Научная статья на тему 'КЛАСТЕРЛИ ЁНДАШУВ АСОСИДА БЎЛАЖАК МУҲАНДИСЛАР КАСБИЙ ТАЙЁРГАРЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ МЕТОДИКАСИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ'

КЛАСТЕРЛИ ЁНДАШУВ АСОСИДА БЎЛАЖАК МУҲАНДИСЛАР КАСБИЙ ТАЙЁРГАРЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ МЕТОДИКАСИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
Кластер / концепция / макон / комперенция / лойихалаш / таъриф / тизим / педагогик таълим кластери.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — И.М.Сирожиддинова

Ушбу мақолада кластерли ёндашув асосида бўлажак муҳандисларнинг касбий тайёргарлигини ривожлантириш методлари, олий таълимнинг истиқболли йўналишларини белгилаш, олий таълим маконида касбий компетенцияларни шакллантириш, ривожлантиришнинг илғор тажрибаларини таълимни ташкил этиш ва бошқариш жараёнига лойиҳалаш устида олиб борилаётган ишлар, кластерларнинг учта кенг таърифи, кластерда бир-бирини тўлдирадиган муқобил стратегия, кластер шаклланишини рағбатлантириш учун амалда синаб кўрилган бир қатор тизимлар ҳақида фикр юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «КЛАСТЕРЛИ ЁНДАШУВ АСОСИДА БЎЛАЖАК МУҲАНДИСЛАР КАСБИЙ ТАЙЁРГАРЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ МЕТОДИКАСИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ»

КЛАСТЕРЛИ ЁНДАШУВ АСОСИДА БУЛАЖАК МУ^АНДИСЛАР КАСБИЙ ТАЙЁРГАРЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ МЕТОДИКАСИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ И.М.Сирожиддинова

Андижон машинасозлик институти, "Гуманитар фанлар" кафедраси мудири, п.ф.н, доцент

https://doi.org/10.5281/zenodo.1066339 7

Аннотация. Ушбу мацолада кластерли ёндашув асосида булажак му%андисларнинг касбий тайёргарлигини ривожлантириш методлари, олий таълимнинг истицболли йуналишларини белгилаш, олий таълим маконида касбий компетенцияларни шакллантириш, ривожлантиришнинг илгор тажрибаларини таълимни ташкил этиш ва бошцариш жараёнига лойщалаш устида олиб борилаётган ишлар, кластерларнинг учта кенг таърифи, кластерда бир-бирини тулдирадиган муцобил стратегия, кластер шаклланишини рагбатлантириш учун амалда синаб курилган бир цатор тизимлар %ацида фикр юритилади.

Калит сузлар: Кластер, концепция, макон, комперенция, лойихалаш, таъриф, тизим, педагогик таълим кластери.

Аннотация. В данной статье рассматриваются методы развития профессиональной подготовки будущих инженеров на основе кластерного подхода, определение перспективных направлений высшего образования, формирование профессиональных компетенций в пространстве высшего образования, работа по проектированию передового опыта развития в процесс организации и управления образованием, три широких определения кластеров, альтернативная стратегия, дополняющая друг друга в кластере, стимулирование кластерообразования. на практике для рассматривается ряд опробованных систем.

Ключевые слова: кластер, понятие, пространство, комплекс, проектирование, определение, система, педагогический образовательный кластер.

Abstract. This article discusses methods for developing professional training of future engineers based on the cluster approach, identifying promising areas of higher education, forming professional competencies in the higher education space, work on designing best practices for development in the process of organizing and managing education, three broad definitions of clusters, an alternative strategy that complements each other in a cluster, stimulating cluster formation. in practice, a number of tested systems are being considered.

Keywords: cluster, concept, space, complex, design, definition, system, pedagogical educational cluster.

