Научная статья на тему 'КИТОБ ГРАФИКАСИ САНЪАТИНИ БАЪЗИ МАСАЛАЛАРИ'

КИТОБ ГРАФИКАСИ САНЪАТИНИ БАЪЗИ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
7
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
китоб / рассом / графика / санъат / иллюстрация / ранг / композиция / тасвир / расм / бадиий / образ / муқова / ғоя / хис-туйғу

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Акром Баҳромов

Муаллиф бу мақоласида китоб графикаси санъатидаги баъзи бир муаммолар ва бу соҳадаги рўй бераётган жараёнларга ҳаётий тажрибасидан келиб чиқиб фикр-мулоҳазаларини билдиришни ўз олдига мақсад қилган. Китоб санъатидаги баъзи бир тарихий ва замонавий тенденциялар, соҳага тегишли бўлган масалаларга назар солинади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «КИТОБ ГРАФИКАСИ САНЪАТИНИ БАЪЗИ МАСАЛАЛАРИ»

КИТОБ ГРАФИКАСИ САНЪАТИНИ БАЪЗИ МАСАЛАЛАРИ

Акром Бахромов

Камолиддин Бехзод номидаги Миллий рассомчилик ва дизайн институти

Аннотация: Муаллиф бу маколасида китоб графикаси санъатидаги баъзи бир муаммолар ва бу сохадаги руй бераётган жараёнларга хаётий тажрибасидан келиб чикиб фикр-мулохазаларини билдиришни уз олдига максад килган. Китоб санъатидаги баъзи бир тарихий ва замонавий тенденциялар, сохага тегишли булган масалаларга назар солинади.

Калит сузлар: китоб, рассом, графика, санъат, иллюстрация, ранг, композиция,тасвир, расм, бадиий, образ, мукова, гоя, хис-туйгу

SOME ISSUES OF THE ART OF BOOK GRAPHICS

Akrom Bahromov

National Institute of Fine Arts and Design named after Kamoliddin Behzod

Abstract: In this article, the author seeks, based on his life experience, to express his opinion on some problems in the art of book graphics and the processes occurring in this area. Some historical and modern trends in book art are examined, as well as problems relevant to this area.

Keywords: book, artist, graphics, art, illustration, color, composition, image, painting, artistic, image, cover, idea, feeling

"Китоб авлоддан-авлодга утадиган маънавий васиятдир... Инсониятнинг бутун умри китобда изчил сацланиб цолади: цабилалар, халцлар, давлатлар йуц булиб кетиши мумкин, китоб эса цолади. У инсоният билан бирга усиб боради.., у жауон тарихи деб аталадиган инсониятнинг нотинч уаётининг улкан эътирофини цайд этади... Шунингучун, китобни уурмат цилайлик!"

А. ГЕРЦЕН

КИТОБГА ИЛЛЮСТРАЦИЯ КЕРАКМИ ЁКИ ЙУ^МИ?

"Китобга расм, яни иллюстрация чизиш керакми ёки йукми?" деган тортишув тарихдан давом этиб келаётган нарса булиб, албатта буни замирида жиддий сабаблари бор. Расм керак эмас деган карашни олсак. Хдкикатдан хам китобга ноурин, нотугри, дидсиз ва малакасиз килинган иллюстрация укувчига китобни кабул килишга халакит беради, муаллиф наздида, нотугри тасаввур пайдо килади холос. Ундай расм ё безакдан воз кечган яхширокдир.

Флобернинг мактубларида биз куйидаги сатрларни топамиз: "Мен

расмларни (иллюстрацияни) ёмон кураман, айникса, менинг асарларим хакида гап кетганда ва мен тирик эканман, улар булмайди"1

Энди буни тескарисини булган караш хам борки, унда хам жудда жиддий далиллар бор. Машхур француз ёзувчиси Ромен Ролланни бу борада айтган гаплари бунга яккол мисол булади. У аввалига, Флобер, ва Гоголга ухшаб асарларига расм ишланишига карши булган булсада (чунки юртдош, замондош рассомларнинг уни асарига чизган расмлари уни кониктирмаган) лекин Кибрикнинг Кола Брюньон асарига ишланган иллюстрацияларини куриб фикри узгарган. Демак рассом ёзувчи кунглидаги кечинмаларни, уни гояларини англай олган, матнга мукобил тасвирий туркум ярата олган.

