CC BY
10ЕСТЕСТВЕННЫЕ НАУКИ УДК 551.49
ТАВЗЕ^ОТИ УМУМИИ ОБ ВА САМАРАНОК ИСТИФОДАБАРИИ ОН
ШАРИПОВА МАФТУНА МАНСУРЧ,ОНОВНА
магистранти курси якуми ихтисоси "Экологияи умумй" - и МДТ "Донишгоуи давлатии Хучанд ба номи академик Бобочон Гафуров" Хучанд, Точикистон
^АЙДАРОВА МАВЗУНА МАХ,МУДЧ,ОНОВНА
муаллимаи калони кафедраи экология ва уифзи табиати МДТ "Донишгоуи давлатии Хучанд ба номи академик Бобочон Гафуров" Хучанд, Точикистон
ШАРИПОВА САНОАТ ВОСИДОВНА
муаллимаи кафедраи экология ва уифзи табиати МДТ "Донишгоуи давлатии Хучанд ба номи академик Бобочон Гафуров" Хучанд, Точикистон
ШАРИФХУЧДЕВ ИСМОИЛХУ^А ИСРОИЛХУ^АЕВИЧ
магистранти курси дуюми ихтисоси "Экологияи умумй" - и МДТ "Донишгоуи давлатии Хучанд ба номи академик Бобочон Еафуров" Хучанд, Точикистон
Аннотатсия: Бо пешнщоди сарвари давлат баури беууда масраф накардани оби нушоки, эутиёт намудани он чораву тадбируо андешида мешаванд. Об инчунин сарчашмаи шифои беморон аст. Абуали ибни Сино обро нигоудорандаи саломати гуфтааст. Аз циуати мицдори чашмауои шифобахш Тоцикистон дар байни дигар давлатуо дар цойи аввал меистад. Бояд цайд намуд, ки ауамияти об барои кору фаъолияти уаёти инсон уамчун манбаи уосили фаровон ва цувваи барц мебошад. Об дар соуаи кишоварзи низ ба таври васеъ истифода бурда мешавад. Кариб 71% - и сатуи Заминро об ташкил медиуад. Дар уацицат, об дар таркиби уамаи мавцудот, яъне дар хок, цинсуои кууи ва минералуо, уамаи набототу уайвонот ва уам дар организми инсон ба мицдори муайян мавцуд мебошад. Тамоми мавцудоти руйи Замин ба об эутиёц доранду аз он баура мегиранд. Алуол сарварони кишваруо мекушанд ба насли ояндаи кураи Замин ин гащинаи бебауои табтатро ба шакли аслиаш ба мерос гузоранд.
Вожахри калиди: масъалауои об, истифодабарии об, тацуизотуои инноватсиони, маъдануои зеризамини, оби ошомидани, заминуои корам, ифлосшавии об.
Боиси ифтихор аст, ки тайи ду даусолаи охир чиуати пешбурди масъалауои об барои беубудии уаёт ва фаъолияти мардуми чауон, инчунин барои халки точик низ раванди татбики ташаббуси чоруми Пешвои миллат оид ба Даусолаи байналмилалии амал "Об барои рушди устувор" барои солуои 2018 - 2028, натичауои Конфронси дуюми байналмилалии сатуи баланд оид ба Даусолаи байналмилалии амал "Об барои рушди устувор", солуои 2018-2028 дар Чумуурии Точикистон, санаи 14 - уми декабри соли 2022 дар Мачмаи Умумии Созмони Милали Муттауид зимни ичлосияи 77 - уми катънома ташаббуси навбатии Асосгузори сулуу Ваудати миллй, Пешвои миллат, Президенти Чумуурии Точикистон, муутарам Эмомалй Раумон оид ба эълон гардидани "Соли 2025 - соли байналмиллалии уифзи пиряхуо" бо пуштибонии 153 кишвари узви СММ пазируфта шуд. Маълум мебошад, ки ин масъала яке аз муаммоуои мубрами замони муосир буда, таваччууи оламиёнро ба худ чалб намудааст.
