Научная статья на тему 'ЭКОНОМИКО-ГЕОГРАФИЧЕСКОЕ ОПИСАНИЕ БАССЕЙНА РЕКИ ПЯНДЖ И ЕГО ЭНЕРГЕТИЧЕСКИЙ ПОТЕНЦИАЛ'

ЭКОНОМИКО-ГЕОГРАФИЧЕСКОЕ ОПИСАНИЕ БАССЕЙНА РЕКИ ПЯНДЖ И ЕГО ЭНЕРГЕТИЧЕСКИЙ ПОТЕНЦИАЛ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
196
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ГРАНИЦА ТАДЖИКИСТАНА / СРЕДНЕГОДОВОЙ МОДУЛЬ / ГИДРОЭНЕРГЕТИЧЕСКИЕ РЕСУРСЫ / ТЕЧЕНИЕ РЕКА / ГОДОВАЯ ПРОДУКЦИЯ / ГРЕБНИ / ПРОДОЛЖИТЕЛЬНОСТЬ НАВОДНЕНИЕ / ИСТОЧНИК / ДАННЫЕ / СЕЗОННОСТЬ

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Аминов Хушбахт Наджмиддинович

В статье дается экономико - географическая характеристика ресурсный потенциал реки Пяндж и его экономические мощности. Определена струкура стока реки характеризующая увеличение экономии воды во время весенних и летних паводков. Особое внимание в данной статье уделно изучению обосновения источником водосбора основных рек ГБАО, и их народнохозяйственное значение.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ECONOMIC AND GEOGRAPHICAL DESCRIPTION OF THE PYANJ RIVER BASIN AND ITS ENERGY CAPACITY

The article gives an economic and geographical characteristic of the resource potential of the Pyanj River and its economic capacity. Particular attention in the article is paid to the study of the substantiation of the catchment source of the main rivers of GBAR, and their national economic significance.

Текст научной работы на тему «ЭКОНОМИКО-ГЕОГРАФИЧЕСКОЕ ОПИСАНИЕ БАССЕЙНА РЕКИ ПЯНДЖ И ЕГО ЭНЕРГЕТИЧЕСКИЙ ПОТЕНЦИАЛ»

Khodzhiev Amriddin - Senior Researcher Institute of geology, earthquake engineering and seismology, Academy of Sciences of the Republic of Tajikistan, and Senior Lecture for Department of Geoecology of TSPU named S.Aini. Tel.: (+992) 934362668, E-mail: petrology tj@,mail.ru

Ashurmamadova Bashorat - assistant of the Department of Engineering scientist of KHSU named M.Nazarshoev. Тел.: Тел.: (+992) 915707605

Valiev Sayfiddin - assistant of the Department of Geoecology of TSPU named S.Aini. Tel.: (+992) 900690779

ТАВСИФИ ИКТИСОДЙ - ГЕОГРАФИИ ХАВЗАИ ДАРЁИ ПАНЧ ВА ЩТИДОРИ ЭНЕРГЕТИКИИ ОН

Аминов Х.Н.

Донишгохи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни

Вилояти Мухтори кухистони Бадахшон яке аз минтакаи баландкухи Осиёи Мадаазй буда аз сарватхои обй бой мебошад. Онро саргахи обхои Осиёи Марказй гуем хам хато намекунем, аз он лихоз, ки 45% захирахои обй аз дарёи Панч чорй мегардад. Сарватх,ои обии вилоят аз захираи обии пиряххо, дарё, кул ва обхои зеризаминй иборат аст.

Дар каламрави вилоят беш аз 10 000 (дах хазор) дарёхои аз 10 км камтар дарозидошта кариб 500 дарёхои хурд ва бузурги дигар ки аз 25 то 300 км дарозй доранд мавчуд астГ5]. Чамъи хисоби миёнаи чоришавии дарёхои вилояти Мухтори кухистони Бадахшон 15 млн м мебошад, ки аз он танхо 5% дар худуди вилоят истифода бурда мешавад. Хачми умумии дарёхои нохия ба хар сари

3 2 3

ахолй 59,6 хазор м ва бар хар 1 км худуд 251,7 хазор м -ро бахо дода шудааст. Аз нуктаи назари геологй танхо 190 дарёи нохия мавриди омузиш карор гирифтааст, ки дарозии умумии онхо ба 5,2 хазор километр баробар аст[4]. Таксимшавии захираи об дар худуди нохия як хела нест (ниг ба чадвали 1.1).

Чддвали 1.1. Таксимшавии захираи об дар худуди нохияи иктисодии Бадахшон

Минтака Масохати минтака (км2) Масохати минтака (%) Номи хавза Хачми об

км /100 км2 %

Помири Еарбй 29690 32,7 Амударё 18,5 24,9

Помири Марказй 27135 29,8 Амударё 15,4 23,3

Помири Чанубй 13540 14,3 Амударё 18,4 27,4

Помири Шаркй 21600 23,2 Тарим 13,7 20,6

Чамъ: 906900 100,0 16,6 100

Манбаъ: Агаханяц О.Е. Основные проблемы физической географии Памира. Душанбе, 1965. С-

147.

