CC BY
4НАУЧНЫЕ СТАТЬИ
Гидрометеорология и экология №1 2013
ЭОЖ 338.48(574)
Е.Д. Исаков * Геогр. гылымд. канд. КК Мрдыбаева *
ЭЛЕМД1К КЛАСТЕРЛЕРДЩ ^¥РЫЛУ ТАРИХЫ МЕН ТЭЖ1РИБЕС1Н ТАЛДАУ
ТУРИЗМ, ГЕОГРАФИЯ, КЛАСТЕР, КАЗАХСТАН ЭКОНОМИКА, МЕХАНИЗМ, МОДЕЛЬ, ШЕТЕЛ, ТАРИХ, ДАМУ
Бул мацалада кластерге б1р1гуш1 кэсторындардъщ нарыцтыц бэсекеге цабыеттг болуътъщ жэне олардъщ экономикалыц -географиялыц орнынъщ мацыздътъты царастырылган.
Элемдш кластердi ;алыптастыру тэж1рибесш талдау, непзп тэсш мен эдюш ерекшелеу, оньщ бэсекеге кабшеттшкп арттыруга ы;палын ерекшелеу Yшiн жYрriзiлдi. Б^л жерде кластерлiк саясат негiзi экономикалы; вамнщ жэне оньщ бэсекеге ;абшеттшпнщ т^рактылыгын ;алыптастыруга багытталган механизмдер мен эдютер жиынтыгы ретiнде аньщталган.
Елдердщ экономикасыньщ галамды; взгерiстерге ^шырауы кезещнде кластерлер кещнен тарай бастады. Олар рынокты; ;атынастары дамыган елдердщ внеркэабшщ тYрлi салаларында Италия, Германия, АКШ, Жапония, ¥лыбритания, сонымен ;атар, дамушы елдерде, Латын Америкасы, Азия, Пэюстан, Бразилия, Yндiстан, Африка мемлекеттерiнде пайда болганын атап кетуге болады [2].
Шагын кэсiпкерлiк желiсi мен кластердi дамыту бойынша багдарламаларды вцдеу жэне енгiзуде жеке сектор мен айма;ты; Yкiметтщ взара;ызметш кYшейту Yшiн ^сыныстар жиынтыгы жасалды. Осы уа;ыт агымында ^йыммен тYрлi дамушы елдердеп: Yндiстан, Индонезия, Малайзия, Мексика, Никарагуа, Гондурас, Ямайка, Боливия, Мадагасакар, Мароккода кэсшорын кластерлершщ ;ызметшщ тиiмдiлiгi, техникалы; ынтыма;тастыгы, оларды ;алыптастыру эдiстерi зерттелiндi.
Экономикалы; теорияда кластерлердi зерттеу 70-80 жылдардагы экономикалы; эдебиетте «Yшiншi Италия» деген атаумен мэлiм,
* Абай атындагы Каза; ¥лтты; Педогогикалы; Университет^ к. Алматы 164
Италияныц солтYCтiк-шыFысывда тиiмдi айма;ты; экономикалы; дамуыньщ феноменiне негiзделедi. 70 жылдардыц соцында Италияныц бай солтYCтiк-батысы (бiрiншi Италия) мен ощустш (екiншi Италия) экономикалы; даFдарысты бастан кешiрсе, елдщ солтYCтiк-шыFыс жэне орталы; бвлiктерiнде жоFары экономикалы; есу бай;алып, бул жаFдай экономистердщ назарын аударды.
На;ты территорияда шоFырланFан шаFын кэсiпорындар жергiлiктi жэне экспортты рынокты дамытуFа, Yдемелi всуге, сонымен ;атар, халы;ты жумыспен ;амтуFа ;абшетп екенiн кврсеттi. Секторларда ецбекпен ;амту ауыл шарушылыFымен байланысты болмаса да, Yшiншi Италия ерекше всуге ие болып жэне елдщ бас;а белiктерiмен салыстырFанда, ;осымша ;ун тез жоFарылады. 1960 жылы бас;а аймактарFа к;араFанда миграциялы; айырбаста халы; санын мацызды квлемде кемiтiп алFан бул айма;, 1970 жылы халы; Yшiн тартымды ауданFа айналды.
