CC BY
0KOGNITIV YONDASHUV ASOSIDA BO'LAJAK O'QITUVCHILARNING INKLYUZIV KOMPETENSIYASINI RIVOJLANTIRISH PARAMETRLARI
Jumatova Luiza Tozaboy qizi
T.N.Qori Niyoziy nomidagi O'zbekiston pedagogika fanlari ilmiy tadqiqot instituti
tayanch doktoranti https://doi.org/10.5281/zenodo.11186682
Annotatsiya. Mazkur maqolada kognitiv yondashuv asosida bo'lajak o'qituvchilarning inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish parametrlarining mazmun-mohiyati yoritilgan.
Kalit so'zlar: inklyuziv kompetensiya, kognitiv faollik, madaniyatshunoslik, aksiologik, integrativ yondashuv, ta'lim-tarbiya, kasbiy faoliyat, bilim, ko'nikma, malaka, kasbiy ko'nikma.
Аннотация. В статье описано содержание и сущность параметров развития инклюзивной компетентности будущих учителей на основе когнитивного подхода.
Ключевые слова: инклюзивная компетентность, познавательная деятельность, культурология, аксиологический, интегративный подход, образование, профессиональная деятельность, знание, умение, компетентность, профессиональное мастерство.
Bugungi kunda butun dunyoda ta'lim jarayoni va uning nazariy-metodologik asoslarini tadqiq etishga yo'naltirilgan kognitiv xarakterdagi pedagogik izlanishlarning ko'lami kengaymoqda. Kognitiv pedagogikaga oid aksariyat nazariyalar madaniyatshunoslik, aksiologik, akmeologik, faoliyatli, kompetensiyaviy va integrativ yondashuvlarni o'zaro uyg'unlashtirishni nazarda tutgan holda amalga oshirilmoqda. Chunki mazkur yondashuvlar, birinchi navbatda, insonning ko'pmadaniyatli jamiyatda yashab faoliyat ko'rsatishi uchun zarur kompetensiyalarni shakllantirish imkoniyatini kengaytirishga xizmat qiladi. Buning uchun bo'lajak o'qituvchilarning o'quv-biluv ko'nikmalarini rivojlantirish, kasbiy hamda tayanch kompetensiyalarni egallash motivlarini rivojlantirishga alohida e'tibor qaratish, o'quvchilar hamda kasbdoshlari bilan amalga oshiriladigan dialogik munosabatlariga madaniy jarayon sifatida yondashishlari uchun stimul hosil qilishga e'tibor qaratish talab qilinmoqda. Kasbiy bilimlarning shaxs taraqqiyotini ta'minlashi natijasida bo'lajak mutaxassislar kasbiy mahorat - akme hamda pedagogik madaniyat me'yorlarini o'zlashtirishga muvaffaq bo'ladilarki, ushbu bilim, ko'nikma va kompetensiyalarda o'zbek xalqining ijtimoiy-madaniy tajribasi mujassamlashgan bo'ladi [1,52,185]. Shu bilan bir qatorda kognitiv yondashuv asosida bo'lajak o'qituvchilarning badiiy-estetik kompetensiyasini rivojlantirish bilish jarayonlariga ya'ni kreativ-ijodkorlik, mustaqil o'z ustida ishlay olish, mustaqil ijod qilish, bilim, ko'nikma, malakalarni individual shakllantira olish, kasbiy kompetensiyalarni rivojlantirish, badiiy-estetik ta'lim-tarbiya ustida ishlash kabi tajribalar majmuasi hisoblanadi.
Kognitiv yondashuv asosida inklyuziv kompetensiyani rivojlantirish pedagogik hodisa sifatida ikki tomonlama o'zaro bog'liq jarayondir: bir tomondan, kognitiv faoliyat o'quvchining o'zini o'zi tashkil etishi va o'zini o'zi anglash shaklidir; ikkinchi tomondan, kognitiv faoliyat o'qituvchining o'quvchining bilish faoliyatini tashkil etishdagi alohida harakatlarining natijasi sifatida qaraladi.