Роман Роллан Е. Кибрикнинг "Кола Брюнон"га чизилган расмлари хакида шундай ёзган эди: "Мен гузаллик, хаёт ва хазил устаси Кибрикни табриклайман. Жонажон Бургундиямдан унга миннатдорчилик йуллайман. Ромен Роллан. 1936 йил " 2

Китоб муаллифи Ромен Роллан рассомга шундай деган экан: "Сиз туфайли китобимни яна хам янгича талкинда курдим"3

1-Rasm. Е. Kibrikning Romen Rollamiing «Kola Bryiinon» asariga chizgan bezaklari

Демак бундан хулоса ясасак, уз шахсий узига хослиги билан йугрилган лекин муаллиф сузига хам хамоханг, муштарак, таъсирчан иллюстрация доимо яхши кабул килинади.

КИТОБДА ЧАП, УНГ ТУШУНЧАЛАРИ

Китоб санъатида хам худди дастгохли санъат асарлари сингари композицияни чап, унг, тепа ва пасти деган тушунчалар булиб, ундан кичик узига хослиги билан ажралиб туради.

Бу узига хосликни кискача килиб айтсак. Китоб тахланган кисмлардан яни бетлардан иборат булгани боис, китобхон уни бирма бир очиб, вараклаб, кириб

1 Н. Кузьмин. Художник и книга. Москва, Детская литература, 1985 , 23 бет

2 А. Гончаров. Художник и книга, Москва, издательство «ЗНАНИЕ», 1964 , 29-бет

3 Е.Кибрик. Работа и мысли художника, Москва, «Искусство», 1984, 5-бет

боради. Худди бинодаги хоналарга кирганга ухшаб. Китоб муковасини биз одатда чапга караб очамиз. "Ичкарига" бир кадам босамиз. Демак чап томонда муковани орка бети яни оркаси бор.Чапга, орка бетга, "кетаётган бет" булгани боис куз кири билан караймиз, унгга эса тухталамиз, эътибор каратамиз, чунки бу бет бизни худди "кутиб олаётгандек" туйилади. Кузни шу хусусияти сабабли биз китобни мухим, таъкидловчи ва булувчи сахифаларини унгга жойлаймиз. Буларга авантитул, титул, шмуцтитул, кириш бети, бир бетли ёки босма юзали иллюстрацияларни мисол килиб келтирсак булади.

_-

2-Rasm. Illyustrasiyali qo'shbet

Шундай килиб, китобнинг ичига кириб боришимизга айнан унг сахифаларни хиссаси купрок. Табиийки шунинг учун китобнинг кириш ва бошланишини англатувчи дизайн элементлари хар доим унг томонида жойлаштирилади.4

Тепа, паст масаласида куйидагини айтиш мумкин. Тепага караганда пастдан купрок хошия колдирилса, кушсахифа ва ундаги элементлар баркарор, мустахкам тургандек таассурот уйготади. Тепада сарлавха, матн бошланиши, тасвирий лавха (заставка), инициал, колонтитул, енгилрок иллюстрация булса тугрирок булади. Чунки инсон табиий ва ассоциатив равишда тепани - "осмон" шунинг учун"енгил" деб кабул килади, пастни эса "ер" шунинг учун "огир-вазмин, баркарор ва мустахкам булиши керак деб кабул килади.

БАДИИЙ АСАР МУ^ОВАЛАРИДА ФОТО, ВА ФОТОКОЛЛАЖДАН ФОЙДАЛАНИШ

Х,озирги пайтда бадиий асар муковаларида фото, фотоколлаждан фойдаланиш тенденцияси кузатилмокда. Бу эса маълум хавотирларни хам пайдо килмокда. Чунки бадиий асарни фото билан тасвирлаш тугри келмайди. Бу уни табиатига ёт нарса. Бошка адабиётларда фото балки жуда максадга мувофикдир.

