Научная статья на тему 'БАДИИЙ АСАРДА ИЖОДИЙ МЕТОДНИНГ ҒОЯ ЯРАТИШ ИМКОНИЯТЛАРИ'

БАДИИЙ АСАРДА ИЖОДИЙ МЕТОДНИНГ ҒОЯ ЯРАТИШ ИМКОНИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

248
23
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Классицизм / актуаллик / синолог / поэзия / сукбективизм / романтизм / Гамлет / Филипп Френо / Атомистик / реализм / рационализм / Филипп Френо / сентиментализм / герменевтик

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Шерият Пардабой Қизи Хамдамова

Бадиий адабиѐтда ижодий метод ва поэтик маҳорат мутаносиблиги борасида айтилган фикрлар адабий ижод ва бадиий жараѐнни тўғри тушуниш, унинг юксак ғоявий имкониятларини ҳис қилишга ѐрдам беради. Ушбу мақолада бир қанча ижодкорлар ва бадиий ижод маҳсуллари таҳлили баѐн этилди, фикрлар ва мулоҳазалар билдирилди

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БАДИИЙ АСАРДА ИЖОДИЙ МЕТОДНИНГ ҒОЯ ЯРАТИШ ИМКОНИЯТЛАРИ»

БАДИИЙ АСАРДА ИЖОДИЙ МЕТОДНИНГ ГОЯ ЯРАТИШ

ИМКОНИЯТЛАРИ

Шерият Пардабой кизи Хамдамова

Чирчик давлат педагогика институти Гуманитар фанлар факультети Узбек тили ва адабиёти мутахассислиги 2-курс магистранти

Илмийраубар: ф.ф.н., доц. М.С.Таджибаев

АННОТАЦИЯ

Бадиий адабиётда ижодий метод ва поэтик махорат мутаносиблиги борасида айтилган фикрлар адабий ижод ва бадиий жараённи тугри тушуниш, унинг юксак гоявий имкониятларини хис килишга ёрдам беради. Ушбу маколада бир канча ижодкорлар ва бадиий ижод махсуллари тахлили баён этилди, фикрлар ва мулохазалар билдирилди.

Калит сузлар: Классицизм, актуаллик, синолог, поэзия, сукбективизм, романтизм, Гамлет, Филипп Френо, Атомистик, реализм, рационализм, Филипп Френо, сентиментализм, герменевтик.

ABSTRACT

Thoughts on the balance of creative method and poetic skill in fiction help to understand the creative process and the artistic process, to feel its high ideological potential. This article describes the analysis of a number of artists and artistic creations, and provides feedback and feedback.

Keywords: Classicism, Actuality, Sinology, Poetry, Subjectivism, Romanticism, Hamlet, Philipp Freno, Atomistic, Realism, Rationalism, Philipp Freno, Sentimentalism, Hermeneutic.

КИРИШ

Бадиий асар тахлилининг серкирра муносабатлари тадкикотчининг вазифасини мураккаблаштиради. Бу борада у дастлаб асар матнининг поэтик имкониятларини белгилаб олиши зарур. Яратилган асар уз холича мустакил матнни ташкил килар экан, асар матни, мустакил гоя ижодкори хам булиб колади. Бадиий асар истифодасининг мухим нуктаси сифатида объективлик хар доим хам асарда етакчи уринда булавермайди. Романтизм адабиётида хаётнинг орбектив манзараси эмас, балки муаллифнинг орзулари, хаёт хакидаги уй ва хислари тасвири

February, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal

1023

марказий уринда туради. Шу муносабат билан романтик ижодда сукбективизм устунлиги хакида гапириш мумкин.

АСОСИЙ КИСМ

Ижодий метод сифатида романтизмнинг хамма халклар адабиётидаги умумий хусусиятлари бор. Бу - вокеликка муносабат, айникса, унинг антигуманистик мохиятини тушуниш ва коралаш, вокеликдан утмишга ёки жамият каъридан эркин хаётга интилиш, шахс озодлиги учун курашиш адабиётнинг мукаддас бурчи деб тушуниш, ижодда санъаткор эркинлиги, мазмун ва шаклда ижодкор булиш зарурлигини тасдик этиш, шу муносабат билан классицизмнинг ижодий чекловчи коидаларини улоктиришдир.

Классицизм адабиётининг мухим бир хусусияти - бутун асарни муаллифнинг чукур гуманистик гоясига ва иродасига

буйсундирилганлигидир. Бутун асар одатда битта катта гояни ифода этади, хамма персонажларнинг такдири шу гояга муносабатда тасвир этилади. Асарнинг бундай уюштирилиши натижасида сюжетда иккинчи даражали мотивларга жой колмайди, персонажларнинг психологияси ва тили хам индивидуаллаштирилмайди. Бу классицизм асарларида хаёт тасвирининг ва жумладан психоанализнинг чекланганлигини курсатади. Классицизм асари тилида "бачкана сузлар"га жой берилмаслиги мухим. Асар мумкин кадар юкори, кутаринки услубда ёзилиши керак. Фикрларнинг ва ифодаларнинг нозиклиги ва гузаллигига алохида эътибор берилади.

