CC BY
2"RAQOBATBARDOSH KADRLAR TAYYORLASHDA FAN - TA'LIM - ISHLAB
CHIQARISH INTEGRATSIYASINI TAKOMILLASHTIRISH ISTIQBOLLARI" MAVZUSIDAGI XALQARO ILMIY-AMALIY KONFERENSIYA 2023-yil 22-noyabr
BO'LAJAK O'QITUVCHILARINING MUSTAQIL ISHINI RAQAMLI XIZMATLAR
ASOSIDA TASHKIL ETISH PRINSIPLARI 1I.T.Tojiboyev, 2Z.N.Askarova
1,2Farg'ona davlat universiteti https://doi.org/10.5281/zenodo.10159387
Annotatsiya. Ushbu ishda raqamli xizmatlardan foydalangan holda bo'lajak o'qituvchilarining mustaqil ishlarini tashkil etishning tarkibiy-funktsional modelini ishlab chiqish, bunda bo'lajak o 'qituvchilarning mustaqil ishini tashkil etishning pedagogik yondashuvlarini tahlil qilish, individuallashtirish va korporatizmning didaktik tamoyillariga, shuningdek, faoliyatni amalga oshiradigan harakatlarning operatsion tarkibini tizimli joylashtirishning texnologik tamoyillariga asoslanadigan mustaqil faoliyatning xususiyatlarini aniqlash ko'zda tutilgan.
Kalit so'zlar: mustaqil ish, pedagogikfaoliyat, didaktikyondoshuvlar, didaktik tamoyillar, mustaqil faoliyat, kompetensiya, bilim, ko'nikma.
Аннотация. В данной работе ведется разработка структурно-функциональной модели организации самостоятельной работы будущих учителей с использованием цифровых сервисов, анализ педагогических подходов к организации самостоятельной работы будущих учителей, дидактических принципов индивидуализации и корпоративности, а также как деятельность. Предназначен для определения характеристик самостоятельной деятельности на основе технологических принципов систематического размещения оперативного содержания осуществляемой деятельности.
Ключевые слова: самостоятельная работа, педагогическая деятельность, дидактические подходы, дидактические принципы, самостоятельная деятельность, компетентность, знания, умение.
Abstract. In this work, the development of a structural-functional model of the organization of independent work offuture teachers using digital services, analysis ofpedagogical approaches to the organization of independent work offuture teachers, didactic principles of individualization and corporatism, as well as activities It is intended to determine the characteristics of independent activities based on the technological principles of systematic placement of the operational content of the activities carried out.
Keywords: independent work, pedagogical activity, didactic approaches, didactic principles, independent activity, competence, knowledge, skills.
Kirish
Oliy ta'limning vazifasi o'z-o'zini rivojlantirish, o'z-o'zini tarbiyalash va innovatsion faoliyatga qodir bo'lgan mutaxassisning ijodiy shaxsini shakllantirishdir. Bu muammoni faqat bilimlarni tayyor shaklda o'qituvchidan talabaga o'tkazish orqali hal qilish qiyin. Talabani passiv bilim iste'molchisidan muammoni shakllantira oladigan, uni yechish yo'llarini tahlil eta oladigan, optimal natija topadigan va uning to'g'riligini isbotlay oladigan faol ijodkorga o'tkazish zarur. Oliy ta'limning hozirgi islohoti o'z mohiyatiga ko'ra ta'lim paradigmasidan ta'lim paradigmasiga o'tish bilan bog'liq. Shu munosabat bilan shuni e'tirof etish kerakki, talabalarning mustaqil ishi nafaqat o'quv jarayonining muhim shakli, balki uning asosiga aylanishi kerak.
"RAQOBATBARDOSH KADRLAR TAYYORLASHDA FAN - TA'LIM - ISHLAB
CHIQARISH INTEGRATSIYASINI TAKOMILLASHTIRISH ISTIQBOLLARI" MAVZUSIDAGI XALQARO ILMIY-AMALIY KONFERENSIYA 2023-yil 22-noyabr
Bunda asosiy e'tiborni bilimlarni egallashning faol usullariga qaratish, talabalarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish, shaxsning ehtiyojlari va imkoniyatlarini hisobga olgan holda uzluksiz ta'limdan individual ta'limga o'tish kiradi. Bu faqat mustaqil ish soatlarini ko'paytirish haqida emas. Talabalarning mustaqil ishi rolini kuchaytirish ta'lim muassasasida o'quv jarayonini tashkil etishni tubdan qayta ko'rib chiqishni anglatadi, u o'rganish qobiliyatini rivojlantiradigan, talabaning o'z-o'zini rivojlantirish qobiliyatini shakllantiradigan tarzda tuzilishi kerak.
Shu bilan birga, adabiyotlar tahlili va tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, mustaqil ish, uni rejalashtirish, tashkiliy shakl va usullar, natijalarni kuzatish tizimi kasbiy ta'lim amaliyotidagi eng zaif nuqtalardan biri va eng kam o'rganilganlaridan biridir.
