CC BY
35INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE "STRATEGIES FOR THE DEVELOPMENT OF PROFESSIONAL COMPETENCE OF FUTURE TEACHERS BASED ON THE APPROACH OF CULTURAL STUDIES: PROBLEMS AND SOLUTIONS" _October 19-20, 2023_
O'QITUVCHILARNING KOMMUNIKATIV KOMPETENLIGINI RIVOJLANTIRISH DOLZARB PEDAGOGIK MUAMMO SIFATIDA M.Raxmanova
Chirchiq davlat pedagogika universiteti p.f.d., dotsenti https://doi.org/10.5281/zenodo.10003293
Hozirgi davrda bo'lajak mutaxassislarda zamonaviy ko'nikma va malakalarni kasbiy faoliyat uchun zarur darajalarda tarkib toptirish masalasi dolzarb sanalmoqda. Uzluksiz ta'limning har bir bo'g'inida ta'limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi pedagogik yondashuvlar tizimli olib borilsa-da, bo'lajak mutaxassislarning pedagogik jamoaga tezkor uyg'unlashishi, raqobatbardosh muhitga moslashishi, kasbdoshlari va boshqa ta'lim sub'ektlari bilan tez va samarali muloqotga kirishishi qiyin kechmoqda. Oliy ta'lim davrida talabalarni kasbiy-ijodiy muhitga erta tayyorlash maqsadida jamiyat talablari asosida harakatlanishga o'rgatish choralarini ko'rish muhim masala hisoblanadi. Qanchalik bu choralar tizimli va samarali texnologiyalarga asoslansa, shunchalik talabalarning pedagogik jamoaga uyg'unlashib ketishi, ya'ni kasbiy amaliyotni qulay tashkil etishga, pirovardida ta'lim sifatiga erishiladi. Talabalarning nafaqat kasbiy faoliyat davrida, balki oliy ta'limda ham turli ijtimoiy munosabatlarda qaror qabul qilish, o'z fikrini yetkazish, pedagogik nizolarda psixologik bosimsiz, qulay murosaa yo'li bilan chiqib ketish kabi ijtimoiy ko'nikma va malakalarga ehtiyoj sezishi kuzatilmoqda.
Bo'lajak o'qituvchilar yuqori darajadagi kommunikativ kompetentligini namoyon qilishi kerak. Ma'lum darajasi, nutq va ijtimoiy-madaniy bilim, ko'nikma va ko'nikmalar majmui bo'lib, ular muloqotning funktsional ko'rsatkichlariga qarab kommunikativ tarzda kommunikativ xatti- harakatlarini maqbul va mos ravishda o'zgartirishga imkon beradi va asos yaratadi. turli sohalarda malakali axborot va ijodiy faoliyat uchun. Kommunikativ kompetensiyasi quyidagi kompetensiyalardan iborat Nutq kompetensiyasi - maqsadli tildan muloqot va kognitiv faoliyat vositasi sifatida funktsional foydalanish: haqiqiy matnlarni (tinglash, o'qish), shu jumladan tanlangan profilga qaratilgan matnlarni tushunish, ma'lumotlarni izchil asosli bayonotlarda uzatish qobiliyati ( o'qish va yozish); aloqa sherigi maqomini hisobga olgan holda muloqot va og'zaki bo'lmagan xatti-harakatlaringizni rejalashtiring. Ijtimoiy-madaniy kompetentsiya -o'rganilayotgan mamlakatlarining ijtimoiy-madaniy o'ziga xosligi to'g'risidagi bilimlarni oshirish, ularning og'zaki va og'zaki bo'lmagan xatti-harakatlarini ushbu o'ziga xos xususiyatga mos ravishda tartibga solishni o'rganish, umumiy va o'ziga xos tilni farqlash ko'nikmalarini shakllantirish, o'z ona yurtining madaniyati va o'rganilayotgan til mamlakati. Talabaning umumiy madaniy kompetensiyasini shakllantirish tarkibi uchta komponentni o'z ichiga oladi: kognitiv, qadriyat yo'nalishi va kommunikativ-faollik. Kommunikativ aloqada bo'lish qobiliyati ijtimoiy vaziyatlarni boshqarish va uni boshqarish qobiliyatini talab qiladi. Ekinlarning xilma-xilligini bilish talabalarda multikulturalizm haqidagi tasavvurlarini birgalikda yashash normasi sifatida shakllantirishga yordam beradi va ularni zamonaviy ko'p madaniyatli dunyoda faol va to'liq hamkorlikka tayyorlaydi. Bundan tashqari, o'qitish jarayoni doimo talabalarningetnik kontingentining o'ziga xos xususiyatlariga bog'liq bo'lgan bir qator xususiyatlar bilan bog'liq. Biroq, bo'lajak o'qituvchilarning kommunikativ kompetensiyasini shakllantirish muammosi nazariy va amaliyotda to'liq o'rganilmagan. Talabalarning o'rgatish sohasidagi ilmiy tadqiqotlar va amaliy faoliyat tajribasini tahlil qilish talabalarning kommunikativ kompetentsiyasini shakllantirishning ob'ektiv zarurati bilan ilmiy pedagogik asoslarning yo'qligi bilan qarama-
INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE "STRATEGIES FOR THE DEVELOPMENT OF PROFESSIONAL COMPETENCE OF FUTURE TEACHERS BASED ON THE APPROACH OF CULTURAL STUDIES: PROBLEMS AND SOLUTIONS" _October 19-20, 2023_
qarshilikni aniqladi. Uni oliy ta'limi tizimida shakllantirishning pedagogic shartlari. Ushbu qarama-qarshilik tadqiqot muammosini aniqlashga yordam berdi.
