CC BY
0УДК 338.45
КЛАСТЕР - БИЗНЕСТЕР Б1РЛЕСТ1КТЕРШЩ МАЦЫЗДЫ ТYРI
КАСЕИНОВА МЕРУЕРТ ИБРАГИМОВНА
^аржы жэне кызмет керсету бiлiм беру багдарламасы бойынша окытушы-дэрюкер^ Ph.D.,I.ЖансYгiров атындагы ЖУ, Талдыкорган, ^азакстан
КАСЕИНОВА ГАЗИЗА ИБРАГИМОВНА
Жаратылыстану жэне техникалык гылымдар бiлiм беру багдарламаларыныц окытушы-дэрiскерi, магистр, I.ЖансYгiров атындагы ЖУ, Талдыкорган, ^азакстан
Ацдатпа: Берыген мацалада кластердг цуру арцылы уйымдарда пайда болатын артыцшылыцтар келт1ршд1. Кластердщ компоненттерг бершп, олардыц атцаратын цызметтер1 аныцталып, б1р-б1р1мен эсер ету байланыстары кврсет1лд1. Бул байланыстарды реттеу жэне кушейту арцылы уйымдардыц дамуына, ягни бэсекеге цабшеттшт артатыны атап вт1лд1. Зерттеу жумысында Казацстанда кластерд1 цалыптастыру мен дамытуга цатысты мемлекет тарапынан жург1зЫ1п жатцан шаралар царастырылды. Каз1рг1 уацытта ел1м1зде аумацтыц кластерлерлерге квц1л аударылып жатыр, соган цатысты ынталандыру шараларыныц журт жатцаны байцалды. Кластерлт эд1ст1 ет вцдеу саласында цолдану арцылы пайда болатын жетттжтер турлер1не болжам жасалды. Карастырылып отырылган бгрлестгктердгц перспективасы жогары, эрг ел экономикасыныц жетглугне оц эсерг бар. Дегенмен, кластерлердгц уйымдастырылу жагында шешшмеген мэселелер туындауда, сол циындыцтар мацалада келт1ршд1.
Kmmmi свздер: кластер, кластерлт цурылым, ет кластер1, ет внеркэс1б1, бэсекеге цабшеттшк
Kipicne. ^a3ip гылыми-техникалык прогресс заманында бизнестщ жеке дара кэсшорындар тYрiнде курылуы мен дамуы кезшде киындыктар болатыны сезаз TYcirnKTi. Нарыкта бэсекеге кабшетп болу Yшiн жеке кэсшорындардыц кYш-жiгерi мен мYмкiндiктерiн 6ipiK'ripy кажет. Бул келденец, тш жэне аймактык байланыстарда болуы MYMKrn. 0з ^штерш бiрiктiрген
уйымдардыц мынадай бэcекелеcтiк артыкшылыктары бар:
- икемдi стратегия;
- жогары технологиялы; ендiрic;
- дамыган акпараттык-телекоммуникациялык инфракурылым;
- баскарушылы; шешiмдердi жедел кабылдау;
- инновациялы; баскару технологиялары.
Жогарыда айтылган белгiлер бойынша жузеге асырылатындай компанияларды бiрiктiрy жолыныц бiрi кластер куру болып табылады [1].
Кластердщ непзп кызметi келеci компоненттерден турады, олар ез шшде белгiлi бiр функцияларды аткарады:
-ендiрicтiк, ягни материалды жэне бейматериалды кундылыктарды ендiрy;
-ендiрic Yдерiciн шикiзaтпен, материалдармен, курамдас белiктерiмен камтамасыз ету;
- ендiрicтiк пен камтамасыз ету Yдерiciн машиналык, жабдыктык, курал-саймандык, курылгылармен, жендеу, саудалык жэне баска жумыстармен кызмет керсету;
- тутыну, онда салалык тутынушылармен ендiрiлетiн кундылыктарды пайдалану;
- зерттеyдi орындау мен дайындау;
- шыгарылатын кундылыктарды, эрi гылыми техникалык эзiрлемелердi экспорттау;
- кластердщ компаниялары мен фирмаларыныц кызметкерлерiн жэне мамандарын окыту.
