CC BY
9УДК 57.026
ИСТИФОДАИ МЕТОД^ОИ ГЕОБОТАНИКИ ^АНГОМИ ОМУЗИШИ ПАРТОВГОХ,Х,ОИ РаДиОКТИВИ (дар мисоли партовгохи Дермой)
ШАРИПОВА САНОАТ ВОСИДОВНА
ассисенти кафедраи экология ва хифзи табиат МДТ-и "Донишгохи давлатии Хучанд ба номи академик Бобочон Гафуров" Хучанд, Точикистон
РА^МОЩУЛОВ МУХРИДДИН АБДУНАЗАРОВИЧ
муаллими кафедраи экология ва хифзи табиат МДТ-и "Донишгохи давлатии Хучанд ба номи академик Бобочон Гафуров" Хучанд, Точикистон
ФАЙЗИЕВА ША^НОЗА АНВАРОВНА
муаллимаи кафедраи экология ва хифзи табиат МДТ-и "Донишгохи давлатии Хучанд ба номи академик Бобочон Гафуров" Хучанд, Точикистон
ШАРИФХОЧАЕВ ИСМОИЛХОЧА исроилхо^аевич
Магистранти соли 2-юми ихтисоси "экологияи умумй" кафедраи экология ва хифзи табиат МДТ-и "Донишгохи давлатии Хучанд ба номи академик Бобочон Еафуров" Хучанд,
Точикистон
Аннотатсия. Дар мацола оид ба истифодаи методхои геоботаники дар омузиши партовгохи Дермой маълумот барраси гардидааст. Дар натицаи тадцицотхои биохимиёви маълум шудааст, ки мицдори шуопошщои иони ва радионуклидхо асосан дар таркиби хок ва растани зиёд мебошад. Шуопошщои иони ва радионуклидхо ба элементхои стимулятори реаксияхои биохимияви дохил шуда, дар бисёр маврид тагйиротхои биологиро дар растанщо ба амал меоранд.
Вожахри калиди: шуопошщои иони ва радионуклидхо, партовгохи радиоктиви, методи геоботаника, гузаронидани ташхис, тахлил, натица.
Дар партовгохи радиоктивии вокеъ дар Дехмой 20 млн м3 такрибан 36 млн тонна партовхои радиоактивй гуронида шудааст. Солхои тулонй марзи он чо хушк гардида, хеле хатарнок барои саломатии инсон ва олами набототу хайвоноти гирду атрофи дар он чо сукунатдошта ба миён омадааст. Барои пешгирикунии чунин холат дар ин марз махсус растанихо шинонида шуда, дар чойхое, ки растанй шинонида нашудааст, таркишхо ба 50 см, чукурй расидааст. Ин боиси зиёд гардидани шуопошихои ионй ва радионуклидхо ва хатари пахншавии он дар махалхои наздик гардидааст. Натичаи тахлилхои профессор Х,отам Муртазоев нишон медихад, ки дар баъзе марзхои вилояти Сугд микдори шуопошихои ионй ва радионуклидхои пахншуда то ба 300 микрорентген/соат мерасад, дар он холате, ки ин микдори набояд аз 57 микрорентген/соат зиёд бошад. Микдори нурхои радиоактивй дар худудхои партовгохи радиоактивии Дехмой такрибан 18-25 мкр/соатро ташкил намуда, дар худи хамон марз такрибан 150-250 мкр/соат ба кайд гирифта шудааст [3,с.131-139]. Дар натичаи тадкикотхои биохимиёвй маълум гардидааст, ки микдори шуопошихои ионй ва радионуклидхо асосан дар таркиби хок ва растанй зиёд гардидааст. Шуопошихои ионй ва радионуклидхо инчунин дар таркиби хавои атмосферй, сарватхои обии сатхй ва зеризаминй, олами хайвонот низ ба назар мерасад [3,с.54-65] .