Жахон таълим муаасасаларида кластерга бирлашган субъектлар узаро хамкорлик харакатлари механизмлари хамда кластер ёндашувни жорий килиш технологиялари амалиётга тадбик этилмокда. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг "Баркарор ривожланиш максадлари" хдмда Европа Иттифокининг "Европа олий таълим макони" Концепциялари мазмунида кластерли ёндашув асосида булажак мухандисларнинг касбий тайёргарлигини ривожлантириш методлари, олий таълимнинг истикболли йуналишларини белгилаш, олий таълим маконида касбий компетенцияларни шакллантириш ва ривожлантиришнинг илгор тажрибаларини таълимни ташкил этиш ва бошкариш жараёнига лойихалаш устида тизимли ишлар олиб борилмокда.

Жахон таълим ва илмий тадкикот масалаларида кластерли лойихалаштириш, булажак мухандисларнинг касбий тайёргарлигини ривожлантириш методларини такомиллаштириш, малакавий амалиёти самарадорлигини ошириш, ахборот таъминотини ривожлантириш, манфаатли хамкорлик асосида касбий копетенцияларни такомиллаштириш буйича илмий тадкикотлар олиб борилмокда. Булажак мухандисларнинг касбий компетентлигини лойихалаштириш мезонларини уни таркиб топтиришнинг ижтимоий, педагогик шарт-шароитларини такомиллаштирилган педагогик объектларни лойихалаштиришнинг илмий-назарий хамда методологик имкониятларини кенгайтириш устида тадкикотларга алохида эътибор берилмокда.

Республикамизда сунгги йилларда таълим сохасида ислохотлар ушбу соха мутахассисларини тайёрлаш сифатини кластерли ёндашувлар асосида оширишнинг меъёрий асослари яратилмокда. "Олий таълим мазмунини сифат жихатидан янги боскичга кутариш, ижтимоий соха ва иктисодиёт тармокларининг баркарор ривожланишига муносиб хисса кушадиган, мехнат бозорида уз урнини топа оладиган юкори малакали кадрлар тайёрлаш тизимини йулга куйиш" устивор этиб белгиланди [1]. Натижада, булажак мухандиснинг касбий тайёргарлик траекториясини кластерли ёндашув асосида ривожлантириш имкониятлари кенгаяди.

Муаммоларга креатив ёндашиш, уз касбини кадр-кимматини хис этиш ва уни асраб авайлаш, мутахассис тайёрлашни максад киладиган, педагогик таълим мазмуни узлуксизлиги хамда узвийлигига асосланган, унинг натижадорлигига жавобгар була оладиган олий таълим сифати алохида ахамиятга эга. Бундай таълим сифатини таъминлашда "Педагогик таълим кластери"дан фойдаланиш уринлидир.

"Педагогик таълим кластери - муайян жугрофий худуднинг ракобатбардош педагог кадрларга булган эхтиёжларини кондириш максадида бир-бири билан узвий алокадаги тенг хукукли алохида субъектлар, технология ва инсон ресурсларининг интеграциялашувини кучайтирувчи механизм" сифатида каралмокда.

У.Н.Ходжамкулов "таълим кластери" тушунчасини ёритишда рус тадкикотчиларининг фикрларига асосланади хамда таълим кластерининг мазмунини олий укув юртлари, бошлангич ва урта махсус таълим муассасалари, ихтисослаштирилган мактаблар, истеъмолчилар (иш берувчилар) ва мутахассисларнинг умумий максад ва хусусий манфаатдан иборат хамкорлиги сифатида изохлайди. Кластернинг асосий максади "уз таркибига кирувчи таълимий-илмий-инновацион салохиятни нафакат юкори фукаролик ва касбий лаёкатлилик даражаси билан, балки ракобатбардошлиги, янгиликларни кабул кила олиш кобилияти, янги таълим дастур ва технологияларини лойихалаш хамда амалга ошира олиш кобилиятига эга замонавий таълим мутахассисларини тайёрлаш учун бирлаштириш" эканлиги кайд этилади. [2].

