более торговых объектов, находящихся под общим управлением и используемых под единым обозначением или иным средством индивидуализации[5];

Оптовая торговля - вид торговли товарами, предназначенный для использования в предпринимательской деятельности (в том числе для купли-продажи) или в иных целях, не связанных с личным, семейным, домашним и иным индивидуальным использованием

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.