Bunday sharoitda tadqiqot muammosini hal qilishda birinchi navbatda talabalarning mustaqil ishi nima ekanligini aniq belgilash kerak.
Pedagogika nazariyasi eng umumiy holatda mustaqil ishni bo'lajak mutaxassisning tafakkurini tarbiyalash bilan bog'liq faoliyat sifatida izohlaydi. Shu nuqtai nazardan, talabaning mustaqil fikrlash va bilish faoliyatining paydo bo'lishiga sharoit yaratadigan har qanday faoliyat turi mustaqil ish bilan bog'liq.
Asosiy qism
Bugungi kunda mavjud bo'lgan adabiyotlarda mustaqil ishning ta'rifi bo'yicha turli xil qarashlar mavjud. Jumladan, [1] ishda "Mustaqil ishni talabalarning bilim va ko'nikmalarni egallashga qaratilgan faoliyati deb hisoblaydi, garchi o'qituvchi rahbarlik qilsa ham, uning bevosita rahbarligisiz sodir bo'ladi", [2] ishda "Mustaqil ish o'qituvchi tomonidan bilvosita, tizimli boshqarish asosida talabaning o'zi tomonidan ichki kognitiv motivlar tufayli tashkil etilgan, o'z nuqtai nazaridan eng qulay, oqilona vaqtda, jarayonda va faoliyat natijasida boshqariladigan jarayondir", [3] ishda "Mustaqil ish talabalarning auditoriyada ham, undan tashqarida ham, o'qituvchi bilan aloqada bo'lgan va uning yo'qligidagi barcha mustaqil faoliyatining umumiyligidir" deb ta'riflanadi.
Aniqroq aytganda, mustaqil ish:
1) o'qituvchining bevosita rahbarligisiz amalga oshiriladigan individual yoki jamoaviy ta'lim faoliyati;
2) o'qituvchining bevosita ishtirokisiz o'qituvchining ko'rsatmalariga binoan (yoki darsliklar, o'quv dasturlariga kiritilgan vazifalarga muvofiq) ishlash;
Shu bilan birga, tadqiqotchilarning ta'kidlashicha, vazifalarni amalga oshirish uchun zarur bo'lgan faoliyat darajasi reproduktiv mehnatdan ijodiy ishgacha, yarim mustaqildan to'liq mustaqilgacha o'zgarishi mumkin. Mustaqil ishning darajasi nafaqat materialga, balki talabaning individual xususiyatlariga (psixologik va pedagogik xususiyatlar, shu jumladan hozirgi tayyorgarlik darajasi, motivatsiya, potentsial o'rganish qobiliyati darajasi va boshqalar) ham bog'liq.
"Mustaqil ish" tushunchasining mohiyati va ta'rifini ta'riflash bilan birga uning "mustaqil faoliyat" tushunchasi o'rtasidagi bog'liqlikni ko'rib chiqishimiz zarur bo'ladi.
Yuqoridagi ta'riflarni tahlil qilib, shuningdek, [4] ishning natijalariga tayanib mustaqil ishni elementlardan tashkil topgan murakkab ob'ekt - mustaqil faoliyat sifatida ko'rib chiqishga imkon beradi, bu esa o'z navbatida quyidagi ta'rifni beradi.
Ta'rif. Mustaqil ish - muayyan maqsadga erishishga qaratilgan mustaqil faoliyat tizimi.
"RAQOBATBARDOSH KADRLAR TAYYORLASHDA FAN - TA'LIM - ISHLAB
CHIQARISH INTEGRATSIYASINI TAKOMILLASHTIRISH ISTIQBOLLARI" MAVZUSIDAGI XALQARO ILMIY-AMALIY KONFERENSIYA 2023-yil 22-noyabr
Shu bilan birga, o'quv jarayonida mustaqil ishlash qobiliyati bilan biz mustaqil faoliyat tizimini qurish va belgilangan maqsadga ishonchli erishish uchun ushbu faoliyatga kiritilgan harakatlarni amalga oshirish qobiliyatini tushunamiz.
1-rasmda "mustaqil ish" va "mustaqil faoliyat" tushunchalari o'rtasidagi bog'liqlikni ko'rib chiqaylik.
Adabiyotlarni tahlil qilish asosida, yuqorida keltirilgan ta'riflar asosida talabalarning mustaqil ishlarini amalga oshirishning asosiy shakllarini quyidagilarga ajratib ko'rsatamiz:
1) To'g'ridan-to'g'ri auditoriyada - ma'ruza, amaliy va seminar mashg'ulotlarida, laboratoriya ishlarini bajarishda.
2) O'qituvchi bilan jadvaldan tashqari aloqada - ta'lim masalalari bo'yicha maslahatlashuvlar paytida, ijodiy aloqalar paytida, qarzdoriklarni bartaraf etishda, individual topshiriqlarni bajarishda va hokazo.
3) Kutubxonada, uyda, yotoqxonada, kafedrada talaba o'quv va kognitiv vazifalarni, shu jumladan ijodiy vazifalarni va muammolarni hal qilishni amalga oshirganda.