Баруак мегуянд, ки уамаи покии олам зи об мебошад. Беууда бузургон нагуфтаанд: "Об - сарчашмаи уаёт аст". Зеро, аз лаузауои ба дунё омадани кудак то рузи мамот ба инсон об зарур аст. Дар китоби "Авасто" кайд карда шудааст, ки "Ифлоскунии об, хок, оташ гуноуи
азим аст". Вокеан хам хифзи тозагии об ва сарфакорона истифодабарии он яке аз омилхои мухимтарини хаёти инсоният мебошад, ки онхо ивазнашавандаанд.
Сахми об дар хамаи давру замон дар иртибот бо пайдоишу хаёти мавчудоти зинда дар сайёраи мо нихоят бузург аст. Раванди ташаккули гидросфера хеле тулонй буда, холо хам идома дорад. Ба акидаи академик А.П.Виноградов хачми умумии оби кабати мантия кариб ба 20 млрд км3 мерасад, ки ин айни замон нисбати хачми умумии укёнусхои чахон 10-12 баробар зиёд аст. Обхои номбурда аз чихати кимиёвй ва физикй ба маъданхои зеризаминй ва чинсхои кухй алокаманд буда, яке аз манбаъхои асосии обхои сатхи кураи Заминро ташкил медиханд. Кураи Замин дар байни сайёрахои низоми шамсй ягона сайёраи дорои кабати обй ба шумор меравад. Х,ачми умумии гидросфера кариб 1,0 млрд км3 ташкил медихад, ки 94 фоизи онро укёнусхои чахон, 60 000 км3 ё 4 фоизи онро обхои зеризаминй ва 24 млн км3 1,6 фоизи онро бошад, пиряххои кутбй (Антарктида ва ^утби Шимол) ташкил медихад. Ба хиссаи обхои нушокй дар гидросфера хамагй 360 000 км3 (0,25 фоиз) рост меояд, ки аз ин микдор 278 000 км3 онро оби кулхо ташкил мекунанд. Таксими об дар кураи Замин нобаробар сурат гирифтааст, ки он ба инкишофи сохахои гуногуни кишоварзй ва саноат таъсири назаррас мерасонад. Ин, пеш аз хама, ба хусусиятхои сатхи замини махал ва омилхои иклимй сахт вобастагй дорад. Масалан, дар минтакаи муътадил ва экваториалй ба хар кас 25 хазор м3 оби нушокй, вале дар минтакаи хушкй (биёбону нимбиёбон), ки 1/3 хиссаи ахолии чахон зиндагй мекунад, ба хар кас дар як сол хамагй 3 хазор м3 рост меояд. Ин кисмати обро хам аксар барои обёрии заминхо истифода мебаранд. Х,оло таксими обро ба хар сари ахолй дар китъахои алохидаи кураи Замин оварда мешавад. Мувофики ин чадвал таъминоти аз хама бештари об ба китъахои Австралия ва Океания рост меояд.
Агар ба вазъи демографй дар кураи Замин назар андозем, пас дидан душвор нест, ки кисме аз ракамхои чадвали боло, махсусан дар китъаи Осиё ва Африко тагйироти куллиро талаб мекунад. Бо вучуди ин мукаррар намудан осон аст, ки таъминот бо оби дарёхо дар байни китъахои олам фарки чиддй дорад.
Ахамияти об барои кору фаъолияти хаёти инсон хамчун манбаи хосили фаровон ва кувваи барк мебошад. ^ариб 71% - и сатхи Заминро об ташкил медихад. Дар хакикат, об дар таркиби хамаи мавчудот, яъне дар хок, чинсхои кухй ва минералхо, хамаи набототу хайвонот ва хам дар организми инсон ба микдори муайян мавчуд мебошад. Масалан, 3/4 хиссаи таркиби бадани инсон аз об иборат аст. Дар таркиби помидор 93%, картошка 77%, карам 94%, бодиринг 98% ва медуза 97% об доранд.