Interfaol o'qitish usullari orqali bo'lajak o'qituvchilarining kommunikativ kompetentsiyasini hakllantirishning shakllari, usullari va pedagogik shartlari qanday. Tadqiqotimizning maqsadi bo'lajak o'qituvchilarining kasbiy kompetensiyasining asosiy tarkibiy qismlaridan biri sifatida kommunikativ kompetensiyasini shakllantirishda o'qitishning interfaol usullari samaradorligini nazariy tushuntirish va eksperimental tarzda isbotlashdan iborat edi. «Ta'limning interfaol usullari» atamasi ta'lim predmeti bilan faol o'zaro ta'sirga asoslangan.
O'qitishning interfaol usullari - bu o'quv sub'ektlari va ob'ektlari haqida yaxshi tashkil etilgan fikr-mulohazalar, ular o'rtasida ikki tomonlama ma'lumot almashinuvi bilan o'qitishdir. O'qitishning interfaol usullarining mohiyati shundan iboratki, o'quv jarayoni shunday tashkil etiladiki, o'quv jarayoniga barcha o'quvchilar jalb qilinadi. O'quv materialini o'rganish jarayonida talabalarning hamkorlikdagi faoliyati har bir talabaning o'ziga xos differensial hissasini qo'shishi, bilim, g'oyalar va faoliyat usullari almashinuvi yaxshi va o'zaro yordam muhitida sodir bo'lishini anglatadi. Bu yangi bilimlarni olish va kognitiv faollikni rivojlantirish imkonini beradi. Interfaol texnologiyalar turli usullarni ta'minlaydi: taqdimotlar, muhokamalar, amaliy tadqiqotlar, guruhlarda ishlash, aqliy hujum, viktorinalar, mini-tadqiqotlar, biznes va rolli o'yinlar va boshqalar.
Ishbilarmonlik o'yini talabalarning kasbiy faoliyatining turli tomonlarini taqlid qiladi, mavjud bilimlarni kompleks qo'llash, ularning bilish qobiliyatini oshirish, shuningdek, professional muloqot vositasi va o'rganish predmeti sifatida to'liqroq o'zlashtirish uchun sharoit yaratadi. Loyiha usuli dars davomida talabalarning o'quv guruhidagi ijtimoiy o'zaro munosabatlarini modellashtirishga soslangan. Guruh jamoaviy loyihalarni yaratadi, ular muhokama qilinadi, olinadi, devorlarga osib qo'yiladi. Loyihani amalga oshirish jarayonida har bir talaba boshqasiga o'qituvchi sifatida harakat qilishi mumkin.
1) Keys-stadi - aniq masalalar bo'yicha muhokamalarni tashkil etishga asoslangan hayotiy vaziyatlarni faol o'rganish usuli. Talabalar muammoni hal qilishni talab qiladigan kasbiy faoliyat holatlarini tushunishga da'vat etiladi. Keys usuli, ayniqsa, o'qitishning boshqa usullari (modellashtirish, tizimli tahlil, aqliy tajriba, muammoli usul, tasniflash usuli, o'yin usullari, "aqliy hujum" va muhokama) bilan birgalikda muvaffaqiyatli qo'llaniladi.