Aynan talabalik davrida nafaqat jismoniy, balki psixologik xususiyatlar va aqliy funktsiyalar: idrok, e'tibor, xotira, fikrlash, nutq va his-tuyg'ular rivojlanishida maksimal darajaga yetadi. B. G. Ananiyevning ta'kidlashicha, hayotning ushbu davri o'qitish va kasbiy tayyorgarlik uchun imkon qadar qulaydir. Ushbu davrda individual faoliyat faol shakllanadi. Kognitiv faoliyatda abstrakt fikrlash ustunlik qila boshlaydi, dunyoni anglash boshlanadi, o'rganilayotgan voqelikning turli sohalari o'rtasida munosabatlar o'rnatiladi. Agar o'qituvchi aynan shu davrda talabaning qobiliyatlarni rivojlantirmasa, talabalar o'rganilayotgan materialni faqat yarim mexanik ravishda yodlab oladilar, bu esa ularning bilimlarni oshiradi lekin aqliy va ijodiy rivojlanishiga to'sqinlik qiladi. Maxsus tadqiqotlar natijalari shuni ko'rsatadiki, aksariyat talabalar taqqoslash, tasniflash, aniqlash kabi intellektual operatsiyalarning rivojlanish darajasiga ega emaslar. Shu bilan birga, ijodiy qobiliyatlar ko'pincha original va nostandart muammolarni hal qilishda, yangisini kashf etish paytlarida, bilimlarni boshqa vaziyatlarda qo'llashda, shuningdek mustaqil tanlovning namoyon bo'lishi mumkin bo'lganda rivojlanadi va namoyon bo'ladi [2;4;501].
Tadqiqot ishlarini tahlil qilish mobaynida kognitiv yondashuv asosida inklyuziv kompetensiyani rivojlantirish bir qancha o'ziga hos vazifalarni o'z ichiga olishini aniqladik.
- inklyuziv kompetensiyani rivojlantirishda ta'lim maqsadlarining tahlili va shu asosida o' quv predmeti mazmunini aniqlash;
- o'quv predmeti mazmuni tuzilmasini ishlab chiqish va uni o'quv unsurlari tizim ko'rinishida ifodalash;
- o'quv unsurlarining o'zlashtirilish darajalarini belgilash;
- bo'lajak o'qituvchilarini dastlabki bilim darajasini aniqlash, bu ko'rsatkich o'quv predmetining mazmunini ifodalovchi o'quv materialini o'zlashtirganlik darajasidan kelib chiqadi;
- inklyuziv kompetensiyani rivojlantirishda o'quv-moddiy baza hamda ta'limning tashkiliy shakllariga qo'yiladigan chegaralarni belgilash.
Bo'lajak o'qituvchilarini pedagogik vazifalarni hal etilishini ta'minlovchi o'qitish texnologiyasini loyihalashga qaratilgan o'qituvchi faoliyati ta'limning metod, shakl va vositalarini shakllantirish bilan belgilanadi.
Talabalarning inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirishda kognitiv faollik ma'lumotlarni tanlash va o'quvchilarni bilish faoliyatiga jalb qilish usullari orqali shakllanadi. Bu o'qituvchining har qanday ma'lumotlari talabalarning rivojlanish darajasini va ularning qobiliyatlarini hisobga olgan holda tanlangan. Talabalar uchun ochiq, tushunarli va qiziqarli bo'lishi kerakligi bilan izohlanadi. Kognitiv faollik quyidagi ma'lumotlar bilan sodir bo'ladi:
- meni o'ylashga majbur qiladi;
- talabalarni tanish materialda yangi narsalarni ko'rishga olib keladi;
- tushunchalar, qonunlar, qoidalarni shakllantirish uchun asosdir;
- sub'ektlar ichidagi va sub'ektlararo muloqotga qaratilgan;
- amaliy foydalanishga qaratilgan.
