CC BY
4KIRGIZ, TÜRK VE AZERBAYCAN §iiRiNDE YA§ KAVRAMI (ALIKUL OSMONOV'UN 'OTUZ YA§', CAHiT SITKI TARANCI'NIN 'OTUZ BE§ YA§' VE BAHTiYER VAHABZADE'NiN 'YA§TAN GELEYLiYiM' §ÜRLERl ÖRNEGiNDE)
Elebesova Burul Bekkazievna
Türkoloji ve £eviribilim Bölüm Ba§kani, Dr.Cusup Balasagin Kirgiz Milli Üniversitesi
ORCID: 0000-0001-7579-5934 https://doi.org/10.5281/zenodo.11096256
Özet. Ya§ kavrami, §iirlerde sikga i§lenen bir konudur. Özellikle Kirgiz, Türk ve Azerbaycan edebiyatinda bu konuya dair pek gok eser bulunmaktadir. Alikul Osmonov'un "Otuz Ya§", Cahit Sitki Taranci'mn "OtuzBe§ Ya§" ve Bahtiyer Vahabzade'nin "Ya§tan Geleyliyim"gibi §iirleri, ya§in insanin hayatinda önemli bir dönüm noktasi oldugunu vurgulamaktadir. Bu §iirlerde ya§in getirdigi deneyimler, olgunluk ve ya§amin igsel derinlikleri ustaca i§lenmektedir. Ya§in insanin hayatindaki degi§imleri ve olgunla§mayi simgeledigi bu eserler, ya§in insanin ki§isel geli§imine olan etkilerini ustaca ele almaktadir. Bu makalede, Kirgiz, Türk ve Azerbaycan §iirinde ya§ kavraminin i§leni§ bigimleri incelenmekte ve farkli §airlerin ya§a dair baki§ agilari ele alinmaktadir. Bu eserler, ya§in insanin hayatinda neden bu kadar önemli bir konu oldugunu ve insanin ya§ ilerledikge nasil degi§tigini derinlemesine ele almaktadir. §airler, ya§in insana tecrübe ve bilgelik kazandirdigini, ya§amin sundugu zorluklar kar^isinda nasil bir olgunluk kazandirdigini ve insanin ya§ aldikga nasil bir igsel derinlik kazandigini ifade ederler. Bu baglamda, ya§ kavrami sadece zamanin ilerlemesi degil, ayni zamanda insanin ruhsal ve zihinsel yolculugunun birpargasi olarak ele alinir.
Anahtar Kelimeler: Kirgiz, Türk, Azerbaycan, §iir, §air, ya§ kavrami, ömür.
Abstract. The concept of age is a frequently discussed topic in poetry. In Kyrgyz, Turkish and Azerbaijani literature, this topic is widely used among modern poets' works such as "Thirty Years" by Alykul Osmonov, "Thirty-Five Years" by Jahit Sytky Taranji and "Ihave come to the age " by Bakhtiyar Vahabzadeh, where every poet emphasizes the importance of age and describes it as a turning point in a person's life as a whole. The above mentioned poems reflect how the poets masterfully convey the inner experiences of age and maturity. Each of these works shows age as formation, change and maturity in personal development. In this article ways in which the concept of "age " is used in contemporary Kyrgyz, Turkish and Azerbaijani poetry and the differences of how poets approach the concept of age were examined. In their poems, poets describe in detail the reason why the age-related characteristics in the process of personality formation is important, where age is the main indicator of experience and wisdom, facing life's difficulties and gaining inner spiritual depth. From this perspective, the concept of age is viewed not only as the passage of time, but also as part of a person's spiritual and mental journey.
Key words: Kyrgyz, Turkish, Azerbaijani, poetry, verse, poet, life, age.
Аннотация. Понятие возраста часто обсуждаемая тема в стихах. В киргизской, турецкой и азербайджанской литературе тема широко используются среди современных поэтов, такие как Алыкул Осмонов в своем «Тридцать лет», Джахит Сыткы Таранджи с «Тридцать пять лет» и Бахтияр Вахабзаде с «Ядостиг совершеннолетием». Где каждый поэт подчеркивает важность возраста и описывает его как поворотного момента жизни человека в целом. В выше указанных стихотворениях поэтами мастерски передается внутренние переживания возраста и зрелости. Каждое из этих произведений показывает возраст как формирование, изменение и достижение зрелости в личностном развитии. В
данной статье рассматриваются способы использования понятия «возраст» современной в кыргызской, турецкой и азербайджанской поэзии, а также различие подхода поэтов к возрасту. В стихах поэты подробно описывают причину важности возрастных особенностей в процессе становление личности, где возраст является основным показателем опыта и мудрости, перед жизненными трудностями и обретения внутренней духовной глубины. В таком ракурсе понятие возраста рассматривается не только как ход времени, но и как часть духовного и умственного пути человека.