Yшiншi Италияныц тез дамуы, эсiресе шаFын жэне орта кэсшорындарFа негiзделген салалардыц тез всу^ на;ты секторлар мен жергiлiктi орындарда фирмалардыц шоFырлануымен байланысты. Фирма «бута;тары» (clusters) дэстYрлi тауарлар бойынша ая; киiм, былFары свмкелер, токылFан буйымдар, жиhаз, ;ыш та;тайшалары, музыкалы; аспаптар, тама; внiмдерi, сонымен бiрге, осы тауарлар ендiрiсi Yшiн ^урал-жабды^тармен жабды;таушы салаларда элемдiк рынокта мы;ты позицияларды жаулап алуFа ;абшетп екенiн кврсетп. Бул кезде Германия жэне ¥лыбританияныц iрi кэсiпорындары ;улдырау кезещнде болса, «Yшiншi Италияныц» шаFын жэне орта кэсшкерлш кластерлерi вндiрiс пен экспортты улFайта алFан [3].
Италияда кластерлердщ дамуы мемлекет рвлiне басым непзделедк яFни квмек ретiнде бас;аруды жYзеге асыруы, экспорт;а жецiлдiктер мен кетлдемелер беруi, инвесторларды тарту мен ;олдау, консалтингтiк ;ызметтер кврсету шаралары дэлел.
¥за; жылдар бойы БYкiлэлемдiк экономикалы; форум (World Economic Forum - WEF) сарапшыларыныц шешiмi бойынша бэсекеге ;абшетп квшбасшы ел болып, АКШ, Жапония, ¥лыбритания сия;ты мемлекеттердi жэне бас;а элемнiц 102 мемлекетiн басып озFан Финляндия саналды. Фин экономикасыныц негiзгi динамикалы; дамуы кластерлермен тшелей байланысты екенi квптеген Fалымдардыц ецбектерiмен дэлелденген.
165
Кластерлш талдау шецберiнде Финляндия экономикалык саясатты кайта курумен кешiгiп, ол тек 1995 жылы жасалды, дегенмен, фин экономикасы институты жYзеге асыратын «Финляндия артыкшылыктары» жоба шегiнде улттык енеркэсштщ жэне баскару шешiмдерiн акпараттык камсыздандырудыц келешек мYмкiндiктерi аныкталды. Сауда жэне енеркэсш Министрлiгi директивалар дайындап, оныц негiзiнде ¥лттык енеркэсiптiк стратегия ецделш, бекiтiлдi, оныц кемегiмен кластерлiк дамуга багытталган енеркэсiптiк жэне технологиялык бэсекелш саясатты макроэкономикалык реттеуге ету мYмкiндiгiн алды.
Куатты кластер 120 ецщрют бiрiктiретiн, Nokia компаниясыныц мацында топтастырылатын, телекоммуникациялык курал-жабдык ендiрушiсi. К^р бул компания Финляндияныц алдагы гылыми -техникалык жетiстiктердiц алпауыттар катарына шыккан. Елде гылыми-зерттеу жумысына мемлекетпк каржыландыру келемi онсызда ец жогаргысы - 3,6 пайыз Ж1Э-нен, ал Nokia Yлесiне барлык бизнес-инвестицияныц бул сферада 35 пайызы келедi жэне кэсiпорындар Yшiн тартымды шецбер пайда болды: бiлiмнiц жогаргы децгей суранысты жэне акпараттык технология ешмше усыныс, сонымен бiрге сауаттылык децгешн одан да жогарылатуга жэрдемдеседi [4].
Эте мыкты фин кластерiнiц тууы сэйкес табиги ресурстардыц бар болуымен байланысты, мысалы: агаш, балык жэне т.б. Финляндияда коршаган ортаны коргау туралы кластер, жергiлiктi ендiрiс саласын ецдеушiлердiц ластауыныц нэтижесiнде курылды.
Финляндияда колданылатын кластерлер, фин экономикасын зерттеу институтыныц мамандарыныц пiкiрi бойынша (ЭТЛА) фин экономикасыныц тогыз (орман, акпараттык жэне телекоммуникациялык, металлургиялык, энергетикалык, бизнес-кызмет, денсаулык сактау, машина жасау, тамак, курылыс) саласы Yшiн мацызды болып табылады, экспорт келемiнiц негiзiн курайды жэне елдiц ЖIЭ-нiц мацызды белшн калыптастырады.