Таъсири шуопошихои ионй ва радионуклидхо асосан дар чануби партовгох ба назар мерасад. Зеро чуйборе, ки дар наздикии партовгох карор дорад, бо моддахои радиоактивй олуда гардидааст. Чангу губоре, ки аз партовгох бароварда мешавад, ба чойхои наздики партовгох ва растанихо таъсири манфй мерасонад. Корхои илмй- тадкикотие, ки ба
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
монанди ченкунихо бо методи гамма-спектрометрй ва афканишот дар худуди минтакахои санитарй мухофизатии партовгох нишон дода шудааст, фаъолияти истехсолии хочагихои кишоварзй ва истифодабарии замин дар масофаи 200м аз сархади партовгох имконпазир аст, тавсия дода мешавад.
Барои боз хам пурра ва амик бахо додани пахншавии маводхои радиоактивй ва металлхои вазнин дар ин минтака ва берун аз он тадкикодхои геохимиявй ва геоботаникй дар объектхои растанихо ва хок гузаронида шуданд.
Аз давраи солхои 1991 то 2020 сол дар минтакаи партовгох бисёр дар оилаи растанихо тагйиротх,о ба амал омаданд. Дар кисми шимоли гарбй ва шимоли шаркии канори партовгох хусусан растанихои оилаи эфимерхо ба чои эфимерхо эфимероидхо ва явшон пахн шудаанд. ^исми руйпуши растанихо дар сатхи партовгох ба хисоби миёна то 20% зиёд шудааст. Оилаи явшонихо дар кисми гарбии ба партовгох, чойгир шудаанд. Пушиши хок ва растанихои дар баландихо 60% дар пастхамихо 40% ро ташкил медихад.
Таркиби химиявии растанихо дар натичаи таъсири муташаккили омилхои зиёди амалкунанада, ки байни онхо: омилхои физиологй, ки аз раванди хаёгузаронии растанихо ва ба замшавии интихобй ва намудхои элементхои химиявй дар организми растанихо ба вучуд меояд таъсир мерасонад; экологй, ки ба шароитхои геохимиявии хок, иклим ва дигар шароитхои мухити беруна вобаста аст инчунин, омили равандхои физикавй ва химиявй ба монанди таъсири нурхои гамма-квантй ва захирашавии элементхои химиявиро дар растанихо таъсир мерасонад.
Барои элементхои радиоактивй ва вазнин консентратсияшавии дар хок ва баъд дар растанй характернок аст. Онхо ба элементхои стимулятори реаксияхои биохимияви дохил шуда, дар консентратсияи баланди элементхои захрнок, ки барои растанихо заровар аст, дар бисёр маврид тагйиротхои биологй ва нуксонхоро дар растанихо ба амал меоранд. Х,амаи намудхои растанихое, ки дар хок вучуд доранд ва аз уран-238 бой мебошанд то ягон андоза дар таркибашон элементхои вазнин ва захрнок мавчуд буда, ин элементхо бо методи гамма-спектрометрй муайян карда мешаванд. Элементно ба таркиби растанихо дар намуди ионии дохил мешаванд. Механизми консентратсияшавии ионхо дар натичаи омехташваи ионхо дар мухити обй ба амал меояд.
Барои омухтан ва тахлил намудани таъсири шуопошихои ионй ва радионуклидхо ба растанихое, ки дар он марз нашъунамо менамоянд аз методи геоботаникй истифода бурдан мумкин аст. Х,ангоми гузаронидани тачрибаи тадкикотии илмй - сахрой ва дар натичаи коркарди маводхои геоботаникй чунин вазифахо ичро карда мешаванд:
- Муайян намудани намудхои растанихое, ки хусусияти хос ва характерноки геохимиявии мухит дошта;
- Муайян намудани тагйиротхои морфологй ва мигратсионй дар намудхои алохидаи растанихо, ки аз таъсири гамма-афканишот тагйир ёфта;
- Муайян намудани растанихои индакатор, ки чамъкунандаи тамоми элементхои вазнин ва радиоактивй мебошанд.