1-rasm. Mustaqil ish va mustaqil faoliyat tushunchalarining o'zaro bog'liqligi sxemasi
Adabiyotlarni tahlil qilish talabalarning mustaqil ishlarini quyidagicha tasniflaymiz:
1) tashkilot joyi bo'yicha (ta'lim muassasasidan tashqarida);
2) tashkilotning maqsadlariga ko'ra (ish dasturida shakllantirilgan va asoslantirilgan fanning maqsadlari);
3) tashkil etish usuli bo'yicha (individual, guruh).
Talabalarning mustaqil ishi masalalarini ko'rib chiqishda tadqiqotchilar odatda darsdan tashqari ishlarni alohida e'tibor qaratadilar.
Ta'lim standartlari hamda malaka talablari talabaning o'quv vaqtining yarmini darsdan tashqari ishlarga ajratsa-da, ko'p hollarda bu standart bajarilmaydi. Mustaqil ish uchun topshiriqlar soni va hajmi, fan bo'yicha nazorat tadbirlari soni ko'p hollarda o'qituvchi yoki kafedra tomonidan "qancha ko'p bo'lsa, shuncha yaxshi" tamoyili asosida belgilanadi.
Yangi ta'lim paradigmasiga ko'ra, ishning ixtisosligi va xususiyatidan qat'i nazar, har qanday bo'lajak o'qituvchi o'z sohasi bo'yicha fundamental bilim, kasbiy ko'nikmalarga, yangi muammolarni hal qilish uchun ijodiy va tadqiqot faoliyati tajribasiga, ijtimoiy-baholash tajribasiga ega bo'lishi kerak. Ta'limning so'nggi ikki komponenti talabalarning mustaqil ishi jarayonida aniq shakllanadi. Bundan tashqari, kafedralarning vazifasi mutaxassislik va faoliyat turiga qarab mustaqillikning tabaqalashtirilgan mezonlarini ishlab chiqishdan iborat.
O'qituvchilarning shaxsiy tajribasiga asoslangan holda, har doim ham vazifaning murakkabligi va uni tayyorlash uchun zarur bo'lgan vaqtni hisobga olgan holda amalga oshirilmaydi. Turli fanlar bo'yicha uy vazifalarini topshirish muddatlari har doim ham o'z vaqtida
"RAQOBATBARDOSH KADRLAR TAYYORLASHDA FAN - TA'LIM - ISHLAB
CHIQARISH INTEGRATSIYASINI TAKOMILLASHTIRISH ISTIQBOLLARI" MAVZUSIDAGI XALQARO ILMIY-AMALIY KONFERENSIYA 2023-yil 22-noyabr
mos kelmaydi, bu esa vaqt o'tishi bilan mustaqil ishlarning notekis taqsimlanishiga olib keladi. Ko'pgina o'quv vazifalari talabalarning faol ishi uchun sozlanmagan, ularni amalga oshirish ko'pincha bir qator rasmiy harakatlar darajasida, ijodiy yondashuvsiz va hatto bajarilayotgan operatsiyalarni tushunmasdan amalga oshirilishi mumkin.
Oliy ta'limida o'quvchilarning mustaqil ishlarining o'ziga xos xususiyati shundaki, bu faqat jiddiy va barqaror motivatsiya mavjud bo'lganda mumkin. Eng kuchli rag'batlantiruvchi omil bu keyingi samarali professional faoliyatga tayyorgarlikdir.
Mustaqil ishni faollashtirishga yordam beradigan ichki omillarni ko'rib chiqamiz:
1) Bajarilgan ishning foydaliligi. Agar talaba o'z ishining natijalari ma'ruza kursida, uslubiy qo'llanmada, laboratoriyada, nashrni tayyorlashda yoki boshqa usulda qo'llanilishini bilsa, u holda topshiriqni bajarishga bo'lgan munosabat yaxshi tomonga sezilarli darajada o'zgaradi hamda bajarilayotgan ishlarning sifati oshadi. Bunda talabani psixologik jihatdan tayyorlash, bajarilayotgan ish qanchalik zarurligini ko'rsatish muhim ahamiyatga ega.
2) Talabalarning ijodiy faoliyatda ishtiroki. Bu ma'lum bir bo'limda olib boriladigan tadqiqot, ishlab chiqish yoki uslubiy ishlarda ishtirok etish bo'lishi mumkin.
Intensiv pedagogika muhim motivatsion omil hisoblanadi. U ta'lim jarayoniga faol usullarni, birinchi navbatda, innovatsion va tashkiliy faoliyat o'yinlariga asoslangan o'yin mashg'ulotlarini joriy qilishni o'z ichiga oladi.
3) O'quv fanlari bo'yicha olimpiadalarda, ilmiy tadqiqot yoki amaliy ish tanlovlarida qatnashish va hokazo.
4) Bilimlarni nazorat qilish uchun rag'batlantiruvchi omillardan foydalanish (kumulyativ baholar, reytinglar, testlar, nostandart imtihon protseduralari). Bu omillar, ma'lum sharoitlarda, raqobatga intilishni keltirib chiqarishi mumkin, bu o'z-o'zidan talabalarning o'zini o'zi takomillashtirish uchun kuchli motivatsion omil hisoblanadi.