Х,озирги даврда фотографиядан тугридан тугри фойдаланиш нафакат плакат санъатида (у ерда уринли), балки дастгохли санъатда хам оммабоп булиб колди, бу ерда у нафакат ноурин, балки хакикий санъатнинг пародияси,

4 А. Д. Гончаров. Художник и книга, Москва, издательство «ЗНАНИЕ», 1964 , 11-бет

Пмта^^И] 333 ISSN 2181-063Х/Impact Factor 4.311 (SJIF 2022)

унинг сохтаси хамдир.5

Лекин бадиий асар уз оти билан бадиий асар. Яни бу ерда мажозий маъно, бурттириш, тимсолилик, типиклаштириш деган узига хос унсурлар бор.

Лекин баъзи нашриётдагилар бадиий савияси даражасидан келиб чикибми ё молиявий тежамкорлигиданми (гонорар масаласи) фотодан бир пастда яратиладиган таъсирсиз, асар маъносини очиб бермаган мукова ва иллюстрациялар кцлишга рухсат бериб келмокда. Бадиий билими хаминкадар булган, лекин компьютерда ишлашни биладиган "рассомлар" интернетдан шу асарга "тугри келадиган" фотоларни олиб, айникса шу китоб асосида кино олинган булса иш яна хам осонлашади, яни шу кинодан бирон кадрни олади куяди, карабсизки мукова тайёр. Улар асарни хатто юзаки хам укцб хам чикмаган.

3-Rasm. Foto ishlatilgan muqovalar Ачинарлиси, китобни комплекс яни бошдан охиригача бадиий ишлаб чикцш йуколмокда. Молиявий тежамкорлик сабаб катталар бадиий адабиётида китобни безаш купинча мукова ва титул билан чекланиб колмокда. Иллюстрациялар килса буладиган катор кизикарли асарларда бир доно хам ички иллюстрация йук. Нима, яхши график-рассомлар йукми деган савол тугилади. Бор албатта, лекин купчилик "пишик" нашриётчилар уларни аллакачон чакирмай куйган. Бу кетишда китоб графикаси усадими, профессионал рассомлар коладими деган хавотирлар хам пайдо була бошлайди. Жуда яхши, дид билан кцлинган китоб безаклари хам бор, албатта. Бу кувонарли хол, лекин образлилик, стилизация, типиклаштириш, рамзийлик етишмаган, мантикий жихатдан саёз мукова ва иллюстрациялар хам купайгани республикамизда хали китоб графикаси санъати олдида кцлиниши

5 Е. А. Кибрик. Работа и мысли художника, Москва, «Искусство», 1984, 49-бет

Пмта^^И] 334 ISSN 2181-063Х/Impact Factor 4.311 (SJIF 2022)

KepaK 6ynraH Ba3H$anap TypraHHHH, AHrunaHHrnnap Kunum BaKTH KenraHnurHHH KypcamoKga.

4-Rasm. D. Bisti. Gomerning «Illiada» asariga qilingan ksilografiya

Санъат асарларининг аксариятини кузатганда биз жуда енгил ижро, катта усталик, олиймаком махоратни куриб завк оламиз ва беихтиёр ижодкорга тан берамиз. Лекин уни шу даражагача олиб келган машаккатли мехнатни, узок килинган машкни биз купинча тасаввур хам кила олмаймиз. Акси булсачи, гашимиз келади, асабларимиз таранглашади, махорат етишмаганига афсусланамиз.

Микеланжело Франческо Голландга шундай деб ёзган эди: "Азизим Франческо, мен сизга махоратимизни энг катта сирини айтмокчиман: рассомчиликда бирор нарсага эришиш учун куп мехнат ва машкдар килинганига, тер тукилганига карамай, (яратилган асар) худди шошкалоклик билан, кийинчиликсиз, осон яратилгандек туюлиши керак.6

БАДИИЙ БЕЗАШ МЕЪЁРЛАРИ

Китобни яхши безатилганлигини ёки аксини куйидаги меъёрларга солиштириб билиб олса булади.

Яхлитлик. Китобнинг хамма кисм ва элементлари яхлит куринишда.