Шохобхои асосии хавзаи дарёи Панч дар худуди ВМКБ инхо мебошанд: Вахондарё, Гунд, Шохдара Бартанг, Язгулом, Ванч ва Хумбов (ниг ба расми 1). Дарёи аз хамма калонтарини вилоят Панч мебошад, ки шохобхои калонтарини он дарёхои Гунд, Бартанг, Язгулом ва Ванч ба хисоб меравадГ2].

Панч. Дарёи Панч дар кисмати чанубии марзи чумхурии Точикистон ба масофаи 921 км чорй мешавад. Он аз руи дарозй (921 км), майдони чои обгундор (114 000 км ) ва аз руи хачми обшорааш (33,4 км ) дарёи калонтарин махсуб мегардадГ14]. Дарёи Панч сархади давлатии ИДМ ва ЧИА - ро аз хам чудо менамояд. Нуктаи пайвастшавии дарёхои Помир (аз тарафи рост) ва Вахондарё (аз тарафи чап) - ро хамчун саргах кабул мекунанд. Аз нуктаи назари В.Л. Шултс, ки дарёхоро тасниф кардааст дарёи Панч шакли гизогирии пиряху барфиро дошта аз лихози таксимоти дохили солонаи обшорааш ба типи дарёхои Тён - Шонй бо пуробии тулкашида, дар фасли гарми сол ва обшораи устувор дар фасли сарди сол мансуб донистааст. Дар натичаи тахкикот муайян гардидааст, ки модули солонаи обшараи дарёи Панч наонкадар баланд - 8,99 л/с-км дар чараёни поёнй будаон аз лихози дарозии дарё дар худуди 8-11 л/с-км тагйир меёбад. Аммо дар кисматхои нисбатан баландкухи нишебихои чанубй ва чанубу - гарбии каторкухи Дарвоз дар болооби рости дарёи Панч - Паткинав, Обивисхарв, Ванч минтакаи васеъе бо модулхои нисбатан зиёд дар каламрави чумхурй - то 55 л/с-км вокеъ аст. Чойхои насбатан сернами обгундори дарёхои минтакаи баландкухи пиряхии каторкуххои Ванч, Язгулом, Рушон, Шохдара, Шугнон низ бо майдони обии зиёд фарк хоханд кард. Модулхои миёнаи солонаи ин дарёхо аз 20 то 30 л/с-км тагйир хохад ёфт. Вале дар дарёхои Помири Шаркй ин нишондодхо пастар ба кайд гирифта шудааст. Ин теъдод дар болооби дарёи Бартанг ва Гунт то 3,5 л/с-км - ро ташкил менамояд.

Иктидош гидроэнергетикии дарёи Панч ба 122,9 млрд. кВт/соат баробар буда, дар баообаш ин захирахои аз чихати техникй ва иктисодй максаднок барои сохтмони неругоххои барки - обй 82 млрд.кВт/соатро ташкил менамояд (ниг Ба чадвали 1.2.)[14].

Чадвали 1.2. иктидори гидроэнергетикии дарёи Панч

Дарёи Панч Хачми обанборхо, км Иктидори мукарраргардида, МВт Истехсол млрд. кВт.с/сол

НБО Баршор 1,25 300 1,6

НБОАндероб 0,1 650 3,3

НБО Пиш 0,03 320 1,7

НБО Хоруг 0,01 250 1,3

НБО Рушон 4,1 3000 14,8

НБО Язгулом 0,02 850 4,2

Гранитные ворота ГЭС 0,03 2100 10,5

НБО Ширговард 0,04 1000 9,7

НБО Хостав 0,04 1200 6,1

НБО Даштичум 10,2 4000 15,6

НБО Чумар 1,3 2000 8,2

НБО Москва 0,04 880 3,4

НБО Кончин 0,2 350 1,5

Мачмуи иншооти гидротехникии болооби Амударё 15,2 1000 4,4

Хамагй 32,56 17900 86,3

Шохобхои асосии сохили рости д.Панч (худуди ВМКБ) - Бартанг, Гунт, Ванч, Язгулом, Кизилсу (чанубй) аз чумлаи дарёхои калонтарини хавзаи Амударё мебошанд. Схемаи гидрографии ин шохобхо (шохобхои чап дар марзи Афгонистон мебошанд ва маълумот оиди онхо нест) дар расми 1 нишон дода шудаасг.