5) Talabalarni o'quv muvaffaqiyati va ijodiy faoliyati uchun rag'batlantirish. Masalan, muddatidan oldin topshirilgan ish uchun siz oshirilgan baho berishingiz mumkin, aks holda uni kamaytirishingiz mumkin.
6) Auditoriyada ham, undan tashqarida ham bajariladigan vazifalarni individuallashtirish, ularni doimiy ravishda yangilab turish.
7) Intensiv tarbiyaviy ishning rag'batlantiruvchi omili va birinchi navbatda, mustaqillik o'qituvchining shaxsiyatidir. O'qituvchi talabaga kasb egasi, ijodkor sifatida namuna bo'la oladi. O'qituvchi talabaga o'zining ijodiy salohiyatini ochib berishga, uning ichki o'sishi istiqbollarini aniqlashga yordam berishi mumkin va kerak.
Bundan tashqari, talabalarning mustaqil ishlarini tashkil etishning eng muhim yo'nalishi ularning ijodiy mustaqil faoliyatini jamoaviy faoliyat bilan uyg'unlashtirishdir. Mustaqil faoliyat uning mantig'ini qurish qobiliyati bilan shakllanadi.
So'nggi paytlarda ta'lim muassasalarida talabalarning mustaqil ishini tashkil etishning strategik yo'nalishida asosiy narsa uning alohida turlarini optimallashtirish emas, balki barcha turdagi darslarda va undan tashqarida talabalarning yuqori faolligi, mustaqilligi va mas'uliyati uchun sharoit yaratishdir.
Eng oddiy usul - mustaqil ish hisobiga auditoriyadagi mashg'ulotlar sonini qisqartirish -ta'lim sifatini bir xil darajada oshirish yoki hatto saqlab qolish muammosini hal qilmaydi, chunki auditoriyadagi ish hajmining kamayishi har doim ham o'z-o'zidan o'tish bilan birga bo'lmaydi.
"RAQOBATBARDOSH KADRLAR TAYYORLASHDA FAN - TA'LIM - ISHLAB
CHIQARISH INTEGRATSIYASINI TAKOMILLASHTIRISH ISTIQBOLLARI" MAVZUSIDAGI XALQARO ILMIY-AMALIY KONFERENSIYA 2023-yil 22-noyabr
Binobarin, bu holatdan chiqish yo'li talabalar uchun maxsus mashg'ulotlar, jumladan, amaliy mashg'ulotlardan iborat bo'lib ko'rinadi. Bu erda mustaqil ishlash ko'nikmalarini rivojlantirish imkoniyatlari juda katta. Tajriba shuni ko'rsatadiki, kasbiy ehtiyojlar talabalarning mustaqil faoliyatining manbai bo'lib qoladi va agar dastlab bu faoliyat bevosita o'qituvchi rahbarligida amalga oshirilsa, kelajakda u asosan mustaqil bo'lishi kerak.
Aytilganlarni umumlashtirib, biz mustaqil ishning asosiy turlarini ajratib, natijalarni 1-jadvalda ko'rsatib o'tamiz.
1-jadval. Mustaqil ish turlari
o'rganish guruhlari Mustaqil ish tavsifi
foydalanish maqsadiga ko'ra - mavzu tushunchalarini shakllantirish va ularning ta'riflarini tanlash; - tushunchalarni shakllantirish uchun tayyorgarlik mashqlari; - yangi materialni mustahkamlash uchun mashqlar va topshiriqlar; - muammo va misollarni yechishda olingan bilimlarni qo'llash qobiliyatini rivojlantirish maqsadida o'quv mashqlari; - muammolarni hal qilishda amaliy ko'nikmalarni shakllantirish
Didaktik maqsadlar uchun - o'qitish - mavzuni o'rganish jarayonida o'qituvchi tomonidan berilgan topshiriqlarni talabalarning mustaqil ravishda bajarishi, yo'l qo'yilgan xatolarni aniqlash, yo'l qo'yilgan xatolarni tuzatishni hisobga olgan holda o'quv materialini takroran tushuntirish; - talabalar tomonidan bajarilgan vazifalarni mustaqil ravishda bajarish va baholash, tuzatish faoliyati tarkibini aniqlash
Mustaqillik darajasi bo'yicha - mustaqil faoliyat strukturasining berilgan modeliga muvofiq mustaqil ishlarni takrorlash; - uning elementlarini tiklashga qaratilgan rekonstruktiv mustaqil ish -mustaqil faoliyat; - mustaqil harakatlarning turli tizimlarini yaratishga qaratilgan o'zgaruvchan mustaqil ish ; - maqsadga erishish uchun mustaqil harakatlar strukturasini yaratishni talab qiladigan ijodiy (tadqiqot) mustaqil ish
1-jadvaldagi asosan mustaqillik darajasi bo'yicha eng ko'p qo'llaniladigan ish turlaridan biri model bo'yicha mustaqil ish ekanligini ko'rishimiz mumkin.