Кайсидир ухшаш элементлар ва ранглар, ягона услуб, композиция уларни бирлаштириб туради. Тасодифий, бегона нарсалар йук.

Соддалик. Матн, безак ва тасвир содда, лунда, ихчам, ортикча жимжималардан холи. Ортикча хашам билан килинган безакни ёки дид билан килинган безакни фарки бор.

Аниклик. Матн равон укилади, фон ва матн фарки етарлича кескин. Керакли предмет етарлича катталикка эга.

6 Н. Кузмин, Художник и книга. Москва, Детская литература, 1985, 172-бет

335 ISSN 2181-063Х/Impact Factor 4.311 (SJIF 2022)

Ранг. Ранглар жамланмаси асарнинг ички маъносини акс эттирган. Ёркин ёки бугик, уйноки ёки жиддий, оч ёки тук, иссик ёки совук, илик ёки нейтрал ранглар булиши мумкин.

Мослик. Тасвирлар, матнлар, безаш элементлари шу китоб рухига, кахрамон-лар куриниши ва психологиясига, хикоя килинган даврга, мухитига ва манти-гига мос келади.

ИЛЛЮСТРАЦИЯ ВА МУ^ОВА

Китобнинг мукова ва иллюстрациялари бир хил рух ва услубда булиши керак. Лекин бу, иккаласи айнан бир хил булиши керак дегани эмас. Иллюстрациялар асарнинг маълум бир эпизодини тасвирлайди, матн билан боглик холда келади. Мукова эса бутун китобнинг умумлашма тимсоли хисобланади.

Муковада бериладиган тасвир иллюстратив, рамзий ёки метафорик булиши мумкин. Аммо у канчалик йигма образли булса, шунчалик мазмунли ва тасирчан булади.7

5-Rasm. D. Bistining Akiitagava Ryunoskening «Suv mahluqlari mamlakatida» kitobiga qilingan bezaklari

Китоб "жалб килувчи номи" ва муаллиф номи билан хам эътиборни тортади. Агар муаллиф машхур булса, ургуни муаллифга берса хам булади. Муковага реклама ва бошка китоблар орасидан таниб олиш воситаси вазифаси хам юкланади. Яъни дизайн аломатлари олд уринга чикади. ИЛЛЮСТРАЦИЯ

Умумий маънода иллюстрация деб адабий асар таъсирида ишланган хар бир тасвирий санъат асарини курсатса булади. Том маънодаги иллюстрация деб албатта бевосита китобга килинган иллюстрация тушунилади.

Кенг маънодаги иллюстрациялаш китобдан ташкарида хам мавжуд: тасвирий санъат тарихи бизга адабий, мифологик мавзуларда яратилган куплаб асарларни мисол келтириши мумкин.

7 А. Д. Гончаров. Художник и книга, Москва, издательство «ЗНАНИЕ», 1964 , 10-бет

Пмта^^И] 336 ISSN 2181-063Х/Impact Factor 4.311 (SJIF 2022)

Аммо рассомлар адабий асарларга мурожаат килганларида, узларининг расмлари ёки хайкаллари учун мавзулар олишганда, улар том маънодаги иллюстрациялашнинг максад килмаганлар. Китобдаги расмлар эса доимо иллюстрация булиб колади, яъни биринчи навбатда матнни очиб берувчи ва тушунтирувчи тасвирлар булиб.8

5-Rasm. D. Bistining Akutagava Ryiuioskening «Suv mahluqlari manilakatida» kitobiga qilingan bezaklari

Иллюстрацияларни шартли равишда иккига буламиз.

Биринчи иллюстрациялар бадиий асарда уни хис-хаяжонли рухини бериш, кахрамонларни киёфасини, эмоциясини ифодалаш булса, иккинчи иллюстрациялар илмий, дарслик китобларда эса баён этилган нарсаларни курсатиш, техник инструкцияларда эса нарса ёки харакатларни кадамма-кадам тушунтириш учун фойдаланилади.