Дарёи Ванч аз лихози бузургии хавза (2070 км ) ва дарозй (92 км) шохоби панчуми дарёи Панч мебошад, ки ба дарёхои манбаи гизогириашон пиряхию барфй дахл дорад. Дар поёноб обхои пиряххои обшуда (41%), барфхои мавсимй (26%) ва обхои зеризаминй (33%) манбаъхои асосии гизогирй ба хисоб мераванд. Дар чараёни болой хиссаи обшораи пиряхй Низоми чараёни дарё дар баробари тадричан афзудани сарфаи об дар давраи обхезии бахору тобистон, ки одатан мохи апрел

ибтидo мeгирaд, тaвcиф карда мeшaвaд. Идoмaëбии oбхeзй ба xиcoби миëнa 199 руз буда, дар ин давра

ба xиcoби миëнa 88 % oбшoршaвии coлoнa рух мeдиxaд. Обшoрaи дaрë аз руи нишoндoдxoи

3 2

илмй ба 51,1 м /c бaрoбaр аст, ки oн ба мoдyли oбшoрaи coлoнaи 24,8 л/c-км мyвoфикaт мeкyнaд (чадвали 1.2.).

Дар чанубу Faрбтaри нуктаи ба д. Панч xaмрoxшaвии, дaрëи Ванч xaвзaи дaрëи ЯзFvлoм вoкeъ гардиааст, ки мaйдoни xaB3a ба 1970 км бaрoбaр буда, дaрoзиaш 80 км мeбoшaд. Maнбaи Fизoгирии ин дaрë низ пиряквд ва бaрФxo мeбoшaнд. Дар диаграммаи 2 накши oбшoрaи coлoнaи дaрë аз лиxoзи Fизoгирй нишoн дoдa шудааст.

Дaвoмнoкии oбхeзй — 176 руз идoмa rnräo мeкyнaд, ки дар ин вакт аз бистари дaрë 82% oбдaви coлoнa чoрй хoxaд шуд. Maвcими авчи oбхeзй oдaтaн дар мoxи июл, баъзан дар мoxи август мавриди мyшoxидa кaрoр мeгирaд. Обшoрaaш ба 36,6 м /c бaрoбaр буда, xиcoби миëнaи coлoнaи oбшoрa — 18,8 л/c км2 ба x^o6 мeрaвaд.

П^двяли 1.2. Taвсифи обшорли солонaи дaрёx,ои Шнч, BaHH, ЯзFyлом

Дaрë Hyктaи мyшoxидa Сарфи мжиаи conoRan o6 мЗ/c Хачми ш^наи o6шoрa млн мЗ Сарфи o6 Сарфи мжнаи тюти oбoвaрдxo (кг/c) Гилoлyдшaв ии миëнaи coлoнaи o6 (г/мЗ)

Сарфи здадтарин Сарфи камтарин

м3 cam м3 оана

Панч д. Панчи rnoën 1020 32 100 - - - - 1900 1800

^FyMoiw д. Moтрaвн 36,6 115 (293)* 30.04. -01.06. 41 11,8 09. 3. -12,04 60 37 1200

Ванч рeзишгox 51,1 161 (1800)* 04.июн 12,3 18-31.12 75 110 2000

* - mK^y^™ тахминж

Мaнбaъ: И. F. Тoxирoв Сарчашмагои oби чyмxyрии Тoчикиcгoн. Дvшaнбe 2005.

Бaртaнг. Дaрëи Бартанг, ки аз руи мacoxaти xaвзa (24700 км ), xaм аз руи дaрoзй (558 км) шoхoби аз хама кaлoнгaрин зeрxaвзaи дaрëи Панч мeбoшaд.

Fyнд. Дaрëи Fy^ — дaрoзиaш 296 км, мaйдoни xaвзaaш 13700 км мeбoшaд, ки аз кули Яшилкул ofo3 мeгaрдaд ва дуюмин шoхoби дaрëи Панч мавдуб мeгaрдaд. Дар xyдyди xaвзaи oн зиëдa аз 270 кул мавчуд acx Aммo култои ин xaвзa аз лиxoзи ишFOл намудани мaйдoн xaмaгй 0,7 % - рo ташкил мeкyнaнд, зeрo мacoxaти orao на oн кадар xaм кaлoн (90 км ) аст. Дар чaрaëни бoлoй, ки то ба кули Яшилкул рeхтaн ин дaрë нoми Aличyррo дoрo аст ва дaрoзиaш бoшaд, 106 км кайд гaрдидaacт.

Захираи икгидoри гидрoэнeргeгикии дaрëи Fyнд 940 мВт буда, якчoя 6o шoхoбxo —1692 мВт-рo ташкил мeдиxaнд. Кдами бoлoии xaвзa ^авзаи дaрëи Лличур 6o мacoxaти 2800 км ) дар xwv^ ^мири Шаркй, кдоми пoëнй дар ^мири Faрбй вoкeъ гаштаанд. Иклими ин чo caрд буда, дaрëxo 6o oбшoрaи нaчaндoн кaлoн тaвcиф карда мeшaвaнд. Лз руи мaълyмoти иcггoxи бoдvxaвocaнчии Булункул микдoри coлoнaи бoришoт 104 мм - рo ташкил дoдa xaрoрaти миëнaи январ — 25,5°, минимуми мутлак бoшaд — 61° мeбoшaд. Ин aдaдxo нишoндoдx,oи пacтгaрини дар Пoмир ба кайд гирифташуда мeбoшaнд.