Kognitiv faollikni shakllantirishda o'qituvchining o'quv faoliyati jarayonini qanchalik to'g'ri va qiziqarli tashkil eta olganligi ham muhim rol o'ynaydi. Kognitiv faoliyatning shakllanishi muvaffaqiyatli bo'ladi, agar faoliyat jarayoni:
- talabalarni o'quv jarayonining jozibador tomonlarini topishga intilishlariga sabab bo'ladi:
- fikrlar bilan birga: "o'ylab ko'rdim", "men buni oldin qanday bilmasdim", "bu unchalik qiyin emas";
- nizolarni hal qilishga qaratilgan;
- sizni hodisaga boshqa tomondan qarashga majbur qiladi;
- bilimlarni yangi sharoitlarda qo'llashga e'tibor qaratadi;
- barcha turdagi mashqlar va topshiriqlarda murakkablik elementlarini o'z ichiga oladi;
- tasavvurni, zukkolikni, mantiqni rivojlantiradi;
- tadqiqot elementlarini taklif qiladi.
Kognitiv faoliyatni faollashtirish bilish jarayonini ma'lum bir rag'batlantirishni, kuchaytirishni ham nazarda tutadi, bu esa olingan bilimlarni idrok etish, yodlash, saqlash, tushunish, takrorlash va talqin qilishdan iborat ketma-ket zanjir sifatida ifodalanishi mumkin. Shubhasiz, faollashtirish barcha bosqichlarda bir vaqtning o'zida amalga oshirilishi mumkin, ammo u har qanday vaqtda ham sodir bo'lishi mumkin.
Talabalarning atigi yarmidan ko'pi intellektual rivojlanish ko'rsatkichlarini birinchi kursdan to'rtinchi kursgacha oshiradi va qoida tariqasida bunday o'sish zaif va o'rtacha talabalarda kuzatiladi va eng yaxshi talabalar ko'pincha o'zlari kelgan intellektual qobiliyat darajasi bilan universitetni tark etishadi. Talaba universitetda egallashi kerak bo'lgan eng muhim qobiliyat, aslida uning kasbiy shakllanishiga tubdan ta'sir ko'rsatadigan bilish qobiliyatidir, chunki uzluksiz ta'limda uning imkoniyatlarini belgilaydi. Vaqt o'tishi bilan eskirgan bilimlarni o'zlashtirishdan ko'ra, yangisini o'rganish muhimroqdir. Bundan ham muhimi, ijodiy fikrlashga asoslangan mustaqil bilim olish qobiliyatidir[2;5;501].
Xulosa qilib shuni aytmoqchimizki, bo'lajak o'qituvchilar inklyuziv kompetensiyasini rivojlantirish mobaynida o'zlaridagi bilish faoliyatlarini yanada chuquroq o'rgansalar, o'z ustida mustaqil ishlash qobiliyatlarini yanada takomillashtirishsa jamiyatga yetuk va sifatli kadrlar chiqish koeffitsienti yanada yuqori samara beradi deb xisoblaymiz.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. R. Safarova - Kognitiv pedagogikaga oid nazariy yondashuvlar-Monografiya 2023y. 185b.
2. G. A. Amanova (2023). Talabaning kognitiv faoliyati tuzilishi va turlari. Academic Research in Educational Sciences, 4(4), 506-511. https://doi.org/
3. G.I. Shukin- Talabalarning kognitiv qiziqishlarini shakllantirishning pedagogik muammolari: darslik . - M.: Pedagogika, 2008. - 296 b.
4. T.I. Shamov- Kognitiv faoliyat darajalari: darslik . - M .: Ta'lim, 2005.- 286 b.
5. L.V. Klimbey, N.V. Yadrova., R.M. Nurjanova - talabalarning kognitiv faoliyatini shakllantirishga zamonaviy yondashular // Zamonaviy masalalar fan va ta'lim. - 2017. - 6-son;URL: http://science-education.ru/