Бояд гуфт, ки дар тули чандин дахсолахо об хамчун ашёи хоми ягона ва арзонтарин хосил намудани гидроген (Н2) ба шумор меравад. Обро дар истехсолоти дигар сохахои саноат низ истифода мебаранд. Бо воситаи об маъданхоро аз чинсхои кухй чудо менамоянд. Барои хосил намудани 1 тонна чуян -130 тонна, 1 тонна никел - 700 тонна, 1 тонна когаз - 900 тонна ва 1 тонна матоъ 150 тонна об зарур мебошад. Об доимо дар гардиш аст ва иштирокчии фаъоли ин чараёни бузурги табиат олами наботот мебошад.
Сол то сол дар тамоми мамлакатхои дунё ба масъалаи истифодаи дурусту сарфаи оби нушокй дар хама сохахо чорахои чиддй меандешанд, зеро бе об тасаввур намудани хаёт гайриимкон аст. Дар таъмини амнияти озукавории кишвар барои сохаи кишоварзии мамлакат об ахамияти калонро дорад, ки кариб 80 фоизи махсулоти хочагии кишлок аз хисоби заминхои обй истифода бурда мешавад. Х,ачми умумии обе, ки аз хамаи манбаъхо барои обёрй гирифта мешавад, ки ба хисоби миёна 8,0 - 10,0 км3 дар муддати як солро ташкил медихад. Зиёда аз 90 фоизи хачми умумии об аз манбаъхои табий барои эхтиёчоти хочагии обй истифода мешавад. Истифодаи об барои нигох доштани мухити зист накши бузург дорад. Сарфи назар аз он, ки барои устуворй ва рушди он хачми кофии об истифода мешавад. Бо максади хифзи мухити зист дар Точикистон чангалхо, кулхо ва ботлокзорхо истифодабарандагони об мебошанд.
Гидроэнергетика яке аз сохахои мухими Точикистон буда, асоси иктидори энергетикии кишварро ташкил медихад. Аз 5,414 МВт иктидори мавчудаи энергетикии кишвар, 4,996 МВт
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
ё 93% аз неруи обй рост меояд. Дар истехсоли солонаи кувваи электр хиссаи гидроэнергетика 98 — 99 фоизро ташкил медихад. Хусусияти мухими гидроэнергетика дар он аст, ки энергияи потенсиалии обро истифода бурда, онро бебозгашт истеъмол намекунад. Он ба сифати табиии об таъсир намерасонад. Х,ар сол об дар хачми 30 - 35 км3, ки аз неругоххои барки обии кишвар мегузарад, хамагй 16 - 17 миллиард кВт соат кувваи электр тавлид мекунад.
Истифодабарии об дар сох,аи мохипарварй. Мохипарварй, инчунин зерсохаи мухими истифодаи васеъи об ба шумор меравад. Х,авзхои мохипарварй дар сохилхои васеъи дарёхо ё дар наздикии хавзхои обхезии онхо сохта мешаванд, ки ин талафи бебозгашти обро кам мекунад. Х,ачми обе, ки дар хавзхои мохй истифода мебаранд, ба хисоби миёна 90 — 100 миллион м3 дар як сол, ё худ 0,8 — 1,5 фоизи тамоми истеъмоли оби Чумхуриро ташкил медихад.
Дар худуди кишвар маконхои истирохатй дорои иктидории бузурги рекреатсионй мебошад. Дар чумхурй 162 ёдгорихои оби табиии манзара муайян карда шуда, зиёда аз 200 чашмаи маъданй, 18 кули лой ва шур ба кайд гирифта шудааст. Х,ачми обе, ки дар минтакахои истирохатии чумхурй истифода бурда мешаванд, муайян карда нашудааст, вале маълум аст, ки оби дар ин раванд истифодашуда баъди тозакунй кисман ба манбаъхо бармегардад.
Таъминоти об дар сох,ах,ои саноатй. Истехсоли саноатй дар солхои аввали истиклолияти кишвар ба таври кобили мулохиза кохиш ёфт, вале дар солхои охир он босуръат баркарор шудан гирифт. Соли 1990 дар саноат 607 миллион метри мукааб об сарф шуда бошад, дар айни замон сарфи умумии об ба 240—300 миллион метри мукааб мерасад, ки ин ба 2—3 фоизи тамоми сарфи оби чумхурй баробар мебошад. ^исми зиёди об барои саноат аз обхои зеризаминй гирифта мешаванд.