Дар минтака^и ндобатан баландку^ кaтoркУxи Лличyри Шимoлй ва Aличvри Чанубй, ки

микдoри coлoнaи бoришoт дар oн чo ба 600 мм ва аз oн xaм зиëд мeрacaд, яхбандй (94 км ) инкишoф

2 2 ëфтa зичии шабакаи дaрëxo (тo 0,42 км/км ) ва oбFyндoрии orao (тo 115л/c•км ) здад мeшaвaнд.

Kиcми пoëнии xaвзaи дaрëи Fyнд, ки дoрoи мacoxaти бузурги 10900 км2 мeбoшaд, аз к^ми бoлoии oн ба куллй фарк хoxaд кард. KaтoркУxxo дар ин чo тo ба баландии 5000-5500 м, кyллaxoи aлoxидa бoшaнд гo ба 6000 м аз cara^ бадр мeрacaнд. Hишeбиxoи рocги кУxxoрo дaрaxoи бoрикv чукури дaрëxoи пyртaлoтyм, ки каъри orao дар пукт^^и зиëдa аз 2000 м баландии мутлак чoйгир аст, бурида мeгvзaрaнд.

Дaрëxo 6o рeзиш ва чaрaëни тeз, бocyръaтv пyртaлoтvм, качукигебии cycти мaчрo, дар oн мавчуд будани ocгoнaxoю шaршaрaxo фарк хoxaнд кард. Бинoбaр баландивди зиëди кaтoркУxxo ва руи тaкcимoти микдoри биcëри бoришoт (тахминан 1000 мм), дар минтака^и баландку^й xaвзa яхбандии пуркудрати xoзирaзaмoн инкишoф ëфтaacг, ки мacoxaти умумии oн ба 540 км бaрoбaр acт.

Дap ктеми поёнии xaвзa шабакан дapёxо xeлe инкишоф ёфтaacт. Мacaлaн, зичии шабакаи дapёxо лap xaвзaxои шоxобxои чапи дapёи Fvnn аз 0,033 км/км дap xaвзaи дapёи Шоpиндapa то 0,5 км/км дap xaвзaи дapёи Бодомдapa тaFЙиp мeёбaд.

Дapёи Fvnn аз кули Яшилкул чоpй мeшaвaд. Дapё якчанд киломeтpи аввагоо аз байни ca^r^a^m кvxпоpaвии дap зaмонxои кадим фvpvpaфтa чоpй шша, баъд аз он чоp кули начандон кaлонpо мeгvзapaд. Водии дapё поёнтapи макалли аз pоcт xaмpоxшaвии дapёи Лaнгap танг мeшaвaд ва дapё дap ин китъа дap тули 20 км бо cvpa^rc peзиши миёнаи 14 м/км аз дapaи чvкvp тeз чоpй мeгapдaд. Водии дapё баъди бо шоxоби pоcт — дapёи Андapaвч xaмpоx ш^дани дapёи Fvнд вaceътap (то 1 км) мeшaвaд.

Дap киломeтpи 47 - vм аз cap^ ба Fvнд якe аз шоxобxои ниcбaтaн калони чапи он — дapёи ^^б^ок мepeзaд, ки аз кули Оккул capчaшмa мeгиpaд. Поёнтap аз ин кул ca^ обии дapёи Fvнд xeлe зиёд шша xaмиxои мaчpо андаге паст (то 10 м/км ) мeгapдaнд, водй вaceъ шша ки^атои па^ни вaceъиaшон 100-150 м поёноб з\щ-з\щ вомexypaнд. Fvнд дap наздикии шaxpaки Чapтим шapшapaxои пай дap пaйpо бо peзиши vмvмии то 40 м ташкил нам^да дap т^ли 360 м аз болои caнггyдaxои кадима мeгvзapaд.

Шоxоби кaлонтapини дapёи Fvнд — дapёи ^Œr^apa мeбошaд, ки дapозиaш 148 км аст.

2 _ Майдони xaвзaи он 4180 км ва ё 20,05% майдони xaвзaи Fvндpо ташкил мeкvнaд. Kaтоpкyxxои

баланд, ки баландии кvллaxои aлоxидaaшон зиёда аз 6000 м аз caix^ бaxpи Балтика ба кайд гиpифтa

шудaacт майдони калони яxбaндй (221 км ) ва шабакаи инкишофёфтаи дapёxо xуcуcияти xaвзa

мeбошaнд.

Дapёи Шaxдapa ки дap capоб Чавшаетоз ном доpaд, дap нишeбии шимолии кaтоpкyxи Шaxдapa аз баландии м^шаки 4640 м, аз кули начандон калони пиpяxй ибтидо мeгиpaд.