Дар натичаи тадкикотхои харитаи геоботаникй ва гамма-афканишоти партовгох тартиб дода шуданд. Дар раванди омузиш намунахои кисми руизаиминии растанихо (барг, шох, навдахо) дар партовгохи радиоактивии Дехмой чамъ карда шуда, хар намуна дар халтачаи махсус, ки аз матои сахт бофта шудааст чойгир карда мешаванд. Баъд аз он намунахои растанихоро дар шароити лабораторй ба хиссачахои хурд реза карда, инро дар пакетхои махсус, ки аз когаз тайёр карда шудааст, дар тафдонхои махсус (70-800С) хушконида мешаванд. Намунахои зеринро дар тафдон дар температураи 450-5000С дар муддати 3-4 соат ба хокистар табдил дода мешаванд. Барои гузаронидани ташхис вазни стандартии намунаи растанй то 100грамм лозим аст. Илова бар ин дар минтакахои гирду атроф ченкунихои гамма-афканишот гузаронида мешаванд. Х,ангоми таъсири шуопошихои ионй ва радионуклидхо ба
элементхои стимуляториии растанй реаксияхои биохимиявй дохил шуда, дар бисёр маврид таъгиротхои биологй ва нуксонхоро дар растанихо ба амал меоранд.
Дар натичаи маълумотхои намунагирии геохимиявй ва биогеохимиявй коэффисиенти фурубарии биологй хисоб карда мешавад. Аз руи маълумоти чадвали 1 ва 2 характери захирашавии элементхо дар растанй ва таркиби он дар хок чунин гуруххоро таксим кардан мумкин аст.
1. Таркиби элементарии растанй ба таркиби элементи хок наздиктар ба инхо дохил мешаванд: манган, никел, арсен.
2. Таркиби элементарии растанй аз таркиби элементи хок камтар аст: хром.
3. Таркиби элементарии растанй аз таркиби элементи хок зиёдтар аст.
А). молибден ба хисоби миёна 1,5 то 2,5 маротиба зиёд назар ба таркиби элементрии хок. Боз захирашавии ин элементхо дар растанй дида мешаванд, вакте, ки ин элемент дар хок ба микдори хеле кам дучор мешавад.
б) кургошим-таркиби он дар растанй 5-10%, дар баъзе холат баъзе намудхо зиёдтар аз таркиби элементарии хок
4. Элементно ба таври гуногун захира мешаванд:
а) уран- таркиби он дар растанихо баланд ё баробари хок;
б) ванадий -таркиби он дар растанихо одатан назар ба хок паст мебошад;
в) рух- таркиби он дар явшон, катран баробар ё аз хок баланд.
Ч,адвали 1
Микдори микроэлементхо дар таркиби растанихо_
Элемент Таркиб, % Коэффисиенти консентратсия, Кс
Min max Миёна Табии min max хисоби миёна.
Mo 0,5 3,0 1,5 3,0 0,2 1,0 0,5
Mn 0,03 0,5 0,2 0,016 1,9 31,0 20,0
Ni 0,0003 0,01 0,003 0,001 0,3 10,0 6,0
CK 0,001 0,003 0,002 0,0005 2,0 6,0 4,0
Zn сл 0,005 0,003 0,0009 - 5,0 4,0
Cf 0,001 0,01 0,008 0,0024 0,4 4,0 2,8
Pb 0,003 0,03 0,024 0,001 3,0 30,0 18,0
Zn 0,001 0,05 0,03 0,004 1,0 50,0 32,0
Ag сл 0,0003 0,0002 0,00006 - 5,0 5,0
As 0,003 0,003 0,003 0,0005 6,0 6,0 6,0
Co 0,0001 0,0005 0,0003 0,0004 0,25 1,3 1,0
F 0,001 0,005 0,003 0,0005 2,0 10,0 6,0
Чадвали 2
Коэффисиенти фурубарии биологй дар растанихо
Уран кариб, ки дар хамаи растанихо захира мешавад. Дар раванди тадкикот муайян карда шуд, ки зиёдшави консентратсияи кургошим ба зиёдшави ва захирашавии дигар элементхо оварда мерасонад. Кадмий факат дар растанихое, ки дар минтакахои ифлос нашунамо мекунанд зиёд аст. Ба хисоби миёна таркиби кадмий дар кисми растанихо 5-10 маротиба зиёд мебошад. Таркиби молибден, рух, сирконий ба хисоби миёна дар растанихо дар нохияхои партовгох аз руи нишондодхои таркиби элементарии хокистари растанй баробар аст [7, с.21-24].