Klassik didaktikada (kompyuterdan oldingi, kompetentsiyaga asoslangan yondashuvni amalga oshirishga yo'naltirilmagan) modelga asoslangan mustaqil ishning maqsadi talabalarning xotirasini rivojlantirish, xotirada mavjud bo'lgan vositalar va formulalardan foydalanish va qo'llash bo'yicha amaliy ko'nikmalarni shakllantirish edi. Misol va masalalarni yechishda, model
"RAQOBATBARDOSH KADRLAR TAYYORLASHDA FAN - TA'LIM - ISHLAB
CHIQARISH INTEGRATSIYASINI TAKOMILLASHTIRISH ISTIQBOLLARI " MAVZUSIDAGI XALQARO ILMIY-AMALIY KONFERENSIYA 2023-yil 22-noyabr
bo'yicha mustaqil ish mustaqil ishlash qobiliyatini shakllantirishi kerak. Shu bilan birga, mustaqil ishning barcha turlari o'zaro bog'liq bo'lishi kerak va mustaqil ishlash qobiliyatini shakllantirishda yetakchi o'rinni o'quv mustaqil faoliyati egallaydi.
Endi mustaqil ishni tashkil etishning asosiy tamoyillarini keltirib o'taylik:
- mustaqil ishlashga pedagogik yordam ko'rsatishda talabaning individual psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda o'qituvchida namoyon bo'ladigan ta'limni individuallashtirish tamoyili;
- texnik vositalardan (videokonferensaloqa), birinchi navbatda, masofaviy o'qitish sharoitida foydalanishda dolzarb bo'lgan talabaning mustaqil ishini nazorat qilish zarurligini asoslaydigan identifikatsiyalash printsipi;
- o'quv strategiyasini tanlash va talabaning mustaqil ishini tashkil etishni rejalashtirish zarurligini aks ettiruvchi ta'limni tartibga solish printsipi (shu jumladan talabalarning mustaqil ishlari uchun uslubiy ishlanmalar);
- talabaning texnik vositalar bilan ishlashda minimal malakaga ega bo'lishini, shuningdek, mustaqil ishni tashkil etish uchun bo'sh vaqtdan oqilona foydalanish ko'nikmasini talab qiladigan asosiy bilim va ko'nikmalarga tayanish tamoyili;
- mustaqil ishning talabaning aqliy faoliyatini faollashtirish va rivojlantirishga yo'naltirilganligini ta'minlash, didaktik muammolarni mustaqil hal qilish, tanlash va yechish, shu fan bo'yicha boshqa talabalar bilan hamkorlikda bilim olish ko'nikmalarini shakllantirishni chuqur o'rganish tamoyili;
- mustaqil ish ishtirokchilariga ushbu fan bo'yicha muammoli masalalarni o'z vaqtida muhokama qilish va tuzatish imkonini beradigan teskari aloqa printsipi;
- tashqi nazorat va o'z-o'zini baholash printsipi, shu jumladan nafaqat o'qituvchi, balki ushbu fan bo'yicha tahsil olayotgan boshqa talabalar bilan ham ma'lumot almashish;
- ishtirokchilarga ilmiy bilimlarning hozirgi darajasida berilgan muammolarni hal qilish uchun mustaqil ishlash imkonini beruvchi ilmiy printsipi;
- ma'lumotni qulay shaklda taqdim etishni ta'minlaydigan ko'rinish printsipi;
- nazariyani amaliyot bilan bog'lash printsipi, bu vaziyatli muammolarni hal qilish imkonini beradi;
- mustaqil ishning qulayligi va maqsadga muvofiqligi printsipi;
- o'quv fanlarining ko'pligini hisobga olish va mustaqil ishlarni optimal rejalashtirish tamoyili;
- bilimlarni egallashning mustahkamligi tamoyili.
Yuqorida aytib o'tilgan tamoyillar talabaning tayyorgarligining umumiy maqsadlariga, fanlarning o'ziga xos xususiyatlariga, mustaqil ishlarning mazmuniga va boshqa ko'rsatkichlarga qarab ma'lum bir to'plamga birlashtirilishi, tuzilishi va ularning ba'zilari yetakchi bo'lishi mumkin.
Keling, ma'lum bir misol bilan aytilgan pozitsiyani ko'rsatamiz.
Mustaqil ishning xususiyatlarini ochib bergan holda, biz har bir talaba uchun mustaqil ish individual amalga oshirilishini ko'rib chiqdik, ammo davlat ta'lim standartida belgilangan ko'rinkmalarni rivojlantirishda u guruh faoliyatida ham namoyon bo'ladi va amalga oshiriladi.
Yuqorida aytilganlar, yuqorida keltirilgan mustaqil ish ta'rifini hisobga olgan holda, mustaqil ishlarni bajarishda mustaqil faoliyat tizimining tuzilishi foydalanilgan mustaqil
"RAQOBATBARDOSH KADRLAR TAYYORLASHDA FAN - TA'LIM - ISHLAB
CHIQARISH INTEGRATSIYASINI TAKOMILLASHTIRISH ISTIQBOLLARI " MAVZUSIDAGI XALQARO ILMIY-AMALIY KONFERENSIYA 2G23-yil 22-noyabr
harakatlar jamlanmasini tahlil qilish va taqqoslash asosida individuallashtirishning mohiyatini aniqlash imkoniyati to'g'risida xulosa chiqarishga imkon beradi.