Юкорида кайд этилган фикрларга асосан таълим кластери тадкикотчилар томонидан турли аспектларда тадкик этилганини куриш мумкин. Жумладан, олий таълимда кластер ва инновацион таълимни тадкик этган А.Б.Смирнов [3]. Профессионал таълимда кластер ёндашувни Г.В.Мухаметзянова, Н.Б.Пугачева, А.Н.Леонтьев; педагогик лойихалаш ва фаолият назариясини В.В.Давыдов, А.Н.Леонтьев, В.П.Беспалько, Г.И.Ибрагимов, В.С.Леднев, М.И.Махмутов, В.А.Сластенин.

Умуман олганда, кластерларнинг учта кенг таърифи мавжуд булиб, уларнинг хар бири уз фаолиятининг у ёки бу томонини (устуворлигини) таъкидлайди:

1. Одатда билим саноатининг маълум институтлари (тадкикот институтлари, университетлар ва бошкалар) билан боглик булган турдош тармоклар доирасидаги иктисодий фаолиятнинг минтакавий чекланган шакллари.

2. Вертикал ишлаб чикариш занжирлари; ишлаб чикариш жараёнининг кушни боскичлари кластернинг узагини ташкил этувчи анча тор аникланган тармоклар (масалан, "етказиб берувчи - йигувчи - маркетолог - мижоз" занжири). Бош компаниялар атрофида шаклланган тармоклар хам шу тоифага киради.

3. Агрегатликнинг юкори даражасида белгиланган тармоклар (масалан, "кимёвий кластер") ёки ундан хам юкорирок йириклашиш даражасидаги тармоклар мажмуи (масалан, "агросаноат кластери"). [4].

Кластерлар хакида гапирганда, биз бир-бирини тулдирадиган иккита мукобил стратегияни ажратиб курсатишимиз мумкин:

1) мавжуд кластерларда билимлардан фойдаланишни оширишга каратилган стратегиялар;

2) кластерлар доирасида конструктив хамкорликнинг янги тармокларини яратишга каратилган стратегиялар.

Кластерларни шакллантиришнинг турли хусусиятлари кластерлар ичидаги интеллектуал компонент ва инновацион фаолиятни кучайтиришнинг турли жихатларига эътиборни каратади:

- технологик хусусият: юкори техник малакани саклаш ва ривожлантириш;

- вертикал, горизонтал ва латерал характеристикалар: юкори окимдаги турли иштирокчиларнинг узаро таъсири (таъминотчилар билан, шу жумладан барча турдаги билимлар саноати институтлари ва ихтисослаштирилган тижорат хизматлари билан якин хамкорлик) ва куйи окимдаги (хусусан, талаб - чакана савдо- охирги мижозлар);

- географик ва вертикал атрибутлар, шунингдек тармокнинг сифати кичик ва урта корхоналар уртасида билим ва янгиликларни таркатиш билан боглик. Бу ерда инновацияларнинг ташкилий томони хам мухимдир. Ушбу фаолиятни рагбатлантириш учун фирмалар ичида хам, ташкарисида хам тармокларни ташкил кила олиш мухимдир. Шунинг учун фирмаларни тармоклардаги стратегик мавкеи хакида уйлашга ундаш керак.

Х,озирги вактда инновацион жараёнлар барча тармокларда интеллектуал компонентнинг тобора кучайиб бораётганлиги сабабли, кластер ёндашуви билимларни бирлаштиришнинг янги шаклларини яратиш учун ажойиб асос яратади. Киши шугулланиш керак булган билим турларининг хилма-хиллиги туфайли, куп холларда воситачилик институтларининг роли мавжуд.