Яке аз муаммохои экологй дар он аст, ки мавчудияти об дар хама китъахои чахон баробар нест. Х,оло бо оби нушокй таъмин намудани ахолй, масъалаи мураккабтарини замони муосир гардидааст. Бар замми ин, истеъмоли об дар хар 10 - 12 сол ду баробар меафзояд. Мукаррар карда шудааст, ки дар вакти кишти як растании чуворимакка то 200 литр обро бухор менамояд. Сарфи об дар 1 гектар майдони чуворимакка 6 хазор тоннаро ташкил медихад.
Бо максади бехтар истифода бурдани об, таъмини бемушкилот нашъунамо ёфтани растанихо намудхои тачхизотхои замонавии обёрй самаранок истифода Бо ифтихор мегуем, ки яке аз сарватхои асосии Чумхурии Точикистон захираи об мебошад, ки марзи онро зиёда аз 947 дарёхо, якчанд кулхо, пиряххо ва обхои зеризаминй ташкил медиханд. Точикистон аз чихати захираи неруи обй дар микёси Осиёи Марказй дар чои аввал ва дар дунё чои 8 -умро ишгол менамояд. Олимон муайян намудаанд, ки беш аз 80 %-и обе, ки сарф мешавад, дар сохаи кишоварзй истифода мебаранд. Тахлилхо нишон додаанд, ки истифодаи об дар Осиёи Марказй нисбат ба кишвархои дигари чахон зиёд мебошад.
Оиди сарфакорона истифодабарии об дар сохаи кишоварзй олимон харгуна тачхизотхои инноватсионии худро ихтироъ ва истифода бурда истодаанд. Масалан, барои минтакахои хушкй истифодабарии обёрии катрагй, боронй ва гайрахоро барои нихолшинонй бо воситаи системаи истифодабарии онхо мебошанд.
Тавре, ки мо медонем, ин системахо нисбат ба дигар системахои анъанавй бартарихои муайянеро доранд, ки обёрии катрагй бартарихои асосии зеринро доранд:
• Микдори об аз хисоби бухоршавии талафшударо хеле кам мекунад(хам хангоми обёрй ва хам хок);
• Заминхои корамро аз эрозия эмин медорад;
• Имконияти хосили зиёд аз заминро медихад;
• Назорати меъёрхои истифодаи нурихо хеле дакиктар ва осонтар менамояд.
Корхонахо метавонанд як кисми оби партовро мустакиман истифода баранд, ба шарте
ки он ба максад мувофик бошад. Масалан, истифодаи оби коркард барои хунуккунй ё гармкунй, ё оби борон аз чамъоварии бом ё пешдоманхои бетонй, обёрй ё шустани мошин ва монанди инхо. ^исман бо максади ба хадди аксар расонидани хосилнокй барои конеъ кардани
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
талабот, истифодаи нуриуои кимиёвй ва пеститсидуо дар солуои охир уам дар хочагии саноатй ва уам дар хочагиуои хурд афзоиш ёфта, кишоварзиро ба манбаи эутимолии ифлосшавии мууити зист табдил дод. Ифлосшавии обуои зеризаминй ва руизаминй тавассути истифодаи кишоварзй аз обуои партови тозанашуда ё нокифоя тозашуда дар бисёре аз кишваруои ру ба тараккй, ки дар он чунин обёрй амалй карда мешавад, як масъалаи асосй мебошад. Идоракунии мукаммали обуои партов метавонад саломатии коргарон, махсусан дар соуаи кишоварзиро тавассути коуиш додани хатари гирифторшавй ба микроорганизмуо беутар созад.
