Научная статья на тему 'КОМПЬЮТЕР ИМИТАЦИОН МОДЕЛЛАР АСОСИДА ЯРАТИЛГАН ВИРТУАЛ ЛАБОРАТОРИЯ УМУМТАЪЛИМ МАКТАБЛАРИДА ЎҚИТИШ ВОСИТАСИ СИФАТИДА'

КОМПЬЮТЕР ИМИТАЦИОН МОДЕЛЛАР АСОСИДА ЯРАТИЛГАН ВИРТУАЛ ЛАБОРАТОРИЯ УМУМТАЪЛИМ МАКТАБЛАРИДА ЎҚИТИШ ВОСИТАСИ СИФАТИДА Текст научной статьи по специальности «Социальная и экономическая география»

100
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
лаборатория / виртуал лаборатория / компьютер имитацион модели / эксперимент / зоология фани / умутаълим мактаб.

Аннотация научной статьи по социальной и экономической географии, автор научной работы — Ф. Х. Ишкобилов

Умумтаълим мактабларида 7-синф “Биология” (зоология) фанини ўрганишда назарий, амалий ва лаборатория машғулотларини ҳамда мустақил уй иши топшириқларини мустаҳкамлаш йўлларидан бири, ўрганилаѐтган жараѐн ва ҳодисаларнинг намойишидан иборат ўқувчиларнинг экспериментал ишлари ҳисобланади. Ушбу мақолада эса “Зоология” дарслиги бўйича виртуал лаборатория моделини яратилиши, виртуал лаборатория иши таркиби ва ундан фойдаланиш методикаси ҳақида фикр юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «КОМПЬЮТЕР ИМИТАЦИОН МОДЕЛЛАР АСОСИДА ЯРАТИЛГАН ВИРТУАЛ ЛАБОРАТОРИЯ УМУМТАЪЛИМ МАКТАБЛАРИДА ЎҚИТИШ ВОСИТАСИ СИФАТИДА»

КОМПЬЮТЕР ИМИТАЦИОН МОДЕЛЛАР АСОСИДА ЯРАТИЛГАН ВИРТУАЛ ЛАБОРАТОРИЯ УМУМТАЪЛИМ МАКТАБЛАРИДА УЦИТИШ ВОСИТАСИ СИФАТИДА

Ф. Х. Ишкобилов

КарМИИ илмий изланувчиси

АННОТАЦИЯ

Умумтаълим мактабларида 7-синф "Биология" (зоология) фанини урганишда назарий, амалий ва лаборатория машгулотларини хдмда мустакил уй иши топширикларини мустахкамлаш йулларидан бири, урганилаётган жараён ва хрдисаларнинг намойишидан иборат укувчиларнинг экспериментал ишлари хдсобланади. Ушбу маколада эса "Зоология" дарслиги буйича виртуал лаборатория моделини яратилиши, виртуал лаборатория иши таркиби ва ундан фойдаланиш методикаси хдкида фикр юритилган.

Калит сузлар: лаборатория, виртуал лаборатория, компьютер имитацион модели, эксперимент, зоология фани, умутаълим мактаб.

КИРИШ

Хрзирги кунда таълимнинг мазмуни ва сифатини такомиллаштириш масалаларига республикамизда алохида ахамият берилмокда. Шунингдек, дунёнинг ривожланган мамлакатлари сингари таълимга замонавий ахборот технологияларини жорий этиш, таълимни ривожлантириш, унинг самарадорлигини ошириш йуллари изланмокда, таълимга ахборот технологияларини жорий этиш йуналишида олиб борилаётган тадкикотлар такомиллаштирилмокда, таълим тизимида замонавий ахборот коммуникацияси технология имкониятларидан фойдаланиш жадал тус олмокда. Кейинги йилларда таълимда ахборот коммуникация технологияларини куллаш сохасида янги атама, яъни - виртуал укув лабораторияси тушунчаси шаклланди [4]. У масофавий таълим тамойилларига мос келади хамда укув жараёнининг моддий-техник таъминоти билан боглик муаммоларни кисман булсада, хал этиш имконини беради. Хрзирда виртуал укув лабораторияси тематикасида илмий-методик ишлар, виртуал асбоб-ускуналар ва улардан фойдаланиб, бажариладиган лаборатория машгулотлари тавсифлари жуда кам [2, 3]. Бизнинг фикримизча, умумтаълим мактабларида виртуал укув лабораторияси тушунчаси методологик нуктаи назардан анча кенг маънога эга. У нафакат виртуал асбоб-ускуналар, балки

January, 2023

215

техник объектлар конструкциялари, виртуал укув хоналари, математик ва имитацион моделлаштириш тизимлари, амалий дастурларнинг укув ва саноат пакетларини узида интеграциялаши мумкин. Виртуал укув лабораториясидан укувчилар нафакат лаборатория машгулотларида, балки уй ишлари ва топширикларни бажаришда хам кенг фойдаланишлари мумкин.

АДАБИЕТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Методик нуктаи назардан эса виртуал укув лабораторияларни сунъий интеллект тизимларида кабул килинган билимларни тасаввур килиш моделлари типологиясидан келиб чиккан холда процедура, декларатив ва гибрид (процедура- декларатив) типларга таснифлаш мумкин.

Процедура типидаги виртуал укув лабораторияси асосини амалий дастур пакетлари ёки мутахассис фаолиятини автоматлаштиришга мулжалланган саноат аналоглари ташкил килади. Уларни яратишда, асосан, математик, физик ва биологик жараёнларни моделлаштириш хамда урганилаётган объект ва жараёнларни оптималлаштириш масалаларига эътибор каратилади. Баъзида биологик жараёнларни моделлаштиришга оид мураккаб объект ва жараёнларни тадкик килишнинг ягона усули хисобланади. Бундай амалий дастур пакетларда урганиш предмети фаолиятнинг метод ва воситалари, масалан, зоология фани доирасида мавзуларни урганиш буйича имитацион моделларни урни бекиёсдир.

Умумий урта таълим мактабларидаги 7-синф укувчилари "Зоология" фани урганишда компьютер имитацион моделлар ёрдамида яратилган виртуал лаборатория буйича ташкил этилган укув амалий ёки лаборатория ишлари укитишда урни катта ахамият касб этади. Албатта, бу максадда махсус укув хоналари билан таъминланса укувчи ёшларни билим олиши янада осонлашади [3]. Шуни хам таъкидаш лозимки, имитацион моделлар асосида зоология фанини укитишда асосан шахсий компьютер ёки ноутбук ва проектор оркали укувчиларини билим, куникма ва малакаларини ошириш мумкин.

Хрзирги замон умумтаълим мактаблари укув лабораторияларини замонавий асбоб-ускуналар, жихозлар, конструкциялар асосан йирик таълим муассасаларида жуда катта маблаг хисобига ташкил этиш мумкин [4]. Бундай виртуал лабораторияларни яратиш ва улар билан ишлаш електрон дарсликларни яратиш хамда улардан фойдаланишга ухшайди.

Яратилган имитацион моделлар асосида мактаб укувчилари зоология фанида доир мавзуларни урганишлари хамда бошка бир катор амалий ва лабораторичя машгулотларни бажаришлари мумкин. Масалан, укувчилар зоология фанидан ясси

January, 2023

216

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

чувалчанглар типи: сургичлилар ва тасмасимон чувалчанглар синфлари мавзуси буйича яратилган компьютер имитацион моделлар асосида узлари дарс

материалини идрок этиш самарадорлигини ошириш учун урганиш обьектини яхлит куриш ва унинг хаётий жараёнлари билан танишиш имконини берадиган махсус технологик усуллардан фойдаланиш максадга мувофик.

Маълумки, умумтаълим мактабларида укувчилар билимларини оширишда фойдаланиладиган замонавий экспериментал курилмаларнинг купчилиги анча мураккаб, катта хажмли ва киммат турадиган мажмуалардан иборат булиб, улар нархи, улчамлари, ишлатилиши шартлари буйича бироз мураккаб ва шунинг учун куплаб умумтаълим мактабларининг укув жараёнида купгина амалий ва лаборатория ишларни талаб даражасида бажариш имкони булмайди ва экспериментлар утказилмайди[1].

Шунинг учун мавжуд муаммоларни хал килиш усулларидан бири - бу компьютер имитацион моделлар ва экспериментал дастурий воситалардан фойдаланиш хисобланади.