Кластер шаклланишини рагбатлантириш учун амалда синаб курилган бир катор тизимларни ажратиб курсатишимиз мумкин:

1) тармокларни кенгайтириш хамкорликни кучайтиришга олиб келади деган умидда ишбилармонларни (баъзан маълум бир техник сохада) бирлаштиришга каратилган дастурлар;

2) хамкорларни танлаш ташаббуслари, масалан, уз фаолият сохаси буйича хамкорларни кидираётган фирмалар мурожаат килиши мумкин булган маълумотлар базаларини яратиш;

3) воситачилик (агентлик) ташаббусларини молиялаштириш, бунинг мисоли ДТИ томонидан Данияда ташкил этилган ва кейинчалик бошка мамлакатларга ёйилган дастур;

4) маслахатчиларнинг хизматлари кластерни шакллантириш жараёнини хамкорликнинг бошиданок кузатиб бориши учун хак туланадиган патронаж ташаббуслари. Йирик фирмаларга кичикрок фирмалар гурухига хомийлик килиш учун давлат маблаглари берилади;

5) айрим кластер лойихаларини танлов асосида давлат томонидан молиялаштириш. Бундай холда, турли хамкорлик лойихалари вакиллари субсидиялар олиш учун мурожаат килишлари мумкин ва факат энг яхши лойихалар (кисман) давлат маблагларини олади. Бундай ракобат билан субсидияларнинг аник инновацион натижаси жуда юкори булиши мумкин. [5].

Ривожланиш даражасига цараб, замонавий ёндашувларга мувофик кластерларнинг бир нечта турлари ажратилади:

1. "Жонли" кластер (living clusters), унда иштирокчиларнинг юкори даражадаги кооперацияси ва ваколатларига эришилади ва аслида ишлайди.

2. "Ривожланаётган" кластер (emerging clusters), унда потенциал иштирокчиларнинг "танкидий массаси" мавжуд, аммо улар уртасидаги узаро таъсир ва хамкорлик тулик йулга куйилмаган.

3. Муваффакиятли кластерни яратиш учун зарур элементлар ва шартларга эга булган потенциал кластер (potential clusters), аммо унинг иштирокчилари кооперациянинг афзалликларини хали англамайдилар.

4. Хукумат томонидан бошкариладиган кластер (clusters governed by politics). Бундай холда, хокимият маъмурий ресурс ва туманнинг мавжуд салохиятидан фойдаланган холда кластер яратиш учун иктисодиётнинг маълум бир сохасини танлайди. ^оида тарикасида, бу факат бошлангич ташаббуслар булиб, шу билан хамма нарса тугайди.

5. "Афсонавий, хаёлий" кластер (dream clusters). ^оида тарикасида, бундай Кластер сиёсий жихатдан ихтиро килинади ва эълон килинади, гарчи унда зарур элементлар ва шартлар мавжуд булмаса хам. Бундай холда, бундай кластернинг "жонли" га айланиши эхтимолдан йирок эмас.

Шубхасиз, кластер янада мураккаб тизим булиб, унинг фаолиятида камида учта узаро боглик "зоналар" ажралиб туради:

биринчиси, умумий ишлаб чицариш жараёни иштирокчилари узаро таъсир киладиган функционал майдон;

иккинчиси-кластер иштирокчилари чекланган худуд (туристик манзил) доирасида узаро алокада булган худудий зона.;

учинчиси-стратегик ривожланиш зонаси. Кластерни муваффакиятли ривожлантириш учун кластер иштирокчилари томонидан ишлаб чикилган стратегия, уз бренди, реклама дастури керак. Машхур кластерларнинг муваффакиятли брендларига мисол - "Силикон водийси", "Голливуд".

Уларнинг ривожланишида кластерлар бир неча боскичлардан утади.

1. Кластерни лойихалаш (cluster formulation) Бу махаллий ахоли томонидан бошланган кластернинг пайдо булиш боскичидир. Баъзан бу уз ишларини тизимлаштиришни режалаштирган шунга ухшаш ишлаб чикарувчиларнинг махаллий тармоги янги боскичга утиши. Купинча бу жараён асосий сайёхлик корхонаси ёки махаллий маъмуриятга асосланган.