Дap болооби дapёи Шaxдapa наздикии peзишгоxxои дapёxои ХvpвиноFо ва Нeмоca capчaшмaxои гapмчaшмaxои табобатй вомexypaнд. Мaчpои дapёи Шоxдapa дap кaъpи водй вокeъ б\ща дap он чо mow баландивди cepcaнг биcёpaндv дapё дap байни peзишгоxxои дapёxои Сeйчдapa ва Дpvмдapa дap xapcaнгxо дapaи чvкvpepо мeбvpaд, ки мaчpо дap он то 6 м танг шша, шapшapaи начандон кaлонpо ба вvчvд мeоpaнд. Вaceъии мaчpо аз 14-20 м дap болооб то 15-40 м дap киcмaти поёнии чapaён тaFЙиp мeёбaд. Дapёи Шоxдapa теш аз ба дapёи Fvнд pex^ 40 шоxобpо ба xvд xaмpоx мeнaмояд. Дapозии vмvмии дapёxо 450 км^о ташкил мeдиxaд.

Дap ма^ал^ои кyxии ниcбaтaн баланди кaтоpкvxи Аличvpи Шимолй ва Чaнубй, ки дap он чо микдоpи cолонaи боpишот то 600 мм ва аз он бeштap мeшaвaд дapaчaи яxбaндй инкишоф ёфтaacт ва обFундоpии дapё дap шакли моeъ то 15 л/скм мeaФзояд. Дap киcми поёнии xaвзaи дapёи Fvнт тaFЙиpёбии обшоpaи дap болооби дapёxоe, ки аз Kare^y^ Рушон чоpй мeшaвaнд, то ба 20 - 25 л/с-км ва дар дарёхои аз каторкуххоги Шугнон ва Шохд

Пиряхй — 35%

Барфи —

25%

Обнои Обнои

•эериэаминй борони -

- 39% <1%

Диаграммаи 2. Шакли гизогирии дарёной цавзаи дарёи FyHm

Дapёxои xaвзa шакли Fизогиpии пиpяxйю бapфй ва омexтapо доpоaнд (ниг ба диагоаммаи 2).

Агap тaFЙиpёбии миёнаи cолонaи обшоpa дap мaчpои дapёи Fvнди назди ш. ХоpvF ба 7,60 2 2 л/^км бapобap бошад, пac тaFЙиpёбии обшоpae, ки ба capфи мaкcимaлй мvвофик аст 68,0 л/c•км

мeбошaд, дap дapёи Шоxдapa, наздикии д. Хабост — мvвофикaн 8,32 ва 102 л/скм - pо ташкил

мeдиxaд.

Kиcми поёнии xaвзa дap Помиpи Fapбй мeбошaд, ки микдоpи боpишaг дap ин чо нaзap ба Помиpи Шapкй зиёдтap б\ща, ба xиcоби миёна дap як шл 600-800 мм-pо ташкил мeнaмояд. Kиcми зиёди онxо ба дaвpaи xvнукй pоcт мeояд, онxо дap бapфxонaxо ва пиpяxxо чамъ мeшaвaнд, ки ин

кафили обшораи начандон баланд, аммо устувори давраи пастобии дарё мебошад. Дар давши пастоби тагйироти сатхи обшора дар дарёхои ин кисми хавза дар худуди 1—3 л/с-км тагйир меёбанд (чадвали 2).

Чддвали 2. Тавсифи обшораи минималии дарёхои хав3 аи Fунд

Дарё а § и £ Рузхои миёна Давомнокии миёнаи пастобй, шабонаруз Давомнокии миёнаи давраи нисбатан камоб шабонаруз Сарфи миёнаи об дар давраи пастобй м3/с Тагйирёбии миёнаи обшора дар давраи пастобй л/с-км2 Кабати миёнаи обшора дар давраи миёнаи пастобй Сарфи камтарини миёнаи шабонарузй дар тамоми давраи мушохидахо м3/с/сол

Саршавии пастоби Интихои пастобй

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Гунд ш. Хоруг 04.Х 26.IV 223 37 28,9 2,11 38 3,00

(1949)

Шорипдара резишгох 19.1Х 28.IV 220 10 0,55 2,89 56 8,00

(1949)

Шохдара д. Хабост 23.1Х 6.V 224 79 11/0 2,63 51

Манбаъ: И. F. Тохиров Сарчашмахои оби чумхурии Точикистон. Душанбе 2005.

Обхои дарёи Fунт бо гилолудии пасти дар поёноб (ш. Хоруг) ба хисоби миёна 160 г/м — ро ташкил диханда фарк хоханд кард, ки он дар як сол 550 хазор тонна рехтани обовардхои дарёй мувофикат мекунад. Дар моххои зимистон гилолудии об то ба 20 г/м3 кам мешавад. Ингуна обшораи начандон калони обовардхои дарё дар навбати аввал дар хавза ба кадри зиёд пахн шудани чинсхои кУхии интрузивй ва эффузивй (60 %), маънидод карда мешавад, ки онхоро обхои сатхй бо мушкилй бод хурондаву мешУянд. Обшораи обовардхо асосан аз июл то сентябр мегузарад ва 68 % обшораи солонаро ташкил мекунад.