Ключевые слова: Кыргызская, турецкая, азербайджанская, поэзия, стих, поэт, жизнь, возраст.
Çiirde ya§ kavrami, insan yaçaminin geçici ve degiçken dogasini ifade etmek için siklikla kullanilan bir motif veya tema olarak kar§imiza çikar. Bu kavram, yaçamin aki§i, zamanin geçiçi, degiçim ve yaçlanma gibi evrensel insan deneyimlerini yansitir.
Kirgiz, Türk ve Azerbaycan §iirinde ya§ kavrami genellikle doga, a§k, özlem ve ayrilik gibi temalarla ili§kilendirilir. §airler, ya§in insanin hayatindaki önemli dônemeçlerini, deneyimlerini ve duygusal durumlarini ifade etmek için çeçitli imgeler ve metaforlar kullanirlar. Örnegin, gençlik genellikle taze yeçillikler, çiçekler veya bahar mevsimi gibi tazelik ve canlilikla yansitilirken, yaçlilik sararan yapraklar, solmuç çiçekler veya sonbahar mevsimi gibi solgunluk ve bitiçle baglantilidir.
Ayrica, ya§ kavrami insan iliçkileri üzerinde de derin bir etkiye sahiptir. Örnegin, a§k çiirlerinde gençlik ve tazelik romantizmin sembolü olarak kullanilirken, yaçlilik ve zamanin geçiçi ayrilik ve özlem duygularini vurgular. Kirgiz, Türk ve Azerbaycan çiirinde ya§ kavrami ayni zamanda geçmiçle gelecek arasindaki ili§kiyi, geleneksel degerleri ve kültürel kimligi de yansitabilir. Geçmiçin hatiralari ve ya§anmi§liklari, insanin kimligini çekillendirirken, gelecek ise umutlari ve hayalleri temsil eder.
Kirgiz, Türk ve Azerbaycan çairleri bu kavrami çe§itli imgeler ve sembollerle içleyerek, insanin varoluçsal derinliklerine ve evrensel duygularina dokunmuçlar. Bu çaliçmada yukarida aldigimiz ^ halkin tüm çairlerin çiirlerini almadan sinirli olarak Alikul Osmonov'un 'Otuz Ya§', Cahit Sitki Taranci'nin 'OtuzBe§ Ya§' ve Bahtiyer Vahabzade'nin "Ya§tan Geleyliyim" çiirleri ele alinmiçtir.
Alikul Osmonov "Otuz Ya§" çiirinde ya§ ve yaçam yolculugu temasini irdelemiçtir. §iirde olgunluk, kendi kaderini tayin etme, kendisinin farkindaligi ve kiçinin dünyadaki yeri ile ilgili konulari hayatin bu dönemini örnek alarak ele alir.
Alikul Osmonov hayata, zamana ve varoluçun anlamina dair dü§üncelerini §iire aktarmiçtir. Örnegin, "Otuz Ya§" §iiri felsefi ve meditatif anlamda yazilmiç çiirlerden biridir. §iirin baçlangici §öyledir:
Iras ömür kanday kiska, kanday az...
Tagdir o§ol ôlçômûnôn köp kilbas.
Birok çirkin azdigina meyli ele,
Anin oktoy tezdigine katat ba§
Keçee gana tigi kirda cok ele
Kaydan çikti boz at mingen otuz ca§ [Osmonov 1972, 68].
Hiç §üphe yok ki "Otuz Ya§" çairin kiçisel duygularindan ve kiçisel yaçam sonuçlarindan dogmuçtur [Elebesova 2011, 339]. Önceleikle satirda geçen 'boz at' kelimesine açiklama verecek olursak, kirgizlarda 'akat' denilmiyor, simgesel olarak 'boz at' olarak adlandirilir.
Kirgiz eleçtirmeni K. Asanaliev, "Otuz Ya^'ta hayat, ölüm ve zamana dair derin felsefi dü§ünceler içeren uçan bir koçucunun metaforik imgesini, katmanlanan anlam ve sembolleri §öyle anlatiyor: "§iiri biraz daha okursak, metaforik imge derinleçir ve zenginleçir. Yeni bir anlam meditatif özelliklerinin gûçlendigini görebiliriz. Boz at imgesi yava§ yava§ karmaçik bir metafor haline gelir. Boz at ne kadar hizli uçarsa uçsun, ulaçacagi bir yer, hayalini kuracagi bir yuva, dipsiz, sonsuz bir "sessiz issizlik" vardir" der ve §öyle devam eder: "Boz at, kurçun gibi hizla geçen bir hayatin imgesi degil, su gibi sürekli akan, sonu olmayan, uzun ve sonsuz bir yolun genelle§tirilmi§ bir imgesidir" [Asanaliev 1983, 3G8].