Bunday tahlil va taqqoslash bilan 1-rasmga asosan individuallashtirish mustaqil faoliyatni tashkil etuvchi talaba tomonidan qo'llaniladigan mavjud harakatlar to'plamida va mustaqil faoliyat tizimi sifatida mustaqil ish tuzilishining xususiyatlarida namoyon bo'ladi deb ayishimiz mumkin.
Talabalarning mustaqil ishlarini zamonaviy o'quv jarayonining ajralmas qismi sifatida hisobga olib, guruhning kasbiy muloqotni muhimligini ko'rsatib o'tamiz. Tuzilgan pozitsiya doirasida, faoliyat natijasida nafaqat talabaning o'zi, balki boshqa talabalar tomonidan ham aytilganlarni umumlashtirganda, bu ish nafaqat o'qituvchi, balki boshqa talabalar tomonidan boshqariladi va nazorat qilinishini ko'rishimiz mumkin.
Bizning tadqiqotimiz doirasida individuallashtirish va hamkorlik tamoyillarini yetakchi tamoyillar sifatida ajratib ko'rsatish tavsiya etiladi, birgalikdagi guruh faoliyati uchun qo'shimcha didaktik imkoniyatlarni hisobga olish va mustaqil harakatlarni tizimlashtirish bilan birgalikda ularni amalga oshirish mustaqil harakatlar to'plamini tuzish qobiliyatini shakllantirishning individual darajalarini hisobga olishni o'z ichiga oladi.
Xulosa qiladigan bo'lsak, yuqorida berilgan tamoyillar bir tomondan didaktik va o'zaro bog'liq bo'lsa, ikkinchi tomondan ular qo'shimcha texnologik tamoyillarni talab qiladi. Bunga esa keyinroq to'xtalib o'tamiz.
Endi esa bo'lajak o'qituvchilarning mustaqil ish ko'nikmalarini shakllantirish bosqichlarini ko'rib chiqamiz.
Quyidagi misoldan foydalanib, biz aniq kompetentsiyalarni aniqlaymiz va ularga to'liqroq to'xtalib o'tamiz:
1-bosqich. O'z faoliyatingizni tashkil qilish, kasbiy muammolarni hal qilish usullarini belgilash, ularning samaradorligi va sifatini baholash;
2-bosqich. Kasbiy muammolarni qo'yish va hal qilish, kasbiy va shaxsiy rivojlanish uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni qidirish, tahlil qilish va baholash;
3-bosqich. Kasbiy va shaxsiy rivojlanish vazifalarini mustaqil ravishda belgilash, o'z-o'zini tarbiyalash bilan shug'ullanish, kasbiy rivojlanishni ongli ravishda rejalashtirish.
Shu bilan birga, o'rganilayotgan materialning mazmuniga qarab faoliyat turlarini aniqlashtirish bilan bog'liq va tafsilotlash yosh xususiyatlari, tayyorgarlik darajasi, o'rganilayotgan materialning imkoniyatlarini hisobga olgan holda amalga oshiriladi.
1-bosqich. O'z faoliyatingizni tashkil qilish, kasbiy muammolarni hal qilish usullarini belgilash, ularning samaradorligi va sifatini baholash
bilim - kognitiv, ta'lim, kasbiy yo'naltirilgan faoliyatini tashkil etishning tarkibiy qismlari va bosqichlari (maqsadni belgilash, maqsadlarga erishish yo'llarini rejalashtirish, amalga oshirish, baholash, nazorat qilish, tuzatish); - kasbga yo'naltirilgan masalalarni yechishning turli usullari mohiyatini; - kasbga yo'naltirilgan muammolarni hal qilish usullarining aniqligi va samaradorligini baholash mezonlari.
ko'nikma - kognitiv, ta'lim, kasbga yo'naltirilgan faoliyatning maqsad va vazifalarini shakllantirish; - kasbga yo'naltirilgan masalalarni yechishda turli usullardan foydalanish; - aniq vaziyatda kasbga yo'naltirilgan muammolarni hal qilish usullarining aniqligini baholash;
" RAQOBATBARDOSH KADRLAR TAYYORLASHDA FAN - TA'LIM - ISHLAB
CHIQARISH INTEGRATSIYASINI TAKOMILLASHTIRISH ISTIQBOLLARI " MAVZUSIDAGI XALQARO ILMIY-AMALIY KONFERENSIYA 2023-yil 22-noyabr
- kasbga yo'naltirilgan masalalarni yechishning aniq usullarini tanlash va amalga oshirish;
- harakatning (topshiriqning) to'g'riligini mustaqil ravishda baholash.
Biz talabalarning ushbu kompetentsiyasini shakllantirishni aniq ob'ektlar va hodisalarning xususiyatlarini aniqlash yoki takomillashtirish, ularni qurish usullarini ratsionalizatsiya qilish, ularni boshqarish va boshqalar uchun modellarni qurish va o'rganish jarayoni sifatida ko'rib chiqamiz.