2) "Aqliy hujum" metodi talabalarning intellektual-ijodiy qobiliyatlarini rivojlantiradi. Uning maqsadi muammolarni hal qilishning noan'anaviy usullarining eng ko'p sonini topish uchun talabalarning jamoaviy bilish faoliyatini tashkil etishdan iborat. Ishtirokchilar fikrlash inertsiyasidan va stereotiplardan; ijodiy faoliyatni rag'batlantirish; murakkab muammolar yechimlarini jamoaviy izlashning afzalliklarini ko'rsatish va boshqalar. O'qitishning interfaol usullaridan foydalanish kasbiy kommunikativ yo'nalishning quyidagi tarkibiy qismlarini o'z ichiga oladi:
- substansional (maxsus lug'at, kasbga oid matnlar (shu jumladan audio va videomatnlar));
- vprotsessual (real harakatlarga yaqin bo'lgan o'yinlar, vaziyatlar, munozaralar).
- voqelik, kelajakdagi o'qituvchilarning kasbiy kommunikativ kompetentsiyasini ochib berish bilan bog'liq).
Shunday qilib, biz o'qitishning interfaol usullarining bir qancha afzalliklarini aniqlashimiz mumkin.
INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE "STRATEGIES FOR THE DEVELOPMENT OF PROFESSIONAL COMPETENCE OF FUTURE TEACHERS BASED ON THE APPROACH OF CULTURAL STUDIES: PROBLEMS AND SOLUTIONS" _October 19-20, 2023_
-o'qitishning interfaol usullarini ta'lim mazmuni bilan ta'lim jarayoniga osonlik bilan integratsiyalash mumkin va ular faqat an'anaviy o'qitish usullarini qo'llashdan ko'ra, tilda ta'lim maqsadlariga samaraliroq erishishga yordam beradi;
-ta'limning interfaol usullari insonparvarlik xarakteriga ega, chunki ular nafaqat muvaffaqiyatli o'rganishni, balki intellektual, ijodiy rivojlanishni, faollik va mustaqillikni ham ta'minlaydi;
- o'qitishning interfaol usullari o'rganish jarayonida kommunikativ funktsiyani amalga oshirishga yordam beradi.
Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, o'qitishning interfaol usullari kata pedagogik salohiyatga ega bo'lib, u talabalarning kommunikativ kompetentsiyasini shakllantirishga qaratilgan.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi va nazariy ahamiyati shundan iborat:
- o'qitish jarayonida talabalarning kommunikativ kompetensiyasini shakllantirish, ya'ni kommunikativ kompetensiyasining mohiyati, mazmuni va tuzilishi haqidagi ilmiy g'oyalarni faollashtirish; o'quvchilarda kommunikativ kompetentsiyani shakllantirishda o'qitishning interfaol usullaridan foydalanish samaradorligi isbotlangan;
- interfaol ta'lim jarayonida talabalarda kommunikativ kompetentsiyasini shakllantirishning pedagogik modelini ishlab chiqish, u o'zaro bog'langan bloklar tizimini o'z ichiga oladi:
- kommunikativ kompetensiyasini shakllantirishga yordam beradigan interfaol texnologiyalarni aniqlash, ya'ni rolli o'yin.
- ishbilarmonlik o'yinlari, loyihalar, muhokamalar, keys-stadi,
madaniyatlararo muloqotni tahlil qilish (tanqidiy voqea), madaniy moslashuv (madaniyatni assimilyatsiya qilish), vaziyatli va o'zaro taqlid o'yinlari;
- o'qitish jarayonida kommunikativ kompetensiyasini shakllantirishning pedagogik shartlarini aniqlash, xususan:
- oliy ta'lim o'quv jarayonida kommunikativ kompetensiyasini shakllantirish samaradorligini ta'minlovchi interfaol ta'lim texnologiyasidan foydalanish;
- interfaol ta'lim jarayonida talabalarning kommunikativ kompetentsiya modelini shakllantirishni ishlab chiqish.
Yuqoridagi ma'umotlarga mustasno tarzida shuni taqidlab o'tish joizki, hozirgi davrda innovatsion texnologiyalarni ta'yxatilim jarayoniga joriy etish muammolari ham yoq emas. Ta'limdagi innovatsion texnologiyalar turli sabablarga ko'ra "sekinlashmoqda".
1. Ijodkorlik to'sig'i. Eski dasturlar bo'yicha ishlashga odatlangan o'qituvchilar hech narsani o'zgartirishni, o'rganishni va rivojlanishni xohlamaydilar. Ular ta"lim tizimidagi barcha yangiliklarga dushman.