Еуропада, ЕО шецберiнде кластерлiк саясат 1968 жылдан бастап жетiлдiрiлдi. Бул моделдщ негiзi болып, шикiзатты алудан бастап, оны ецдеу жэне жYзеге асыруда кеп жагдайда сэттi ендiрiстiк аймактарды дамыту болып табылады. Дания Yкiметiнiц усынысы бойынша 1988 жылдан 1993 жыл аралыгы кезецiнде Даттык желiлiк багдарлама iске асырылды. Бул багдарламаныц ецделуiне себеп галамдык масштабта шагын жэне орта бизнес секторларыныц бэсекеге кабiлетсiздiгiнен 166
туындады. Желш ;^ру ма;саты, бэсекеге ;абшеттшкп жогарылатуга багытталган, бизнестщ жаца багыттарын аны;тау, агенттер мен дистрибьюторларды жаца рыноктарга енгiзу, жеке фирмалардыц ;уатты т^старын пайдалана отырып, жаца внiмдердi рынок;а шыгару мен вцдеуде квршедь Данияда кластеризациялау жолындагы негiзгi проблемалардыц бiрi фирма аралы; кооперацияныц датты; iскерлiк мэдениетке сай болмауы. Дегенмен, багдарлама тиiмдi жYзеге асырылды: бес жыл iшiнде багдарлама кец квлемдi масштабты иеленiп, 10...12 мыц кэсшорынды; ма;сатты топтан бес мыцы желш ;алыптастыру ;^рамына ендi, багдарламаныц жогары децгейi датты; iскерлiк мэдениетiнiц бвлт ретiнде кэсiпорындар желiсiн ;^руга ьщпал еттi. Желiнiц ;^рылуы бизнес проблемасын шешудiц бiрден-бiр жолы екендiгi дэлелдецщ, маркетингтiк зерттеулер нэтижесiнде сауалнама жYргiзiлген кэсiпорындардыц 75 % -ы жел^е ;атысуы, олардыц бэсекеге тYсу ;абшетш жогарылат;анын, респонденттердiц 90 %-ы багдарламаны субсидиялау мерзiмi ая;талганнан кейiнде желще вз ;ызметш жалгастыруды квздеп отыргандыгын бiлдiрдi, багдарлама бас;а еуропалы; елдерде взiне ^;сас багадарламаларды жасауда Yлгi болып, желiнi дамыту Испания, Португалия, Франция, ¥лыбритания, Норвегия, АКШ, Канада, Австралия, жэне жаца Зеландия айма;тарына экспортталды.
Датты; багдарлама Yкiметпен ;аржыландырылса, ¥лыбританияда шыгындар негiзiнен ;атысушы кэсшорындарымен твленедi. Датты; келiстiц арты;шылыгы, ;амтудыц кецдiгi мен дамытудыц жогары жылдамдыгында бай;алса, ал британды; келiс - ;атысушы кэсiпорындардыц жолын ^стауга басымшыл жэне багдарламаныц вмiршецдiгi мен т^ра;тылыгына ;ол жеткiзуге ;абшетп.
Келесi, Германияда аума;тарыныц дамуына вз ;аражаты есебшен дамудыц меншiк багдарламаларын жYзеге асыратын жэне оган сай жер дербестелетш федералды; бвлiм ы;пал жасайды. Мемлекет б^л багытта жогары технологияга непзделген даму жолын ^станган жэне внеркэсш пен гылыми орталы;тардыц ныгайган консолидациясы жYргiзiледi. Yш тYрлi кластердi бвлш алуга болады: гылыми, вз технологияларын вндiрiске берушi, инновациялы; фирмалар базасында пайда болатын, бэсекелiк ортада ж^мыс iстеушi, зерттеулер мен вндiрiстi бiрiктiрушi. внеркэсiптiк кластерлер ;аржы ресурстарын федералды жэне жергiлiктi квздерден алады. Германияда жогары технологиялы жетi кластер шшен Yш озат элемдiк кластер ;^рметп атауга ие болды: «21 гасырдыц
167
Силиконды алкабы» бул Мюнхен, Гамбург, Дрезден. Кластерлш келiстi колданудыц негiзгi принциптерi келесi рыноктык механизмдерге CYЙенедi: шагын жэне орта кэсшкерлердщ мемлекеттiк колдаусыз, дербес жумыс iстей алуга кабшеттшп, тиiмсiз кэсiпорындардыц рынокта жумыс ютеуш токтатуы, шагын жэне орта кэсшкерлшке мемлекет каржылык кемек керсету Yшiн негiзгi шарт - несиеге кабшетп болуымен сипатталады.