Ko'nikmalar insonning bilimlarni o'zgaruvchan sharoitlarda amaliy faoliyatda qo'llash qobiliyatidir, shuning uchun bunday vazifa talabalarni kasbiy faoliyatga tayyorlashning asosiy didaktik vositasidir.
Talabalar nazariy mashg'ulotlar davomida o'rganadigan muayyan metodologiya bo'yicha harakatlarni bajarishni o'z ichiga oladi. Vazifa shartlari nafaqat ishlab chiqarish sharoitlarining mohiyatiga ko'ra, balki ular to'g'risidagi ma'lumotlar etishmayotgan, ortiqcha va qarama-qarshi ma'lumotlarni o'z ichiga olishi mumkinligi sababli ham o'zgarishi mumkin.
Muammoni hal qilishdan oldin talaba ma'lumotlarning to'liqligi uni qoniqtiradimi yoki yo'qligini, shuningdek, muammoni hal qilish uchun muhim bo'lishi mumkin bo'lgan yetishmayotgan ma'lumotlarni topish usulini aniqlashi kerak.
2-bosqich. Kasbiy muammolarni qo'yish va hal qilish, kasbiy va shaxsiy rivojlanish uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni qidirish, tahlil qilish va baholash
bilim - axborotni qidirish usullari, shu jumladan raqamli vositalaridan foydalanish; - kasbga yo'naltirilgan muammolarni hal qilish uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni tahlil qilish va baholash harakatlarining mohiyati; - masalalarning yechimini topish usullari.
ko'nikma - kasbga yo'naltirilgan muammolarni shakllantirish va hal qilish uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni qidirish; - kasbga yo'naltirilgan muammolarni shakllantirish va hal qilish uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni tahlil qilish; - masalalar yechimini topish usullarini amalga oshirish imkoniyatlarini baholash.
Umumiy kompetentsiyalarning ularni shakllantirish usullarini tanlashda muhim bo'lgan xususiyati shundan iboratki, bu ta'lim natijasi faqat faoliyat jarayonida shakllanadi va namoyon
bo'ladi.
Ushbu kompetentsiyani shakllantirishni talaba ma'lum turdagi ma'lumot manbasini, yetishmayotgan ma'lumotlarni olish uchun aniq manbani taklif qiladigan va o'z taklifini asoslaydigan vazifalar orqali ko'rib chiqamiz.
Bo'lajak o'qituvchi bajarilayotgan ishning maqsadlarini tushunish asosida mustaqil shakllantirilgan asoslar bo'yicha ma'lumotlarni ajratib oladi, mustaqil tanlangan tuzilma doirasida ma'lumotlarni tizimlashtiradi. Muammolarning sabablari to'g'risida ular haqidagi ma'lumotlarni sabab-oqibat tahlili asosida xulosalar chiqaradi. Berilgan empirik yoki statistik ma'lumotlar asosida umumlashmalarni amalga oshiradi.
3-bosqich. Kasbiy va shaxsiy rivojlanish vazifalarini mustaqil ravishda belgilash, o'z-o'zini tarbiyalash bilan shug'ullanish, kasbiy rivojlanishni ongli ravishda rejalashtirish
bilim - fan bo'yicha bilim va ko'nikmalarni tuzatish va rivojlantirish sohasini aniqlash usullari;
" RAQOBATBARDOSH KADRLAR TAYYORLASHDA FAN - TA'LIM - ISHLAB CHIQARISH INTEGRATSIYASINI TAKOMILLASHTIRISH ISTIQBOLLARI " MAVZUSIDAGI XALQARO ILMIY-AMALIY KONFERENSIYA 2023-yil 22-noyabr
- shaxsiy xususiyatlarning proksimal rivojlanish sohasini aniqlash usullari; - o'z-o'zini tarbiyalash uchun zarur harakatlar tarkibi;
ko'nikma - o'zining o'quv va kognitiv faoliyati natijalarini nazorat qilish; - mavzu va shaxsiy rivojlanish rejasini rejalashtirish va amalga oshirish; - fanni rivojlantirish va shaxsiy rivojlanish uchun ustuvorliklarni belgilash.
Talabalarning mustaqil ishi mutaxassislar tayyorlash tizimining muhim, hatto hal qiluvchi tarkibiy qismidir. Zero, tinimsiz mustaqil mehnat orqali olingan bilimgina keyinchalik ilmiy-texnika taraqqiyotining haqiqiy harakatlantiruvchi kuchiga aylanishi mumkin. Ishda ham, o'quv jarayonida ham eng asosiy natijalarga ularning ta'siri jihatidan teng bo'lmagan ta'sir ko'rsatadigan ma'lum bir qator omillar yordamida erishiladi. Talabani o'qishga majburlash emas, balki shaxsiy rivojlanish orqali o'z maqsadlariga erishish uchun kuchli istakni shakllantirish bu yo'nalishni asosini tashkil qiladi. Buni asosida ko'plab modellarni yaratish talabalarning atrofdagi olamga bo'lgan kognitiv qiziqishini, oqilona tashkil etish qobiliyatini rivojlantirishga xizmat qiladi.