Бадиий воситаларнинг, айникса, поэзия тилининг жуда нозиклиги ва ёркинлиги, «нуктадонлик», яъни "чиройли фикрларни ёркин ва нозик шаклда ифода эта билиш - Гарб айникса, Шарк поэзиясидаги романтик тафаккурнинг энг мухим талаблари ва ютукларидандир. Бундай хусусиятлар романтизмнинг хаётдан тамоман ажралиб колганлигини курсатмайди, чунки романтизм адабиётида хаёт воситали равишда (орзунинг реал вокеликка карши куйилиши тарзида) уз ифодасини топади. Филипп Френо «Шоирга» (1788) шеърида инглиз шоири Дрейденга хасад килиб, унинг рухида, хаёлот дунёсида ижод килишни орзу килиб ёзади: такдир такозоси туфайли шавкатсиз иклим кдргогига иргитилган жойда факат бешафкат акл-фаросат хукмронлик килар экан, хаёлотга урин колмас экан, у ерда илхом парисига нима бор?

Европа адабиёти тарихида ХВИИИ аср охирларида маърифатчилик реализмидан романтизмга утиш жараёни кузатилади. Утиш боскичи сентиментализм ва

предромантизм адабиёти оркали намоён булган. Шунга ухшаш эволюсияни америка адабиётида Френо амалга оширди. ХВИИИ асрнинг 70- йилларида биз унинг ижодида рационализм хамда Дрейден ва Попнинг онгли фикрлаш усулидан воз кечганлигини кузатамиз. Унинг шеъриятида асосий урин хиссиётга ажратиладики, айнан хиссиёт ижодий фантазия кенгликларига йул очади. Бадиий тафаккур оркали борлик рангларини укиш ва укиш усул ва услублари бехисоб. Бу борада Европа адабиётшуносларининг тадкикотлари эътиборга сазовор. Бадиий гоя яратиш жараёнида муаллифнинг тип, характер ва образнинг парадигматик имкониятларидан фойдаланиш махорати герменевтик шароитни тугри белгилаш имкониятини яратиб, бу ходиса куплаб тадкикотларнинг марказида турган.

Жон Голсуорсининг "Адабиётда характер яратиш" деб номланган асарида герменевтик шароит воситасида адабий образнинг индивидуал кирраларини реал тушуниш тамойиллари курсатиб берилган. Асарда Шекспир, Сервантес, Дюма асарлари мисолида ижодкорнинг характер яратиш имкониятлари очиб берилар экан тадкикотчи, инсон ички ва ташки киёфасини яратишнинг поэтик тамойилларини шакллантириш борасида эътиборли фикрларини билдиради. У ёзади: «Биографда (бу уринда ижодкор "биограф" номи билан юритилган) бизни хаммадан ортик койил колдирадиган нарса - унинг гайратидир; у зур гайрат билан тарих кургонларидан жуда катта кимматга эга булган майда -чуйдаларни кавлаб олади. Бу майда - чуйдалар эса скелетга ёпиштирилганда эса образ яралади. Кахрамоннинг кайта яратилган образи хамиша у ёки бу даражада биограф шахсиятининг рангларига буялган булади. Аммо биограф шахсиятининг ранглари кахрамоннинг табиий рангларини канча кам узгартирса, эришилган натижа шунча юксак булади. Биографнинг вазифаси аллакачон мавжуд булган скелетга жисм ва кон ато килишдир. Биограф уз кахрамонининг оёгини маймокрок куйиши, уни уч - туртта тишидан махрум килиши, умурткасини сал эгикрок килиб куйиши мумкин, бирок у кахрамоннинг асосий шакл - шамойилини саклаб колишга мажбур. Узининг ишида у фактлардан ташкил топган алланечук устунга таянади ва унинг бу иши бадиий адабиётда характер яратишдан кура тасвирий санъатдаги портрет яратишга якинрок туради. Шундай килиб, биограф скелетни ёруг дунёга олиб чикади, уни артиб чанглардан тозалайди, деразаси шамолга караган устахонасига куяди. Шундан кейин уни мускул, гушт, пай ва тери билан коплашга киришади, бу иш битганидан кейин эса, узининг эстетик туйгусига ёки одоб туйгусига таяниб уни

кийинтиради. Табиийки, эстетик туйгу билан одоб туйгуси хамма вакт хам айнан бир нарса булавермайди. Тикувчи сифатидаги уз хулосаларини у сон -саноксиз хужжатлардан ёхуд бу хужжатларнинг мавжуд эмаслигидан келтириб чикаради ва англаш кийин эмаски, унинг хизматида онг ости туйгусига караганда онглилик бекиёс даражада катта рол уйнайди. Биограф билан романнавис уртасидаги иккинчи мухим тафовут айнан шу холда куринади. Биограф бошидан охиригача килаётган ишини онги билан назорат килиб боради, романнавис (яъни романтик) онгли равишда узини онг ости туйгусининг чакинлари ихтиёрига топширади».