Франция баска елдермен салыстырганда, шаруашылыктыц жаца формасына етуi кYрделi формада жYзеге асырылды, себебi бул елде 25 % жумыс кYшi ецбектенушi жэне енiмнiц 30 %-ы мен экспорттыц бiр белт ендiрiлетiн мемлекеттiк сектор куатты орталыктандырылган. 1995 жылы территорияны дамыту жэне куру багдарламасы кабылданып, аймакты дамытуды баскару бойынша жэне оны керштецщру корыныц уйымдары курылды. 1997... 1998 жж. багдарлама жобасы енделдi, ендiрiстiк кластер жYЙесiмен бiрiккен аймакты дамытудыц 99 жобасы бектлдг
Бул кызметтi жYргiзу нэтижесiнде жYЙеге 4,3 мыц кэсшорын ендi. 30 iрi компания айналасында бiрiккен кэсiпорындар шогырланды. Жобаларды белу пропорционалды тYрде болганымен, кейбiр территориялар белсендi дамуга бет алды: Пириней ощустш, Рона- Альпы, Фран-Конте, Овернь, Шампань, Арденна, Париж, Тулуза, Марсель, Сен -Этьен калалары.
ДэстYрлi енеркэсштш секторлар (машина куру, токыма, агаш ецдеу, жиhаз) техникалык жацалыктарды енгiзедi: автоматизация, орау, кадрларды дайындау, жинастыру, ал жаца ендiрiстер мультимедиа, микроэлектроника, биотехнология салаларында дамыган.
Францияныц экономикалык даму багдарламасында технополистер жYЙесi аркылы жYзеге асырылатын инновациялык багдарламалар мацызды жэне Жерорта тецiзiнiц ощустш жагалауында каркынды дамуда, бYгiнгi танда Антиполис, Монпелье, Тулон, Марсель, Моннольс баршага мэлiм кластерлер. Оларды куруда жогары технология мен iскерлiк белсендшктщ негiзгi звеносы болатын арнайы мемлекетпк инжинирингтiк жэне гылыми институттардыц ашылуы мацызды фактор болып есептелдi. Осы шаралар елдiц бэсекеге кабiлеттiлiгiн ныгайту максатына багытталды жэне Yкiметтiц нысаналы кадамдары белгiленген экономикалык стратегиясы пайда болды: экономиканыц инновациялык секторын калыптастыру жэне дамыту, ецбек рыногын икемдшкке келтiру, шетел компанияларымен «жутылып кету» каупшен улттык капиталды коргау, жаца салык саясатын ецдеу жэне етюзу. 168
Франция уюмет елдщ халыкаралык бэсекеге кабшеттшпн жогарылатуга бешмд1 1р1 улттык жобаларды жузеге асыруда уйымдастырушы, тузетуш1 жэне непзп инвестор болу релш аткарды [1].
Корея ел1нде шагын жэне орта бизнес субъектшер1 3 млн. жуык, барлык компанияныц 99,5 %-ын курайды. Оныц шшде шагын кэсшорындардыц улес 97 %. Кореяда шагын кэсшорындар ецбекпен камтудыц мацызды кез1 болып саналады, ейткеш мунда елдщ экономикалык белсецщ тургындарыныц 87 %-ы ецбек етед1 (10 млн. адам). Шагын жэне орта кэсшорындардыц улесше елдщ ЖЮ-нщ жартысы жэне Оцтустш Кореялык экспорттыц 43 %-ы тиесш.
Жаца инновациялык жобаларды ойластыратын бизнес-инкубаторлар, венчурлык корлар дамыган. Кластерлердщ пайда болуына косымша мысалдарды келес кестемен бейнелейм1з:
Кесте
Элемдш кластерлердщ курылуы
Аймак Кластер Курылган жылы Инициатор Тартымды-лыгы Дамуы
Ольборг, Дания Моблильд1 телекоммун и кациялар 1948 8Р радио Тещз саласы вцдеулер, технологиялар, университетпе н байланыс
Далтон, Джорджия (АКЩ) Кшемдер 1918 Сгай Шйеге бцдеулер Автоматтанд ыPУ, еццеудеп бэсекелестер
Кастел Гофредо, Италия Токыма 1923 Ноэмидеп фабрика Рыноктар Жабык фабрикалар, жумысшылар
Иби, Испания Ойыншыктар 1915 Рауа 8 СVI Иегшапо8 Yй Турл1 ешмдерд1 ецдеу
Калифорния (АКШ) Технология, фармацевтика 1950 ИуЬгйееЬ Тещз базасы, климат ешмдер, венчурлык капитал
Сосоло, Италия Жука кыш 1960 ЯиЬЫаш Балшыкты жер Инновация, бэсекелестер,
Сондай-ак, шыгыс Еуропа елдер1 енеркэсшт кластерлеуд1 колдап отырганын айта аламыз, оныц устше Венгрия, Словакия, Чехия жэне Словенияда оны арнайы мемлекетпк багдарламалармен коргалуы, оныц
169
жан-жакты тартымдылыгын, каркынды даму, интеграцияны, ашык жэне айкындылыгын камтамасыз етедi. Б^л жагынан ерекше жетiстiкке жеткен Венгрия мемлекепнде 75 кластердi, оны дамыту Yшiн негiзгi кластерлер болып саябак внеркэсiбi табылды. Кластерлiк багдарлама PANAC автоквлiк кластерiн дамытуга багытталган, б^нымен коса агаш вндеу, туризм саласы дамуда.