Бул компоненттер 6ip-6ipiMeH эсерлеседь Туынды байланыс курылады, ягни 6ip объектшщ екшшюшщ пайда болуы мен жумыс icTeyiHe непз болатындыгы кeрiнедi. Бизнес-клаcтeрдeгi байланыстьщ осы TYpi 6iрлecтiктeрдeгi курамдас белштершщ пайда болуыныц 6eлгiлi 6ip дэйектшшн аныктайды. Бизнec-клаcтepдeгi туынды катынас тсзбек емес, жeлi болып табылады: келес компонент жYЙeдe бар 6ipнeшe (жэне кейде барлыгынан) мYшeлepдeн куралады. Осы жeлi тeмeндeгi 1-суретте кepceтiлгeн[2]:
Сурет 1- Кластердеп туынды байланыс
Осы байланыстагы эр элементтщ уйымдардыц дамуына оц эcepiн тигiзeдi. Ал олар бipлeciп «ецбек етсе», ягни езара катынасы реттелсе, тиiмдi уйымдастырылса, кэсшорындар жогары кepceткiштepгe жeтiп, бэсекеге кабшеттшп артады.
Зерттеу нэтижелер1Дазакстан Республикасында клаcтepлepдi калыптастыру мен дамытуга 2014 жылы «^азакстан Республикасыныц индустриялык-инновациялык дамуынын 2015-2019 жылдарга арналган мeмлeкeттiк багдарламасын беюту туралы» ^азакстан Республикасы Президентшщ Жарлыгы бастама болды. Сол кезде енеркэсштш дамуына, экономиканыц бэсекеге ка6iлeттiлiгi мен тшмдшпне жэрдемдесудщ мацызды куралы ретшде кластерлер танылды. Индустрия жэне инфракурылымдык даму миниcтpлiгi «QazIndustry» ^азакстандык индустрия жэне экспорт орталыгы» А^ катысуымен конкурстык нeгiздe аумактык клаcтepдi ipiктeп алу жYзeгe асырыла бастады.
Аумактык кластерлер Еуропалык Одак жанындагы кластерлш даму комиссиясымен (ESCA) аккредиттелген жэне кола белпсше ие болды. ^Р eцipлepi 6eлiнiciндe ецдеу eнepкэci6iнe диагноситикалык зерттеу жYpгiзiлдi, нэтижeciндe кэсшорындардыц туракты, тарихи калыптаскан топтары болып табылатын 29 клаcтepлiк тYзiлiмдep аныкталды. Салалар бeлiнiciндe бул клаcтepлiк курылымдар курылыс, тамак eнepкэci6iндe, сондай-ак тeмipжол, ауылшаруашылык машина жасау, электр жабдыктары, металлургия да бар. Осылайша, ^азакстан Республикасыныц 2025 жылга дeйiнгi улттык даму жоспарында Орталык аумактык кластерлердщ калыптасуы мен дамуын ынталандыратыны айкындалган. «Энеркэсштш саясат туралы» ^азакстан Республикасы Зацыныц 23-бабына сэйкес мемлекет eнepкэciптi мемлекетпк ынталандыру шараларын усыну аркылы аумактык кластерлердщ дамуын камтамасыз eтeдi. «QazIndustry» аумактык кластерлер катысушыларыныц 6eлceндi кeмeгiмeн нормативт1к-кукыктык актiлepдi, оныц iшiндe клаcтepлepдi конкурстык ipiктey кагидаларын,
тiзiлiмдi калыптастыру жэне журпзу кагидаларын, аумактык кластерлердi дамытуда енеркэсшт мемлекеттiк ынталандыру шараларын усыну кагидаларын эзiрледi [3].
^азакстан Yшiн енеркэсштершщ iшiнде мацыздыларыныц бiрi ет ецдеу кэсiбi болып табылады. Ет eндiрiсiн жэне ет ешмдерш eцдеудi iлгерi дамытуга кол жетюзу максатында кластер куру кажет.
Ет жэне ет ешмдершщ бэсекеге кабшеттшгш арттырумен катар, ет ецдеу саласында кластерлердi калыптастыру максаттарыныц бiрi - тутынушылардыц денсаулыгы Yшiн соцгы ешмнщ кауiпсiздiгi. Бул дегенiмiз, мал шаруашылыгы жеткiзiлетiн шикiзаттыц, ягни еттiц, денсаулыкка зиянсыздыгын, ал машина жасау саласы ет, шужык eнiмдерiн шыгаратын жабдьщтардыц сенiмдiлiгiн, ыдысты орау eндiрiсi азык-тYлiкпен жанасатын каптаманыц кауiпсiздiгiн камтамасыз етуi керек
Ет ецдеу eнеркэсiбiнде кластерлш тэсiлдi iске асыру келесi нэтижелерге жетуге мYмкiндiк бередi:
- жаца ет комбинаттары мен цехтарды, сондай-ак бордакылау алацдары мен дайындау пункттерш енгiзу аркылы жаца жумыс орындарын куру;
- шикi ет экспортына караганда отандык eндiрiстiц шужык ешмдершщ экспортын дамыту;
- калдыксыз технологияларды пайдалануга мYмкiндiк беретiн еттi терецдетш eцдеудi жYзеге асыру;
- ет кластершдеп кeлiк шыгындарын азайту, себебi дайын eнiмдi тасымалдау шикiзатты тасымалдауга караганда элдекайда Yнемдi жэне ыцгайлы[4].