Биринчи гурухдаги расмларни бадиий-образли иллюстрациялар иккинчи гурух расмларни эса илмий ёки маълумот берувчи иллюстрациялар, дейишимиз мумкин.9

Катталар китоби сахифаси ундаги кора рангда терилган матн икки улчамли, фронтал яни юзалаб тасвирланган тасвирга ухшаш булгани сабабли, у

8 А. Д. Гончаров. Художник и книга, Москва, издательство «ЗНАНИЕ», 1964 , 17-бет

9 А. Д. Гончаров. Художник и книга, Москва, издательство «ЗНАНИЕ», 1964 , 17-бет

6nnaH axmnpoK yHryHnamagn. Oa3OBHH Ba MacmTa6 nepecneKTHBacn nyKyp acapnap эсa KynpoK gacTrox^H, anoxuga TypyBHH acapnapra aparnagn. YMyMaH W3a enHM (nnocKOCHOH) KHTo6ra MOcpoKgnp.

KHTo6garn OK-Kopa TacBHp MarHHH OK-Kopa paHraapn 6nnaH HHKHmn6, 6agHHH axnHTHHK aparagH, ym6y paHr 6nnaH pacMHH 6ornaHgH.10

E. Isaevning «Xotira sudi» moybo'yoq

kitobiga ksilografiyasi

Болалар китоби бошкача принципда килинади. Уни максади хам бошкача. Расм матнга караганда олдинги уринга чикади Яни у узини ёркин ранглари, ёкимли шакллари ва стилизацияси билан болаларни кизиктириши керак.

КИТОБ РАССОМИ

Китоб графиги универсал булишига тугри келади, чунки унга купинча хар хил нашрларга буюртмалар булиши мумкин. Вахоланки рассом кайсидир йуналишга, жанрга, услубга мойиллиги булиши, узига мос адабиёт ёки яхши курган муаллифлари булиши мумкин. Шунда истак билан вазият, орзу билан имконият тугри келса ажойиб асарлар яралиши мумкин.

Агар рассомлар факат узларининг севимли муаллифлари асарларини тасвирлашса, идеал булар эди. Афсуски, бундай яхши вазиятлар доим хам булавермайди.11

Рассом безаётган китобига хам режиссёр, хам актёрдир. Китобни элементларини яхлит бир композиция килиб ташкиллаштириш, муаллиф гоясини очиб бериш режиссёрликка хос булса, асар кахрамонларини хис-туйгуларини, кечинмаларини, характерини жонлантириш эса актёрликка хосдир. Энг мухими у уз касбини севиши ва садокат ила хакконий тасвирлашга интилиши керак.

Рассом буюртма олганидан сунг иложи борича материал йигиши, шу даврни тадкик килиши, архитектура ва манзара, либослар ва жихозлар, индивидуал ва типик хусусиятли типажларни урганишини талаб этилади. Яни

10 А.Гончаров Художник и книга, Москва, издательство «ЗНАНИЕ», 1964 , 31-бет

11 Н.Кузьмин. Художник и книга. Москва, Детская литература, 1985, 55-бет

шу асар ичига "кириб боришга" харакат килинади. Ижодий фантазия, тасаввур бу нарсаларга факат ёрдам беради. Шахсий хаётий тажрибанинг ахамияти хам жуда катта.

Инсоният таракиёти олдинга кетмокда, кур нарсалар узгармокда, янгиланмокда лекин севги-мухаббат, мехру-шавкат, гузаллик, оналик -болалик, ва буларни акси булган тушунчалар, инсоний хус-туйгулар абадий тушунчалар булиб санъатга доимо мавзу булиб келмокда.

Яхши санъат асарини паст савияли "санъатга ухшаш нарса"лардан фарклай олиш учун томошабин озгина булса хам санъат билимига ва дидига эга булиши талаб этилади. Албатта бу хаммага хам насиб этмаган. Хулоса шуки, хакикий санъатни хамма хам тушунавермайди. Бундан ташкари томошабин асарларни хам куп курган булиши керак. Шунда у солиштириш имконига эга булади.

Фойдаланилган адабиётлар

1. А.Д.Гончаров. Художник и книга, Москва, издательство «ЗНАНИЕ», 1964,

2. Н.Кузьмин. Художник и книга. Москва, Детская литература, 1985

3. Е.А.Кибрик. Работа и мысли художника, Москва, «Искусство», 1984

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.