Гамлетнинг типиклиги инсонда шубха тугдиради. Адабий анъана учун у Дон Кихотнинг зидди деб хисобланади: бири хаёлпараст, иккинчиси саришта рицар, бири - фикр одами, иккинчиси - харакат кишиси. Аммо бундай кулай карама- карши куйишни драманинг матни кутара олармикан? Гамлет шундай бир образдирки, унда драматург худди романнависга ухшаб узини девонаваш бир тарзда интроспектив метод кучогига ташлайди, у салкам тулалигича онг ости туйгусига тобе булади, бу эса муаллифни лахзалик кайфиятини ифода килишга хизмат килади.

Биографик кисса поэтикаси ва мундарижаси хусусида ёзар экан, Ирвинг Стоун куйидаги мисраларни каламга олади: Агар истиора ёрдамида фикримизни билдирмок истасак, бу жанрнинг асарлари айсбергга ухшаган тарзда курилмоги шарт, яъни унинг ундан бир кисми адабиёт уммонининг сатхида, ундан туккиз кисми эса сув остида булмоги керак. Агар муаллиф когозга туширганига караганда дилида ун баробар купрок нарса билмаса, унинг китоби багоят бемаза булиб булиб чикади,1 негаки у когозга туширмай колдирган ундан туккиз кисм яхлит ва бир бутун асар яратиш имкониятини беради, унга муайян хушбуй хид багишлайди. Айни илгаб олиш мумкин булган шу хид китобхоннинг узини эркин ва енгил хис килишга мажбур килди. Яна шу уринда узи учун "Мангу хотин" китобини ёзиш жараёнида 62 моддали талаб ишлаб чикканини ёзади. Юкоридаги коида хамда китоб ёзиш учун белгиланган моддалар бадиий асарда муаллиф куллаётган психологик манеранинг назарий асосларини яратар экан, иккинчи бир томондан уларда укувчи англаши зарур булган асар гоясининг скелетига ишора хам мавжуд. Агар реалист вокеаларни хикоя килиб берса, модерн санъаткор вокеаларни кандай хикоя килиб бераётганини айтиб беради. Модернизмдан кейинги давр санъаткори ортик вокеаларни хикоя килмайди, балки улардан

парчалар келтиради холос.

3

February, 2022

Ёзувчи яратган асар индивидуал шахс ички дунёсининг акси эканлигини таъкидлар экан Александр Генис ёзади: "Сунгги йилларда укиб чикканларим орасида энг яхшиларини ажратар эканман, даставвал Кафка кундаликларининг тула нашрини, Шварцнинг "Тельефон китоби"ни эслайман, лекин улардан хам аввал Олешанинг "Видолашув китоби" деган ажнабий асарини тилга олишни истар эдим. Унда адиб сюжетнинг мустахкам истехкомидан узини холос этиб, шундай бир эркни жанр учун йул очадики, бу жанр поэзия билан наср уртасидаги, хужжат билан тукима, фалсафа билан автобиография, актуаллик билан мангулик уртасидаги чегарага хотима беришга кодирдир. Бундай "коришик" адабиёт, зотдор араб аргумогидай конининг тозалиги билан, бегона нарса аралашмагани билан ажралиб туради.

Уни на уз сузларинг билан айтиб бериб булади, на бошка санъат тилига кучириш мумкин булади. Уз кобигига уралиб олган суз санъати уз багрида шундай бир ноёб нарсани асраб коладики, бу нарсани калбакилаштириб булмайди. У дастхатга ухшаш бетакрор адиб овозидир. Хдмма нарсадан хам кура бизга шу овоз кадрли, бугун бизни купрок асарнинг ноёблиги эмас, балки ижодкор шахсининг ноёблиги хаяжонга солади.4 Энг баркамол мухтасарлик, матннинг энг олий даражада маънодорлиги- услубий восита эмас, конструктив усулдир. Бу гарб хикматларига хос мухтасарлик эмас - гарб хикматларида куп сузлар билан айтиш мумкин булган фикрни кам сузлар билан айтишади. Бу - японларнинг танкаси ва коккусининг мухтасарлигидирки, унда олам хакидаги тасаввур берилмайди, балки оламнинг узи янгидан яратилади-куйилади. Менделштам уз замонаси учун хайрон коларлик даражадаги зийраклик билан шундай ёзган эди: "Атомистик санъатнинг севимли шакли булмиш танка миниатюрадай эмас, унда кулам йук, чунки унда харакат йук. У дунёга хеч кандай муносабатда булмайди, чунки унинг узи дунёдир". Шарк шеърияти вокеликни куз унгимизда мана мен дегандек яккол курсатиб беради ва уни бир лахзада идрок этишга имкон беради. Мохиятан бу шеърият забонсиз иш тутишни урганиб олган.5