Тагйирёбии иклим, кам шудани масоуати заминуои корам ва сол аз сол зиёдшавии ауолии кураи Замин уамаро ба ташвиш овардааст. Инчунин тагйирёбии иклим махсусан кори кишоварзонро душвор карда, моенауои зиёде эчод менамояд. Масалан, дар моуи июн аз уад зиёд шудани гармй ва зиёд гардидани талабот ба об, дар натича хушк шудани зироатуои киштшуда бисёр ба назар мерасад. Ин омилуо ба деуконон таъсируои зиёд мерасонанд. Инсоният дар гармй ва хунукй барои худро нигоу доштан уамеша мубориза бурда, худро мутобик мекунад. Аз ин хотир, кам кардани таъсири хушкй ва гармй ба парвариши зироат ва самаранокгардонии кишоварзй низ басо мууим мебошад. Самаранок ва мувофики меъёр истифодабарии оби обёрй шаванда дар моуи июн ауамияти калон дорад. Ташкили бауисобгирии истифодаи об кадами аввалин барои сарфаи об уангоми обёрй мебошад. Барои бауисобгирии дурусти истифодаи об дар хочагиуои деуконй зарур аст тачуизоти обченкунак, ки сарфаи обро аник муайян менамояд, истифода баред. Деуконон бештар ба захирауои гайримукаррарии об, асосан обуои партов, аз сабаби микдори зиёди маводи гизой ё набудани захирауои анъанавии об назар мекунанд. Агар бехатар истифода бурда шавад, обуои партов манбаи пурарзиши уам об ва уам маводи гизой буда, ба амнияти об, гизо ва беубуди шароити зиндагй мусоидат мекунанд.
Дар минтакауои Чумуурии Точикистон меъёруои талаботи оби зироатуои кишоварзй, аз руи бухоршавй ва микдори боришуо дар уудуди ноуия, муддати обмонй, намуди хок, техника ва технологияи обмонй ва дигар омилуое, ки ба хислати ин ноуия муносиб аст, муайян мешаванд.
Бинобар сол аз сол мубрам гардидани норасогии оби ошомиданй дар байни ауолии сайёра бо карори СММ уар сол санаи 22-юми март чун рузи захирауои обй тачлил мешавад. Созмони Милали Муттауид дар он асос ин карорро кабул намудааст, ки одамон моуияти мушкилоти имрузаи обро дарк намуда, ауамияти онро дар уифзу пойдории табиати зинда дониста бошанд. Масъалаи об набояд як мавзуи назарногиру ночиз бошад, балки уар нафар донад, ки бе об уаёт нест. Бе телефони мобилй, компютер, автомобил ва нафту газ зистан мумкин аст, аммо бе об номумкин.
Аз ин лиуоз, тоза нигоу доштани об ва мукаддас шуморидани он, киммат донистани уар катраи ин муъчизаи бузург карзи уар як инсони асил аст, зеро об на тануо уамчун манбаи ободй, балки маъхази нуру рушной ва маусули шодиуои олами уастист, ки аз захирауои об бояд мо дар соуауои гуногуни чомеа сарфакорона истифода барем.
Бо назардошти он, ки об чавуари асосии уаёт аст, тоза нигоу доштани он дар сайёраамон яке аз казияуои асосии умумибашарист ва моро водор месозад, ки барои наслуои оянда барои бокй нагузоштани обуои ифлосшуда ва зауролуд мубориза барем.
1трас1 Гас1ог: 8ЛГ 2019 - 5.11 ЕСТЕСТВЕННЫЕ НАУКИ
2020 - 5.497 181 2019 - 0.172
ФЕ^РАСТИ АДАБИЁТ^ОИ ИСТИФОДАШУДА:
1. Абдурахимов С. Я. Геоэколгические проблемы техногенеза на территории Северного Таджикистана. - Перм: изд-во Перм. ун-та, 2003. 145с.
2. Львович М. И. Вода и жизнь. Водные ресурсы, их преобразование и охрана. М.: Мысль . 1986. 254с.
3. Ходжаев М. Х. Водно экологические проблемы Северного Таджикистана. М.: - 1996 167с.
4. Ахроров Ф., Муртазаев У.И. Особенности зарастания некоторых водохранилищ Таджикистана в условиях резкого колебания уровня воды//Изв. АН Тадж.ССР, отд. биол.наук, 1985, №1 (98).-с. 75-80.
5. Лукина Л.Ф. Эвапотранспирация у макрофитов водохранилищ Днепра// Круговорот веществ и энергии в водоемах. - вып.1. Иркутск, 1981.-с.90-93.
6. Маводуои конференсияи чумх,уриявии илмй-амалй (13 - июнии соли 2015). - Душанбе: "Бах,манруд", 2015с.