Хачми умумии истеъмоли об дар хавзаи дарёи Fунд 25,3 млн м дар як сол, аз чумла аз

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

3 „

манбаъхои зеризаминй — 2,25 млн. м -ро ташкил мекунад. Шумораи умумии чойхои обгирй —110 то буда 104 - тои онхо канал ва 6 - тоашон чойхои зеризаминии обчамъшавй мебошанд. Майдони заминхои обёришаванда дар хавзаи дарёи Fунд — 2,91 хаз. га мебошад.

Хачми умумии истеъмоли об дар хавзаи дарёи Шохдара дар як сол 24,6 млн. м3 - ро ташкил мекунад. Шумораи умумии чойхои обгир - 113; ин каналхо буда чойхои обчамшавии зеризаминию шахтавй мавчуд нестанд.

Барои аз болои сифати об дар дарёи Fунт ва шохобхои он назорати доимй бурдан чор пункти мушохида амал мекунанд. Маълумотхои онхо дар бюлетенхои харсолаи гидрокимиёвй нашр карда мешаванд.

Дар Хоруг манбаъхои ифлоскунанда корхонахои саноатии шахр мебошанд, ки дар панчтои онхо иншооти тозакунанд гузошта шудааст.

Минералнокии оби дарёи Fунд аз 85 то 314,1 мг/л тагйир меёбад. Низоми оксигенни об каноатбахш, фоизи сершавй аз 46 то 84 тагйир меёфтГ21.

Ахолии хавзаи дарёи Fунд камшумор аст. Танхо дар маркази ВМКБ — шахри Хоруг шумораи нисбатан зиёди ахолй — 30,8 хаз. наф. зиндагй мекунадГП.

ЯзFУлом. Шохоби шимолии Панч дарёи Язгулом буда, 110 км дарози дорад. Хачми харчи захираи оби дарёи Язгулом дар як сол 37м /с-ро ташкил медихад. Дар кисми шимолу - гарбии нохия байни кУххои Ванч ва Дарвоз дарёи Ванч чорй мешавад, ки дарозии он 107 км мебошад. Хачми харчи захираи оби Ванчдарё дар як сол

50м3\с

-ро ташкил медихад.

Fайр аз шохобхо бузург дарёи Панч инчунин дорои якчанд шохобхои хурд низ мебошад. Абхарв, Мулвоч, Бичонд, Гарм - Чашма, Банчу - Пасдив, Шинед шохобхои рости Панч ба хисоб

1 Цинсцои куции интрузивй ва эффузией. Ч,инси кухии магматикии пурра кристаллйи шуда мебошад, ки дар натичаи мустахкамшавии магма ба кабати замин аз мантия ворид шудаанд [9]

[10], бар хилофи чинсхои эффузивй, ки магмае мебошанд, ки дар сатхи замин дар шакли лаваи вулцонй рехта ва мустахкам шудаанд [11] [12].

мераванд. Шохобхо хурди кисми чапи дарёи Панч дарёхои Гауя-Дара, Арахт, Кринилд ва Чалпуд ба хисоб меравад.

Хаммаи дарёхои нохия аз пиряху барф гизо мегиранд. Пиряххо дар гизогирй ва таъмини чоришавии дарёхо ахамияти мухим дорад. Дар гизогирии дарёхо гайр аз пирях инчунин релеф ва иклим низ накши мухимро мебозад. Кариб 80-90% аз хачми умумии солонаи чоришавии дарёхо дар моххои май - октябр рост меояд, ки барои обёрй намудани заминхои кишоварзй ахамияти мухим дорадГ8].

Дарёхои вилояти Мухтори кухистони Бадахшон нисбат ба дарёхои Сурхоб, Хингоб ва Вахш таркибашон тоззатар мебошадГ3].

Дарёхои худуди вилояти Мухтори кухистони Бадахшон аз нуктаи назари экологй тозза буда бо партовхои саноатй ифлос карда нашудаанд. Барои тоза нигох доштани захираи оби нохия бояд корхои сохилмутахкамкунй пурзур карда шуда, бояд об сарфакорона истифода бурда шавад.

Дарёхои нохия дорои захираи зиёди гидроэнергетикй буда, дар рушди иктисодиву ичтимоии мамлакат накши назаррас расонида метавонанд. Иктидори гидроэнергетикии дарёхои калонтарини нохия (Тунд, Бартанг, Ванч, Язгулом) 65 млрд кВт/с-ро ташкил медихадГ5].