2. Konformizm. Oportunizm, rivojlanishni istamaslik, boshqalarning ko'ziga qora qo'y kabi ko'rinishdan qo'rqish, kulgili tuyulishi tufayli o'qituvchilar g'ayrioddiy pedagogik qarorlar qabul qilishdan bosh tortadilar.
3. Shaxsiy tashvish. O'ziga ishonchsizlik, qobiliyatlar, kuchli tomonlar, o'zini past baholash, o'z fikrlarini ochiq aytishdan qo'rqish tufayli ko'plab o'qituvchilar ta'lim muassasasidagi har qanday o'zgarishlarga oxirgi imkoniyatgacha qarshilik ko'rsatadilar.
4. Fikrlashning qattiqligi. Eski maktab o'qituvchilari o'zlarining fikrlarini yagona, yakuniy, qayta ko'rib chiqilmaydigan deb bilishadi. Ular yangi bilim, ko'nikmalarni egallashga
INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE "STRATEGIES FOR THE DEVELOPMENT OF PROFESSIONAL COMPETENCE OF FUTURE TEACHERS BASED ON THE APPROACH OF CULTURAL STUDIES: PROBLEMS AND SOLUTIONS" _October 19-20, 2023_
intilmaydilar, zamonaviy ta'lim muassasalaridagi yangi tendentsiyalarga salbiy munosabatda bo'lishadi.
Bundan tashqari , ta'lim jarayoniga innovatsiyalarni joriy etishga to'sqinlik qiluvchi omillar orasida etakchi o'rinlarni quyidagilar egallaydi:
- ta'lim muassasalarining kompyuter va elektron vositalar bilan yetarli darajada ta"minlanmaganligi (ayrim oliy o„quv yurtlarida barqaror internet mavjud emas, amaliy va laboratoriya ishlarini bajarish uchun elektron qo'llanmalar, uslubiy tavsiyalar yetarli emas);
- professor-o'qituvchilarning AKT sohasidagi malakasining etarli emasligi;
- ta'lim muassasasi rahbariyatining o'quv jarayonida innovatsion texnologiyalardan foydalanishga e"tibor bermasligi.
Bunday muammolarni hal qilish uchun o'qituvchilarni qayta tayyorlash, seminarlar, videokonferensiyalar, vebinarlar o'tkazish, multimedia kabinetlarini tashkil etish, talabalar o'rtasida zamonaviy kompyuter texnologiyalaridan foydalanish bo'yicha ma'rifiy ishlarni olib borish zarur. Oliy ta'lim tizimiga innovatsiyalarni joriy etishning eng yaxshi varianti global va mahalliy jahon tarmoqlaridan foydalanish orqali masofaviy ta'limdir. Rossiya Federatsiyasida bu o'rganish usuli "embrion" holatida, Evropa mamlakatlarida u hamma joyda uzoq vaqtdan beri qo'llanilgan.
REFERENCES
1. Axmedova M.T. Pedagogik Kompetentlik. - T.: Nizomiy nomidagi TDRU, 2016. - 84 b.
2. Ashurov A.A. Kommunikativ kompetensiya tushunchasi va uning mazmun mohiyati //O'zbekistonda xorijiy tillar. - 2020.- No 1(30). 76-83b.
3. Raxmanova M.Q. Oliy ta'lim muassasalari talabalarida ijtimoiy faollikni rivojlantirish. Monografiya // «Bookmany print» nashriyoti, 2022, - 106 b.
4. Raxmanova M.Q. Talabalarning ijtimoiy kompetentligini rivojlantirishning pedagogik tizimini takomillashtirish. Ped. fan. dokd... diss. - T., 2023. - 220 b.
5. Muslimov N.A. Pedagogik faoliyatga tizimli yondashuv muammolari // Kasb-hunar ta'limi. - 2004. - № 3. - B.24.
6. Raxmanova M.Q. Kasbiy ta'lim jarayonida talabalar ijtimoiy kompetentligini rivojlantirishda interfaol ta'limning nazariy-amaliy jihatlari // Mug'allim ham Yzliksiz bilimlendirio'. 2022. -№3/3, - B. 39-43.
7. Raxmanova M.Q. Kasbiy pedagogik ta'lim jarayonida talabalarning ijtimoiy kompetentligini takomillashtirish funksiyalari / "Ta'lim tizimida fan innovatsiya va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish istiqbollari" Xalqaro ilmiy-amaliy onlayn konferensiya. Jizzax. (2021-yil, 20-noyabr).- B.- 782-786.