Кластерлеу дамыту аймактарында, мысалы: Голландиядагы гYл бизнес^ Франциядагы косметика, Швейцариядагы - сагат, Сингапурдагы -м^най-химияны атап втуге болады. Осыдан бiр жакты жэне жогары стандартты кластердщ жок екендт туралы корытындыга келемiз, вйткенi кластер эр тYрлi мемлекет дамудыц эр тYрлi децгешнде жэне эр тект ресурстар жэне мYмкiндiктердщ болуынан туындайды. Кластерлiк Yлгiлер бiр-бiрiнен ерекшеленедi, алайда бYкiл жерде олар орта жэне шагын бизнеске, аймактыц дамуына куатты серпiлiс бередi.
Осылайша, кластердi к¥ру жэне дамыту жеткiлiктi киын процесс, рынок жэне инновация жагдайларыныц взгеруше бейiмделу ж^мыстарымен Yнемi айналысуды талап ететше квз жеткiздiк. Кластерлiк тэсш колданылган елдерде акпаратты алу жэне кластерге катысушылармен тiл табысу нэтижесше к¥ндылыктар тiзбегi шецбершдеп компаниялар карым-катынасы, инновациялык байланыстар, кластердщ институционалды детерминанттары, кластердщ инновациялык жYЙесiнде орын болу нэтижелерiмен байланысты. Кластердi зерттеудщ квп жагдайларында тYрлi елдер, взара байланыстагы компаниялар арасында тiзбектiк к¥рылымдардыц немесе тYрлi жагдайларга CYЙенушi внеркэсiп топтарыныц болатыны аныкталды: саудадагы взара байланыс; инновациялык байланыста; бiлiм агымында;
бшмнщ жалпы базасында немесе жалпы факторлык шарттарда. Стандартты негiзгi нYктесi эр топ Yшiн, компанияга жабдыктаушылардыц жYЙесi, тугынушылар, сэттi инновация процесiн жYргiзу Yшiн внеркэсiп агенттершщ бiлiмдерi керек екендш болжам болып табылады. Квп жагдайда кластерлiк тэсiлде шектеулерден вту Yшiн эр тYрлi техникалык комбинациясы тYрлi децгейлерде колданылады.
Сонымен, кластердi дамытудыц элемдiк тэжiрбиесiн зерттей келе, дамыган жэне дамушы елдерде оларды к¥ру максаты мемлекет тарапынан колдаумен немесе кэсшорындардыц географиялык жакын орналасуынан 170
пайда болганын, осы себептен Финляндия, АКШ, Италия, Германия, Дания тагы баска мемлекеттерде «есу нуктесЬ> немесе экономика «локомотивтерше» айналганын керуге болады.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Адрианов Н. Государственный дирижизм во Франции: история и современность // Общество и экономика. - 2005. - № 12. - С. 39-48.
2. Ващук Я.П. Силиконовая долина: история возникновения и роль в инновационном развитии // Теория и практика управления. - 2004. - №5. - С. 3-7.
3. Портер Майкл Э. Конкуренция: Пер с англ. - М.: Издательский дом «Вильямс», 2005. - 608 с.
4. Теоретические основы развития конкурентоспособного бизнеса и направления их реализации на региональном уровне: Отчет о НИР -Астана. - 2005 - 46 с. - Отв. исполн. С.Б. Байзаков.
Поступила 27.03.2013
Канд. геогр. наук К.К. Муздыбаева Е. Д. Исаков
АНАЛИЗ ИСТОРИИ ВОЗНИКНОВЕНИЯ И МИРОВОГО ОПЫТА КЛАСТЕРНОЙ МОДЕЛИ РАЗВИТИЯ
В статье рассматривается важность экономическо-географического положения и конкурентоспособность предприятий, объединенных в кластер, в условиях рыночной экономики.
171