Kompetensiyaga asoslangan yondashuv doirasida mustaqil ish ko'nikmalarining tarkibiy (bilim, ko'nikma elementlari - mustaqil faoliyatning bir qismi sifatidagi harakatlar) bo'limlarini aniqlagandan so'ng, mustaqil ishlash ko'nikmalarining darajalarini quyidagicha keltirishimiz mumkin bo'ladi:
- harakatlarni bilish darajasi;
- harakatlarni bajarish malakalari darajasi;
- mustaqil ishni tashkil etuvchi harakatlar bilan faoliyatni bilish darajasi;
- mustaqil ishni tashkil etuvchi harakatlar bilan faoliyatni (shu jumladan, faoliyat tizimini loyihalash va modellashtirish)amalga oshirish darajasi.
Belgilangan darajalarning har birining shakllanishi yoki shakllanmasligini baholash mezoni sifatida biz quyidagi tasdiqni berishimiz mumkin: darajaga mos keladigan barcha tanlangan komponent (harakat)lar shakllansa, bu talabaning shu darajada ekanligini bildiradi; darajaga mos keladigan tanlangan komponentlardan kamida bittasi shakllanmagan bo'lsa, bu talabaning darajani o'zlashtirmaganligini bildiradi.
Bundan tashqari, tarkibiy qismlarni shakllantirish darajalarining kengaytirilgan to'plami mustaqil ishlash qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgan keyingi o'quv va kognitiv faoliyatni rejalashtirish uchun tuzatuvchi ta'sirlarning o'ziga xos tarkibini aniqlashga yordam beradi.
Xulosa
Ushbu ishda raqamli xizmatlardan foydalangan holda bo'lajak o'qituvchilarining mustaqil ishlarini tashkil etishning tarkibiy-funktsional modelini ishlab chiqishda foydalaniladigan ilmiy, uslubiy qoidalar aniqlandi. Buning uchun mavzu bo'yicha bir nechta adabiyotlardagi materiallar tahlil qilindi. Olingan natijalar asosida quyidagi xulosalar berilishi mumkin: bo'lajak o'qituvchilarning mustaqil ishini tashkil etishning pedagogik yondashuvlarini tahlil qilish individuallashtirish va korporatizmning didaktik tamoyillariga, shuningdek, faoliyatni amalga oshiradigan harakatlarning operatsion tarkibini tizimli joylashtirishning texnologik tamoyillariga asoslanadigan mustaqil faoliyatning xususiyatlarini aniqlashga yordam berdi hamda didaktik tamoyillar, bir tomondan, o'zaro bog'liq bo'lsa, ikkinchi tomondan, didaktikaning texnologiyadan ustunligi, bulutli texnologiya vositalaridan foydalanish kabi texnologik tamoyillar guruhi bilan to'ldirishni talab qiladi.
REFERENCES
"RAQOBATBARDOSH KADRLAR TAYYORLASHDA FAN - TA'LIM - ISHLAB CHIQARISH INTEGRATSIYASINI TAKOMILLASHTIRISH ISTIQBOLLARI" MAVZUSIDAGI XALQARO ILMIY-AMALIY KONFERENSIYA 2023-yil 22-noyabr
1. В.И.Загвязинский, И.Н.Емельянова. Педагогика: учебник для студ. учреждений высш. проф. образования. - М.: Издательский центр «Академия», 2012. - 352 с.
2. И.А.Зимняя. Педагогическая психология. Учебник для вузов. Изд. второе, доп., испр. и перераб. - М.: Издательская корпорация «Логос», 2000. - 384 с.
3. Н.В.Соловова. Организация и контроль самостоятельной работы студентов. Методические рекомендации изд. - Самара: Универс-групп, 2006. - 15 с.
4. Ю.А.Коноводова. Отличие самостоятельной деятельности учащихся от самостоятельной работы учащихся. Проблемы и перспективы развития образования: материалы Междунар. науч. конф. T.I. -Пермь: Меркурий, 2011. -С.173-176.
5. З.Н.Аскарова. Таълим жараёнини ташкил килиш ва унинг самарадорлигини оширишда алгоритмик назорат методининг ахдмияти. "Фаол тадбиркорлик, инновацион гоялар ва технологияларни куллаб-кувватлаш йили" илмий-амалий конференция. Фаргона. -2018 йил 16 май. - 223-227 б.
6. З.Н.Аскарова. Келажакдаги математика укитувчи-ларининг педагогик мах,оратини ошириш муаммолари. НамДУ илмий ахборотномаси. 2021 йил 10-сон, 518-522 б.
7. Z.N.Askarova, Z.Komilova. Matematika va informatika fanini o'qitishda ilg'or xorijiy texnologiyalarning ahamiyati. «Zamonaviy informatikaning dolzarb muammolari: o'tmish tajribasi, istiqbollari» respublika miqyosidagi ilmiy-amaliy anjuman materiallari, - Toshkent. -2023, - 406-408 b.