Дар шароити вилояти Мухтори кухистони Бадахшон азхудкунии захираи гидроэнергетикии дарёхои хурд низ ахамияти калони иктисодй дорад. Иктидори гидроэнергетикии дарёхои хурди нохия 6,5 млрд кВт/с-ро ташкил медихадГ2]. Иктидори гидроэнергетикии танхо дарёи Панч аз захираи гидроэнергетикии хаммаи дарёхои Осиёи Марказй зиёд аст. Аз чихати захираи гидроэнергетикй дарёи Панч дар байни дарёхои ИДМ чои сеюмро ишшл мекунад.

Дар хачми умумии иктидори гидроэнергетикии дарёхои Осиёи Марказй хиссаи дарёи панч 42,5%-ро ташкил медихад. Дар хар 1 км хавзаи дарёи Панч 3,67 млн кВт/с иктидори гидроэнергетикй рост меояд. Аз ин чихат дарёи Панч дар чахон чои якумро ишшл мекунад. Аз чихати ба хар сари ахолй (87,7 хазор кВт/с) таксим шудани захираи гидроэнергетикй дарёи Панч дар чахон чои дуюмро ишшл мекунадГ6]. Дар Чумхурии Точикистон арзиши 1 киловат соат кувваи барки истехсолшуда 0,4 сентро ташкил медихад, ки нисбат ба кувваи барки дар Казокистон, Узбекситон ва Туркманистон истехсолшуда панч маротиба арзон ва тоза мебошад. Аз нуктаи назари экологй кувваи барки дар НБО истехсолшуда нисбат ба дигар неругоххо арзон мебошад. Дар дарёи Панч сохтмони НБО-и Панч, Москва, Чумар, Дарвозаи Гранитй, Даштичум ва Хоруг ба максад мувофик аст. Иктидори солонаи НБО Даштичум 9,8 млн кВт/с-ро ташкил медихад, ки нисбат ба НБО Рогун зиёд астГ15]. Дар шароити бухрони иктисодй сохтмони НБО ва зиёд намудани содироти неруи барк ба максад мувофик аст. Харчи маблаги барои сохтмони НБО сарфшуда дар мухлати кутох руйпуш карда мешавад.

Шохобхои дарёи Панч низ дорои захираи зиёди гидроэнергетикй мебошад. Дар дарёи Язгулом НБО -ро бо иктидори 282,3 хазор кВт/с (истехсоли солонаи неруи барк 2,5 млрд кВт/с ) сохтан мумкин аст. Ин нишондиханда дар дарёи Ванч 338,6 хазор кВт/с (истехсоли солонаи неруи барк 2,9 млрд. кВт/с ), дар дарёи Курговат 312,0 хазор кВт/с (истехсоли солонаи неруи барк 2,7 млрд. кВт/с ), дар дарёи Пишхарв 278,1 хазор кВт/с (истехсоли солонаи неруи барк 3,8 млрд. кВт/с ), дар дарёи Бартанг 964,9 хазор кВт/с (истехсоли солонаи неруи барк 7,3 млрд. кВт/с) - ро ташкил медихадГ8]. Шохобхои кисми авгонистонии Панч низ дорои захираи зиёди гидроэнергетикй мебошад. Азхудкунии захирахои гидроэнергетикй барои обёри намудани заминхои бекорхобида, ахамияти мухими иктисодй дорадГ2].

АДАБИЁТ

1. Агентии омори назди Президента Чумхурии Точикистон "Минтакахои Чумхурии Точикистон" - 2020 С. 16

2. Тохиров ИТ. Сарчашмахои оби Чумхурии Точикистон. / И. F. Тохиров. - Душанбе 2005. C.99-154.

3. Лопатин Г.В. Наносы рек СССР. / Г.В. Лопатин Москва, 1952. - С-36.

4. Материалы международной конфренции «Памир источник пресной воды Центральной Азии». Хорог, 2003. - 48с.

5. Мухаббатов Х.М. ПАМИР ресурсный потенциал и перспективы развития экономики. / Х.М. Мухаббатов, Н.Х. Хоналиев - Душанбе, 2005. - С.61-65.

6. Умаров Х.У Таджикистан: Проблемы и перспективы использования трансг

7. | Интрузивные горные породы // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Казак энциклопедиясы, 2005. — Т. II. — ISBN 9965-9746-3-2.

8. Статитистический ежегодник Республики Таджикистан - 2018 г

9. https://www.mewr.tj/?page_id=614&lang=tj

ЭКОНОМИКО-ГЕОГРАФИЧЕСКОЕ ОПИСАНИЕ БАССЕЙНА РЕКИ ПЯНДЖ И ЕГО ЭНЕРГЕТИЧЕСКИЙ ПОТЕНЦИАЛ

В статье дается экономика - географическая характеристика ресурсный потенциал реки Пяндж и его экономические мощности. Определена струкура стока реки характеризующая увеличение экономии воды во время весенних и летних паводков.

Особое внимание в данной статье уделно изучению обосновения источником водосбора основных рек ГБАО, и их народнохозяйственное значение.