Таркиби молибден, рух, сирконий ба хисоби миёна дар растанихо дар нохияхои партовгох аз руи нишондодхои таркиби элементарии хокистари растанй баробар аст. Молибден, сирконий дар явшон ва ангур хуб захира мегардад.
Дар раванди тадкиккот муайян карда шуд, ки зиёдшави консентратсияи кургошим ба зиёдшави ва захирашавии дигар элементхо оварда мерасонад. Кадмий факат дар растанихои, ки дар минтакахои ифлос нашъунамо мекунанд зиёд аст. Ба хисоби миёна таркиби кадмий дар кисми растанихо 5-10 маротиба зиёд мебошад. Дар растании явшон кадмий бисёр захира мешавад.
Бояд кайд кард, ки таркиби арсен дар хамаи ландшафтхои нохияхои партовгохи радиоактивй дар хамаи намудхои растанихо камтар буда, 3,0*10-3%, ки ба 6-10 маротиба зиёд аз нишондоди миёна дар таркиби хокистари растанихо вучуд дорад.
Аз руи маълумотхои додашуда, таркиби химиявй ва изотопии партовхои радиоактивй дар системаи «Партовгох-хок растанй» омухта шуд. Маълум гашт, ки ифлосшави радиоактивй аз хисоби элементи радий 226 ва махсули таксимшудаи он радон-222 ба амал омада, инчунин элементхои вазнин Mn, Ni, V, C;, Mo, Pb, Zn дар таркиби намунахо вучуд доранд.
Дар натичаи равандхои физикй ва химияви мигратсияи элементхои F, Cd, Pb, Zn, SO42-, NO3- , CI- ва радона - 222 ба амал омада ифлосшавии биосфера, ва атмосфера ба амал меояд.
Дар асоси омузиш ва тахлили ченкунихои радиологй ва тахлилхои физикй ва химиявии сатхи ифлосшудаи радиоактивй дар минтакаи Дехмой муайян кардашуданд. Инчунин раванди харакати ифлосшавй дар биосфера хусусан дар растанихо тадкикотхо гузаронида шуда, сабаби он нишон дода шуданд. Таркиби элементарии сатхи хок ва растанихо муайян карда, роххои бартарф кардани он омухта шуданд.
АДАБИЁТ
1. Акопян А.А. Химическая термодинамика-М:Высшая школа,1963. 52с.
2. Гаррелс Р.Н., Крайст Ч.Л. Растворы, минералы, равновесия. - М.: Мир, 1968. 368 с.
3. Муртазаев Х., Муртазаев А. Радиация и её влияние на биосферу Северного Таджикистана. -Худжанд: Нури маърифат, 2015,-156с.
4. Некрасов Б.В. Основы общей химии. - М.: Химия, т.1. 1965. 518 с.
5. Радиометрические методы поисков и разведки урановых руд. - М.: Госгеолтехиздат, 1957. 610с.
6.СкорлеттиВ.В.Теоретическая электрохимия-Л.:Госхимиздат,1959. 60с.
7. Х. Муртазоев. Радон и его концентратсия в помещениях Северного Таджикистана. Худжанд, Меъроч,2014,- 164с