2. Иктисодий алокаларни кенгайтириш (external economies)

Бу "истеъмолчи кадриятлари занжири" ни таъминлаш ва йулда ракобатбардош сайёхлик махсулотини яратиш учун кластер аъзоларини кенгайтириш.

3. Янги ташкилот яратиш (creation of new organization)

Кластерни ривожлантириш жараёнида иштирокчилар коллегиаллик тамойиллари асосида максадни бошкариш ва унинг ривожланишини таъминлайдиган маълум бир органни (ташкилотни) яратишга келишлари мумкин (destination management).

4. Кластернинг юкори даражадаги куриниши ва жозибадорлигига эришиш(increased visibility and attractiveness of the cluster)

Кластер иштирокчиларининг кенгайиши ва бошкарув тизимининг пайдо булиши (ва шунинг учун маркетинг) максадни янада машхур, жозибали ва сезиларли килади.

5. "Нотижорат шериклик" (non market collaborations). [6].

Кластер уз ривожланишида янги иштирокчиларни жалб килади, масалан, нотижорат ташкилотлар, укув муассасалари, ахборот марказлари ва бошкалар, улар маълумот ва билимларни биргаликда ишлатиш билан бирлаштирилади.

6. Кластернинг пасайиши (decline of the cluster). Купинча ташки мухит шу кадар тез узгариб туради ва ракобатчилар шу кадар тез пайдо буладики ва ривожланадики, кластерлар ракобатга дош беролмайдилар ва таназзулга юз тутадилар. Бундай холда, кластер аъзолари тугри стратегияни танлаб, уни кайта тиклашлари мумкин булган вазият юзага келиши мумкин.

Хулоса. Кластерли ёндашув асосида булажак мухандислар касбий тайёргарлигини комплекс лойихалаштириш ва уни ривожлантириш методларини такомиллаштиришга оид илмий-тадкикот ишлари бугунги кунга келиб жахоннинг илгор илмий марказлари ва олий таълим муассасаларида тадкик этиб келинмокда, бу таълим назарияси ва амалиётини уйгунлигини таъминлаш; кластерли ёндашув, кластер технологиялар таъминотини яратиш; булажак мухандислар касбий тайёргарлигини такомиллаштириш, таълимни касбга йуналтириб ташкил этишни такомиллаштиришга хизмат килади.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиклаш тугрисида. Узбекистон Республикаси Президентининг ПФ-5847-сон Фармони. 2019 йил 8 октябрь.

2. Ходжамкулов У.Н. Кластер ёндашуви асосида педагогик таълим сифатини бошкариш ва ракобатбардошлигини такомиллаштириш. Электрон ресурс: https://www.ares.uz/uz/maqola-sahifasi/klaster-yondashuvi-asosida-pedagogik-talim-sifatini-bosharish-va-raobatbardoshligini-takomillashtirish. Мурожаат санаси: 12.11.2022.

3. Смирнов А.В. Образовательные кластеры и инновационное обучение в вузе: Монография. - Казань: Школа, 2010. - 102 с.

4. Sirojiddinova, I. M. (2023). Scientific and Technological Progress, Problems and Solutions In the Application of Artificial Intelligence. American Journal of Language, Literacy and Learning in STEM Education (2993-2769), 1(9), 49-53.

5. MAXAMMADOVNA, S. I. (2022). Klaster texnologiyasi asosida bolajak muhandislarni kasbiy tayyorgarligini takomillashtirish. Мугаллим %эм Y3nuKcm билимлендириу. Илмий-методикалыц журнал.

6. Sirojiddinova, I. M. (2023). Pedagogical Aspect of the Introduction of Distance Learning Technologies in Higher Education in the Republic of Uzbekistan. Central Asian Journal of Literature, Philosophy and Culture, 4(12), 81-85.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.