Ключевые слова: Граница Таджикистана, среднегодовой модуль, гидроэнергетические ресурсы, течение река, годовая продукция, гребни, продолжительность наводнение, источник, данные, сезонность.

ECONOMIC AND GEOGRAPHICAL DESCRIPTION OF THE PYANJ RIVER BASIN AND ITS ENERGY CAPACITY

The article gives an economic and geographical characteristic of the resource potential of the Pyanj River and its economic capacity. Particular attention in the article is paid to the study of the substantiation of the catchment source of the main rivers of GBAR and their national economic significance.

Keywords:Tajikistan border, average annual module, hydropower resources, river flow, annual production, ridges, flood duration, source, data, seasonality.

Сведения об авторе:

Аминов Хушбахт Наджмиддинович - магистрант второго курса географического факультета Таджикского государственного педагогического университета имени СадриддинаАйни. Тел: (+992) 883334454, E-mail: Voru0097@e-mail.ru.

About the author:

Aminov Khushbakht Najmiddinovich - first-year master of the faculty Geography of Talik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini. Phone: (+992) 883334454; E-mail: Voru0097@e-mail. ru.

МУНОСИБАТИ ДАВЛАЩОИ ОСИЁИ МАРКАЗЙ ДОИР БА ИСТИФОДАИ ЗАХИРАХОИ

ОБЙ ВА ИДОРАКУНИИ ОЩО

Холмуродов С Ш.

Донишгощ давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни

Аз руи хусусиятхои релефи худ Чумхуши Точикистон хамчун мамлакати кухй эътироф шудааст, ки аз баландии 300 то 7495 м-ро дар бар мегирад. Кариб нисфи худуди Точикистон дао баландии зиёда аз 3000 м чойгир аст. Аз ин сабаб Точикистонро метавон амсилаи махсуси иклимии сайёра номид. Чунки дар худуди он аз -63 С дар Помири Шаркй, то +50иС дар кисми чанубии чумхурй тагйироти иклимй мушохида мешавад.

Куххои баланд ва шароити иклими мусоид Точикистонро маркази яхбандихои кухй кардааст. Аз ин сабаб вобаста ба захирахои оби чумхурй дар Осиёи Марказй чои аввалро ишгол мекунад. Куххо ва нохияхои наздикухии чумхурй минтакаи асосии хосилшавии мачрои обии бахри Аралро ташкил мекунанд. Дар навбати худ дарёхои кухии Точикистон аз хисоби захираи гидроэнергетикй дар чахон чои намоёнро ишгол мекунад.

Дар натичаи тагйирёбии иклим дар худуди чумхурй давоми 50-60 соли охир то 20% хачм ва 30%-и масохати пиряххо кам шудааст.

Ба микдори зиёд мавчуд набудани захирахои сузишворй-энергетикй Точикистонро мачбур менамояд, ки захирахои обиро окилона истифода барад. Барои таъмин намудани об дар хочагии халк Чумхурии Точикистон истифодабарии неруи дарёхоро аввалиндарача хисобидааст.

Ба гайр аз пиряххо дар худуди чумхурй инчунин кулхо мавчуданд, ки захираи калони обй доранд. Танзими обро дар худуди чумхурй зиёда аз 10 обанборхо дар мавсимхои гуногуни сол таъмин менамоянд, ки барои истифодабарандагон дар мавсимхои сол дода мешавад.

Дар баробари манфиатхои ичтимоию иктисодй захирахои обй инчунин таъсири манфй хам доранд. Шароитхои мураккаби географй чумхуриро барои чунин ходисахои табий ба монанди сел, афтиши ярч ва шусташавии кабати хок осебпазир менамояд. Чунин ходисахо дар давоми хар 10 сола то 25 маротиба такрор меёбанд. Солхое, ки захирахои обй нихоят зиёд хосил мешаванд, чунин фалокатхо хисороти зиёд меоранд, ки зиёда аз садхо миллион доллари амрикоиро дар бар мегирад. Чунин масъалахо барои ба даст овардани кушиши чумхурй оиди ба ичро намудани шартномахои байни чумхурихои Осиёи Марказиро зери суол мегузорад. Чунки хама чумхурихои аъзои шартнома мачмуи рушди миллиро дар Точикистон таъмин менамоянд.

Хар сол аз хисоби захирахои гидроэнергетикй дар Точикистон 17 млрд. кВт. соат энергия истехсол мекунад, ки он 3%-и захираи обиро ташкил мекунад. Хачми гидроэнергетика бошад дар мачмуи сузишворй-энергетикии чумхурй зиёда аз 98%-ро ташкил мекунад.

Таъмин намудани захирахои обй барои рушди устувор ва мухимияти муносибатхои обй хамчун омили калидй дар маркази сиёсии давлатхо мебошад. Дар асоси ин сиёсат Точикистон соли 1992 шартнома дар бораи истифодабарии махаллй ва мухофизати захирахои обй байни давлатхо имзо

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.