Америка синологи Стивен Оуэн Гарбда Шарк эстетикасининг энг яхши талкинчиларидан бири хисобланади. У ёзади: "Хитой шеърияти деразага ухшайди - олисдан коронги куринади, якиндан эса ёришиб кетади. Хитой шеъриятининг кахрамонлари- товушлар ва соялардир. Улар бизни шоирнинг "гойиб булган манбаси" сари етаклайдилар."6 Уз даврида Платон йукликдан борликка утишни тугдирадиган хамма нарсани ижод деб атаган эди. Ижод нафакат борликни

яратади, тугдиради, балки янги борликни яратишни хам кашф килади.

ХУЛОСА

Бадиий тафаккур янги поэтик ранглар оркали дунёни кашф килиш, бинобарин, янги дунёни яратиш демакдир. Бирок уни урганиш учун хам алохида тайёрганлик зарур. Н.Г.Чернишевскийнинг фикрича, реализм асарида "санъаткор мутафаккирга айланади ва санъат илмий ахамият касб этади"

Тургенев тасвир санъатини бенуксон ва бетакрор эгаллаган эди, у мавзуларни шу кадар чукур уйлаб чикар ва хар томонлама пишитар эдики, уларни тугридан тугри когозга кучиравериш мумкин эди, лекин шундай булса-да унинг бадиий тафаккурини белгилайдиган нарса фактдан кура купрок кайфият воситалари буларди. Х,акикдй санъат асарлари хамиша гузал ва хаётий булиб колаверар экан реализм билан романтизм уртасидаги фарк ёзувчи уз олдига куядиган асосий максад билан белгиланади: биринчи навбатда китобхонни кизиктириб, кунглини чог килишни максад килиб олган ёзувчи романтик булади; тасвирлаётган нарсасини биринчи навбатда курсатиб беришни ёки агар истасангиз талкин килиб беришни максад килиб олган ёзувчи реалистдир. Адабиётда танкидий реализм даври хаётга жуда якин, янги хикоя, кисса, роман ва драма каби адабий турларнинг кенг ривожи билан хам боглик. Реализм хаётдан нусха кучириш эмас, хаётни фикр "элаги"дан утказиб, унинг "магзини чакиб" тасвир этишни талаб килади. Реалист ёзувчи типиклаштириш ва индивидуаллаштириш усулларидан фойдаланди. Реализм асарида хаёт конкрет шахсларнинг (образлар ва харакктерларнинг) ишонарли такдири манзараси тарзида укувчи куз олдида намоён булади.

В.Г.Белинский реализм асарида фан билан санъат кушилиб кетишини, реалистик роман кишига тарих асари берганидан кура тугрирок ва чукурроок тасаввур беришини таъкидлаган. Поэзия (адабиёт) вокеликни ижодий равишда кайта тиклаб тасвирлашдир. Хдкконийлик ва бадиий таъсирчанлик (Белинский таъбири билан айтганда "калбларни ларзага солиш") реализмнинг икки мухим талабидир. Бадиий адабиётда ижодий метод ва поэтик махорат мутаносиблиги борасида айтилган фикрлар адабий ижод ва бадиий жараённи тугри тушуниш, унинг юксак гоявий имкониятларини хис килишга ёрдам беради.

February, 2022

REFERENCES

1. Стоун Ирвин. Биографик кисса хакида // Жахон адиблари адабиёт хакида- Т.: Маънавият 2010.

2. Генис Александр. Калб фотографияси// Жахон адиблари адабиёт хакида- Т: Маънавият 2010.

3. Голсуорси Жон. Олти адибнинг киёфасига чизгилар// Жахон адиблари адабиёт хакида.-Т.: Маънавият. 2010. 56-б.

4. История американской лератури в 2-томах част 1-ая -М.: 1971. стр.55.

5. История американской лератури в 2-томах част 1-ая -М.: 1971. стр.60.

6. Адабиёт назарияси. 2 жилдлик. 2-жилд. -Т.: Фан. 1979. 410-б.

February, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.