Умумтаълим мактабларида укитиладиган Зоология фани маълум маънода хам назарий, амалий ва лаборатория фанлари булиб хисобланади. Шу сабабли, унинг назарий хулосаларини амалда текшириб куриш учун, унда содир буладиган ходиса ва жараёнларни хамда асбоб ускуналарни чукур урганиш учун албатта хар бир укувчи ёки фойдаланувчи эксперимент утказиш малакаси хамда куникмасига эга булиши керак. Бунинг учун эса улар зоология фани буйича бир катор амалий ва лаборатория машгулотларини бажариши керак. Лекин, амалда купгина амалий ва лаборатория машгулотларини бажаришда куйидаги бир катор кийинчиликлар хам мавжуд: масалан, асбоб ускуналарнинг етишмаслиги ва улар билан ишлашнинг мураккаблиги; укувчиларда улчов асбоблари билан ишлаш малакасининг етарли эмаслиги; купгина биологик жараёнларни куз билан куриб булмаслиги. Шу камчиликларни бартараф этиш максадида ушбу ишда эса умумтаълим мактабларида укитиладиган зоология фани буйича виртуал лаборатория яратиш методикаси такомиллаштирилган модели, виртуал лаборатория машгулотлари таркиби ва уларни куллаш методикасининг асосий жихатлари келтирилган (1-расм).

Имитацион моделларни яратиш куйдаги боскичларни уз ичига олади: максадни аниклаш; ишлаб чикиладиган имитацион моделларни танлаш; имитацион моделларнинг имкониятларини аниклаш;

вактида ёки мустакил равишда уй иши топширикларида урганадилар. Укув

мазмунли ва мохият вазифаларни аниклаш; йурикномасини

January, 2023

тузиш; моделни синовдан утказиш; виртуал эксперимент натижаларини ишончлилигини бахолаш ва тахлил килиш.

Максадни аниклаш боскичи - материал, техник, вакт, кадр ресурслари, шунингдек таълим олувчиларнинг шахси ва ёш хусусиятларини хисобга олиб, энг самарали ва мос келадиган воситалар билан таълим натижаларига эришишда йул куйиладиган четланиш чегараларини белгилаш билан режалаштирилаётган амалий ва лаборатория машгулотларининг максадларини танлаш жараёнини кузда тутади.

Расм-1. Зоология фанидан виртуал лабораторияни ишлаб чикиш модели

Ишлаб чикиладиган имитацион моделларни танлаш боскичи -

куйидаги бир катор холатлар билан боглик: ресурсга етишиш режими, улардан фойдаланишнинг молиявий шароитлари, интерфейснинг тили ва мураккаблиги, ва албатта мазмуни билан, яъни ушбу имитацион модел режалаштирилаётган амалий ва лаборатория машгулотларининг максадига эришиш учун укувчилар ёки фойдаланувчиларга такдим

January, 2023

218

этиладиган ёки такдим этилмайдиган имкониятлар билан шартланади.

Имитацион моделларнинг имкониятларини аниклаш боскичи - бу

боскични укувчилар фаолиятини лойихалаш жараёнининг мухим элементи сифатида караш мумкин. Бу ерда ушбу лаборатория машгулотлари доирасида кандай харакат ёки жараёнларни утказиш ва кузатиш кераклигини, уни бажаришдан кейин (дидактик вазифалар) кандай хулосага келиши, кандай асосда малакаларини шакллантириш режалаштирилади.

Бунда таклиф этилаётган виртуал лаборатория машгулотларининг бошка виртуал лабораториялардан фарки куйидагилардан иборат: барча виртуал лабораториялар ягона концепцияга асосланган булиб, уларнинг кейинги кулланишининг ягона методикасига таянади, яъни ишлаб чикилган виртуал лабораторияларни куллаш методикаси асос килиб олинган; виртуал лабораториялар асосида виртуал экспериментлар устувор булган ургатувчи дастурлар мажмуаси булиб, у зарур маълумотнома, хисоб-китоб, тест утказувчи ва ургатувчи компонентларни уз ичига олади.

Виртуал лабораториялардан фойдаланишнинг куйидаги методикаси таклиф эилган: таълим олувчиларнинг психологик, интелектуал, шахсий хусусиятларини, шунингдек тайёргарлик даражасини хисобга олган холда имитацион моделлар билан ишлаш имконияти яратилади. Укитувчига реал вакт режимида виртуал экспериментни бажаришга ёрдам бериш ва унинг кечишини назорат килишга имкон берувчи виртуал лабораторияларнинг компьютер хамда мобил иловалар ёрдамида хам урганиш учун ишлаб чикилган. Бундан ташкари, мобил илова ёрдамида урганувчилар учун жуда кулай; укитиш жараёнида виртуал лабораториялардан фойдаланиш, одатда алохида лабораторияларни бажариш вактини анча кискартиради, бу эса лаборатория амалий куринишини кенгайтиришга имкон беради. Бундан ташкари виртуал лабораториялар хатто реал лаборатория курилмалари етарли булмаган шароитида хам энг киммат, хаёт учун хавфли, аммо укитиш учун зарур булган экспериментларни утказиш имконини беради; масофадан укитишда, виртуал лабораториялардан шу жумладан, компьютер ва мобил иловалардан фойдаланишнинг хам узига хослиги ва умумий коидалари катта имкониятлар яратади, чунки имкониятларни хисобга олган холда укув муассасасидан ташкарида уй иши ёки топширикларни уз вактида бажариш учун жуда кулайдир.