Osmonov bu çiirinde hayatin ne kadar kisa oldugu, zamanin ne kadar az oldugu ama ayni zamanda ne kadar çok §eyin yapilabilecegi fikrine deginiyor. Hayat kisa olsa bile anlamli anlar ve baçarilarla dolu olabilecegini anlatiyor. Örnegin, yukarida bahsi geçen dörtlükte hayatin hizindan ve keskinliginden, kar§i taraftan beyaz bir atin bir anda belirme hizindan açikça bahsetmektedir. Kisacasi metaforik imgenin anlami, hayatin ne kadar hizli akip gittigini gösteriyor gibi görünüyor. Aslinda çarkinin sanatsal içerigi ve felsefi derinligi kesinlikle insan yaçaminin hizini anlatan satirlarla sinirli degil. Bu §iiri biraz daha okursak metaforik imgenin derinleçip yeni bir anlam kazandigini, meditatif niteliginin güçlendigini görürüz. Sonuç olarak §air, kiçisel ya§am duygularini, insan yaçamina, "su gibi sürekli akan" insan yaçamina, insan zamaninin sonsuz uçurumuna ve sinirsizligina dair derin, meditatif bir felsefi söze dönü§türmü§tür.
Bu tarz felsefi ve meditatif içerikli eserler yazan Türk çairlerinin §iirlerinde de benzer temalara rastlamak mümkündür. Örnek olarak Cahit Sitki Taranci'nin Alikul Osmonov'un 'Otuz Ya§' §iirine benzer §ekilde felsefi ve meditatif anlamda yazdigi 'Otuz Be§ Ya§' §iirini inceleyelim.
Ya§ otuz be§I Yolun yarisi eder.
Dante gibi ortasindayiz ömrün.
Delikanli çagimizdaki cevher,
Yalvarmak, yakarmak nafile bugün,
Gözününyaçina bakmadan gider. (...)
Zamanla nasil deginiyor insanI
Hangi resmime baksam ben degilim.
Nerde o günler, o §evk, o heyecan?
Bu güler yüzlü adam ben degilim;
Yalandir kaygisiz oldugum yalan. (...) [Turan 2GG3, 544].
Bu satirlardan kiçinin içsel duygularini görebiliriz. G^lü duygularla yazilmi§, ya§am ve ölüm temasini içleyen felsefi ve meditatif bir lirik oldugunu söylemek yanli§ olmaz. §airin hayat ve ölüme dair ortalama yaçamin 35 oldugunu söylemesi okurlari dü§ündürebilir. Çünkü 'Bir erkegin ortalamaya§i ellidir' sözü eskiden beri söylenegelmi§tir.
Bir §air çiirlerini, sadece kendi iç dü§üncelerine dayanarak da, toplumun ve çevrenin etkisi altinda da yazabilir. §airin iç dü§ünceleri, çevresel faktörlerle etkileçime girebilir ve bu da eserlerinin §ekillenmesinde önemli bir rol oynayabilir. Özellikle toplumsal, kültürel veya politik konulari ele alan çairler, eserlerini topluma ve çevreye göre yazabilirler. §air, durumunun farkina vardiginda ve hayatinin eskisi kadar ilginç ve önemli olmayacagina ikna oldugunda, bu duygu ve dü§üncelerini eserlerine yansitabilir. Kendi iç dünyasinin yani sira di§ dünyadaki degiçimleri, toplumsal dinamikleri veya kiçisel deneyimlerini de eserlerine yansitarak birçok farkli tema ve perspektifi içleyebilir. Bu çekilde, çairin eserleri hem kiçisel içsel yolculugunu hem de di§ dünyayi yansitabilir. §iirin içerigi §öyledir:
'Bu otuz be§ yil, yaçamdaki yolun yarisidir. Bu ya§a geldik, hayat göz açip kapayincaya kadar geçiyor. Bunu asla durduramazsiniz. Ne oldu bana, ya^lilik mi geldi? Neden bu kadar çirkinim? Yüzümü degiçtiren ben degilim, ayna, sen benim dü§manimsin' der §air. Herkes keyifli bir hayat yaçamak ister. §air, çiirlerinde hayatin hizini çeçitli simgelerle belirterek bunu insanlara üst düzeyde anlatabilmiçtir.