Бiздiц елде ет ецдеу бiрлестiктерi Актебе, ^останай мен Батыс ^азакстан облыстарында жэне оцтYCтiкте Жамбыл облысында шогырлана бастады. Кластерлердiц курылуына ет ецдеу саласында шиюзатпен (етпен) камтамасыз етуде киындыктар бар. Накты айтсак, eндiрiс ферма мен шаруа кожалыктарымен ресми байланыс орнату керек.
Жаксы дамыган кластердщ мысалы ретiнде «Актебе ет кластерш» келтiруге болады.
«Актебе ет кластера «АКТЕП» холдингiнiц курылымына кiредi.
«Актебе ет кластера кызметiнiц негiзгi багыттары:
-Yлбiр буйымдарын eндiру;
-тукым шаруашыгымен катар, дэндi жэне буршакты дакылдарды eсiру;
-еттi ецдеу жэне консервшеу;
-ет eнiмдерiн жэне ауыл шаруашылыгы кус етшен жасалган eнiмдер eндiру;
-дайын тамак eнiмдерiн eндiру ;
^й жануарларына арналган дайын жем eндiрiсi.
«Актебе ет кластерi» компаниясыныц eнiмдерi:
- тоцазытылган сиыр етц
- сиыр кебегi;
- оралган сиыр етi;
- жартылай ет фабрикаттары.
«Актебе ет кластерi» - eндiрiстiц толык циклы бар кэсшорын.
«Актебе ет кластерi» барлык ецдеу Yдерiсiн толык дербес жYзеге асырады, накты айтсак, олар: iрi кара малды eсiредi, курама жем шыгарады, бордакылайды, ет ецдеуден бастап накты тутынушыныц тапсырысы бойынша дайын eнiмдi жeнелтедi [5].
Кластер - катысушылары бiр-бiрiмен эрекеттесетiн кYPделi механизм. Бул курылымда оныц кызметiн реттейтiн орталык болып табылатын уйым болады, сол кэсшорын аркылы тапсырыс берушi алдында катысушыларыныц эрекеттерiне жауап бередi. Сонымен катар, мYшелерi инновациялык eндiрiстердi калай енгiзу керектiгiн, кай кезецде неш пайдалану кажет екенiн, eнiмнiц соцгы багасын калай есептеу керектiгiн жэне т.б. мэселелердi шешедi. Осындай бiрлестiктердi курудыц максаты - казiрri замангы, тауарлар жэне кызметтермен каныккан нарыкта осы буйымды баска уксас тауарлардыц iшiнен ерекшелендiретiн бiрегей касиеттерге ие болатын тYпкiлiктi eнiм. Алайда, кластерлердi жасанды тYPде жасаганымен
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
нэтижесшде Yмiт еткен кластер пайда болатына сешмдшк жок. Бiр караганда келешегi бар бiрлестiк мYлдем курылмауы мYмкiн, себебi олар табиги тYPде дамып, фирмалардыц iшкi шогырландыру ^штершщ эсерiнен пайда болган кезде гана тиiмдi болады. Мемлекет кластерлердi тым белсендi тYPде колдау керсеткенде, булар тиiмдiлiгi темен немесе мYлдем тиiмсiз болып кетуi мYмкiн. Мемлекеттщ оцтайлы кемегi кооперацияларды ашык каржыландыру мен экiмшiлiк колдауда емес, накты айтсак, нарыктык кYштердi ынталандыру жэне жанама тYPде кэсшорындардыц уйымдастырылуына жагдайлар жасау болып табылады. Бул акпаратты таратуга байланысты конференциялар, жэрмецкелер мен уакытша сауда кермелерi сиякты баска да шаралар болган дурыс. Я.Я.Кулешко макаласында кластерлердiц сэтаздшке ушырауыныц бiрнеше себептерiн келтiрдi. Олар, бiрiншiден, кластерлiк стратегия Yдерiстерiнiц кластердеп киындыктармен сэйкес келмеуi. Баскаша айтканда, мемлекеттiк курылымдар жеке сарапшылар сиякты элеуетп кластерлiк жобаларды тацдауда эркашан кузiреттi бола бермейдi. Будан эр^ кластерлердi дамыту Yшiн курылган ю-шаралардыц аймактык децгейдегi баска iс-эрекеттермен кайшы болуы орын алады [6].