Сургичлиларнинг баргсимон танаси калин кутикула билан копланган. Воягаетган даврида умурткали хайвонларда, личинкаси умурткасиз хайвонларда паразитлик килади. Жигар курти сургичлилар синфининг типик вакили хисобланади.

January, 2023

219

Жигар курти корамол, куй, эчки, чучка, туя ва бошка йирик сут эмизувчилар жигарида паразитлик килади. Жигар куртининг узунлиги 3-4 см, шакли баргсимон булиб, танасининг олдинги учида огиз сургичи, ундан сал кейинрокда эса корин сургичи жойлашган. Паразит сургичлар ёрдамида жигарнинг ут йуллари деворига ёпишиб олади. Ушбу юкорида такидланган жараёнларни биз компьютер имитацион моделлар асосида виртуал анимацияларини ишлаб чикдик ва бу жараёнларни кетма-кет танишиб чикамиз.

Юкорида кайд этилган маълумотларни эътиборга олган холда "Биология" (зоология) фанининг "Ясси чувалчанглар типи: сургичлилар ва тасмасимон чувалчанглар синфлари" мавзуси куйидаги имитацион моделларни уз ичига олган:

Жигар куртининг тузилши Х,азм килиш системаси огиз сургичи уртасида жойлашган огиз тешигидан бошланади. Огзи киска халкум оркали икки шохли ичак билан туташган. Ичакнинг хар кайси шохи яна куп ён шохларга ажралади. Жигар курти ут суюклиги ва конни суриб озикланади. Ушбу жараёнларни компьютер дастурий воситалар ёрдамида виртуал анимацияларни кузатишимиз мумкин.

1-og'iz so'rg'ichi; 2-og'iz;

Виртуал лаборатория ишлари мажмуаси укувчиларнинг "Биология" (зоология) фанининг "Ясси чувалчанглар типи: сургичлилар ва тасмасимон чувалчанглар синфлари" мавзуси

January, 2023

220

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

буйича амалий ёки лаборатория машгулотларини мустакил бажариши, амалий ва лаборатория машгулотларини дарс жараёнида ёки уй ишиларида бажариш куникмасини хамда малакасини эгаллаш ва назарий билимларини мустахкамлашга каратилган. Х,ар бир амалий ва лаборатория иши урганилаётган мавзунинг назарий тавсифи, улчаш бажариладиган стенднинг тавсифи, вазифалар ва уларни бажариш методикаси хамда асосий ва кушимча адабиётлар руйхатига эга. Х,ар бир амалий хамда лаборатория машгулотлари буйича имитацион моделлар ишлаб чикилган уларнинг ишлар жараёнини видео, аудио ва харакатли анимация куринишдаги моделларига эга.

ХУЛОСА

Хулоса килиб шуни таъкидлаш жоизки, укув жараёнида ахборот технологиялардан фойдаланишнинг самарали томонлари кундан-кунга узининг исботини топиб бормокда. Бунда укитувчи ва укувчи доимо изланишга, урганишга, уз фикрини мустакил ифода этиш борасида амалий куникма ва малакаларини ривожлантириб боришга мажбур булади. Бу эса уз навбатида уларнинг келажакда уз кизикишлари буйича фанларни урганишда чукур билимларни эгаллашлари учун замин яратади.

REFERENCES

1. Ишкобилов Ф. "Компьютер имитацион моделлар асосида укувчиларнинг зоология фани буйича билимларини ошириш методикаси" Замонавий таълим илмий-амалий оммабоп журнал. №10 (107) 2021.

2. Ишкобилов Ф. "Компьютер имитацион моделлар асосида зоология фанидан угленоидларнинг тузилиши ва харакатларини виртуал лабораториясини яратиш технологияси" УзМУ ХАБАРЛАРИ. 2022 1/1.

3. Ishqobilov Farrux Xayrilloyevich, Ta'limda virtual aboratoriyalarni qo'llash. "Замонавий таълимда ракамли технологиялар: Филология ва педагогика сохасида замонавий тенденсиялар ва ривожланиш омиллари", Тошкент-2021, март сони.

4. Закирова Э.И. Использование виртуальных лабораторных практикумов в образовательном процессе технического вуза // Дискуссия. - 2015. - Т. 59. - №

7. - С. 122-126.

January, 2023

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.