^арастырылып отырылган бiрлестiктер уйымдар мен салалар ешмдшгшщ есуiне жагдай жасайды, инновациялык жэне ендiрiстiк есiмге мYмкiндiктер экеледь Сонымен катар олар жаца бизнестщ курылуын жецiлдетедi.
Кластерлiк курылымдарды куру мен тиiмдi кызмет етуi, оныц еркендеуi барысында кептеген киындыктар, мэселелер туындауы мYмкiн:
- уйымдардыц инновацияларга бейiмдiлiгiнiц темен болуы;
- келш жэне инженерлiк инфракурылымныц кажеттi децгейде жетшмеуц
- кластерлiк курылымдарды дамытуды баскаруда жогары мамандандырылган кадрлардыц жеткшказ саны, бiрлестiкке катысушылар арасында коммуникациялар жYЙесiнiц болмауы;
- кымбат ендiрiстiк жабдыктарды сатып алуга каржылык кедергшердщ болуы, шагын жэне орта кэсшорындар Yшiн шикiзатпен камтамасыз етiлуiде шектеулер бар;
- кластерлердiц негiзгi дамуыныц багыттары бойынша гылыми-зерттеу жумыстарыныц каркындылыгыныц жеткiлiксiздiгi;
- мемлекеттiк органдар тарапынан тиiмсiз колдау, бiрлестiктердiц есу YДерiсiн зацнамалык реттеудiц элi де шикшктершщ болуы;
- кластерлiк саясатты юке асыруды баскару жYЙесiн коса алганда, тутастай жэне ецiрлер белiнiсiнде кластерлш саясаттыц енiмдiлiк керсеткiштерiн саралаудыц дайын жэне сыналган жYЙесiнiц жоктыгы [7].
^орытынды. Кластерлердi куруда езiнше киындыктары болганымен, бул мэселердiц осал жактарына кецiл белу аркылы осындай бiрлестiктердiц жагдайын жаксарту кажет. Зерттелiп отырылган кооперацияныц эр элементi арасындагы байланысты ^шейту керек. Эсiресе ет ецдеу саласында ет дайындауда, ягни уйымдарды шикiзатпен камтамасыз етуде, дайын енiмдi женелту барысында езара эрекеттесудi колга алу керек. Жогарыда аталган мэселердi шешу аркылы, нэтижесiнде кластердi дамыту аркылы ел экономикасын iлгерлетемiз.
ЦОЛДАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Мамедов Д.Ю. Бизнес-кластер и его особенности//Молодой ученый. - 2016. - № 26 (130). -С. 348-350. - URL:https://moluch.ru/archive/130/35951/ (дата обращения: 01.03.2024).
2. Боуш Г.Д. Бизнес-кластеры: теория и методология выявления структурного устройства// Известия Санкт-Петербургского университета экономики и финансов. 2011. - №6. - С. 2835.
3. Кластерная политика в Казахстане: современное состояние, перспективы. URL: https://qazindustry.gov.kz/wmwbgzghxi.html/article/2606-klasternaya-politika-v-kazakhstane-sovremennoe-sostoyanie-perspektivy (дата обращения: 21.03.2024)
4. Турысбекова Г., Айтмуханбетова Д. Развитие мясоперерабатывающей промышленности Республики Казахстан //Проблемы агрорынка. - Алматы, 2020. - №1. - С.127-134.URL: https://www.ipra-kazniiapk.kz/iour/article/view/375 (дата обращения: 25.03.2024)
5. Актюбинский мясной кластер. Источник: https://eldala.kz/dannye/kompanii/1222-aktyubinskij -myasnoi -klaster
6. Кулешко Я.Я. Кластер как особая форма кооперации // SciencesofEurope. 2017. №14-3 (14). URL:https://cyberleninka.ru/article/n/klaster-kak-osobaya-forma-kooperatsii (дата обращения: 10.04.2024).
7. Шехтман А.Ю. Проблемы формирования и развития кластерных образований // Вестник ВУиТ. 2014. №2 (31). URL:https://cyberleninka.ru/article/n/problemy-formirovaniya-i-razvitiya-klasternyh-obrazovaniy (дата обращения: 18.04.2024).