Elbette, Cahit Sitki Taranci'nin "Otuz Be§ Ya§" adli §iiri, Türk edebiyatinin önemli eserlerinden biridir. §iir, insanin yaçaminin belirli bir noktasinda içsel bir muhasebe yapma ve hayati degerlendirme egilimini ele alir. í§te bu çiirin bazi ana hatlari:
§iir, otuz be§ ya§ina gelmi§ bir insanin içsel dü§üncelerini, hislerini ve deneyimlerini dile getirir. Otuz be§ ya§, insanin gençlik heyecanini geride biraktigi, ancak hâlâ yaçamin heyecanini ve umutlarini taçidigi bir dönem olarak tasvir edilir.
Taranci, §iirinde otuz be§ yaçindaki kiçinin hayatini gözden geçirme sürecini i§ler. Bu kiçi, geçmi§te yaptigi seçimleri, yaçadigi deneyimleri ve gelecek için duydugu endiçeleri dü§ünürken bulur kendisini. §air, insanin yaçaminin dönüm noktalarinda, geçmi§iyle yüzle§me ve gelecege dair belirsizliklerle ba§a çikma ihtiyacini vurgular.§iir, yaçlanmanin ve zamanin geçiçinin insan üzerindeki etkilerini de ele alir. Otuz be§ ya§, insanin gençlik enerjisini yitirdigi, ancak yaçam deneyimi kazandigi bir dönem olarak betimlenir. Bu ya§, insanin kendi ölümlülügünü kabul etmeye baçladigi ve hayatinin geri kalanini nasil yaçayacagi konusunda derin dü§üncelere daldigi bir zaman dilimi olarak görülür.
Taranci, çiirinde otuz be§ yaçindaki kiçinin içsel çatiçmalarini ve duygusal karmaçikliklarini inceler. insanin yaçaminin bu açamasinda, geçmiçi göz önünden geçirme, hedeflere ulaçma arzusu ve hayattan beklentilerin yeniden degerlendirilmesi gibi konular üzerinde de durur.
Ünlü Azerbaycan çairi Bahtiyar Vahabzade'nin "Yantan Geleyliyim" §iiri de ya§ kavramini içeren §iirlerin sirasini tamamlar. Örnegin: Ben on be§ yaçimda yirmi yaçimda, Öyle sanirdim ki, kirk, kocaliktir. Elliye basirim, Yalniz baçimda
Çocukluk havasi hele kalipdir [Vahabzade 1995, 9].
Bahtiyar Vahabzade'nin ya§ kavramini içeren çiirlerindeki derinlik ve insanin yaçam sürecindeki degiçimleri betimleme §ekli oldukça etkileyicidir.
Ya§ kavramini ele alan bu çiirde, yaçin sadece sayilarla ifade edilen bir kavram olmadigi vurgulanmaktadir. §air, gençlik ve yaçlilik arasindaki çizginin belirsiz oldugunu anlatarak, aslinda yaçin insanin ruhundaki deneyimlerle çekillendigini ifade etmektedir. Yaçin sadece fiziksel bir durum olmadigini, ruhsal bir oldunlugu da beraberinde getirdigini belirten §air, ya§ ilerledikçe insanin baki§ açisinin da degiçtigini aktarmaktadir. Kendini yalniz hissettgi anlarda çocukluga özlem duydugunu dile getirecek, yaçin sadece bir sayidan ibaret olmadigini vurgulamaktadir.
§iirin sonunda, yaçlanmanin sadece fiziksel bir sûreç olmadigini, insanin iç dünyasinda da önemli degiçimlere yol açtigini belirten §air, yaçin sadece bir rakam olmadigini, insanin deneyimleriyle kazandigi bir deger oldugunu anlatmaktadir. Bu nedenle, ya§ her zaman ruhsal bir olgunlukla önemsenmi§tir. Dolayisiyla Bahtiyar Vahabzade'nin "Yaçtan Geleyliyim" adli §iiri, yaçamin kirk yaçinda bir insanin baki§ açisindan degerlendirilmesini konu alir. Bu çiir, insanin yaçaminin orta noktasinda bulundugu ve geride biraktigi gençlik yillarinin degerlendirilmesini ve yaçadigi deneyimlerin derinligi ele alinir. í§te bu çiirin ana hatlari: Vahabzade'nin "Yaçtan
Geleyliyim" §iiri, kirk yaçindaki bir insanin içsel monologunu yansitir. §iirin kahramani, kirk yaçinda olmanin getirdigi deneyimlerle, hayatinin ve insan iliçkilerinin farkli yönlerini degerlendirir. Vahabzade'nin hayati ve eserleri üzerine birçok çaliçma bulunmaktadir, ancak §airin çiirleriyle ilgili yapilan araçtirmalarin çogu, daha çok millet, vatan ve kimlik konularini ele alan çiirlerine odaklanmaktadir. Bu çaliçmalardan bazilari, Akpinar Yavuz (2011) ve Selçuk Türkyilmaz'in (2022) bilimsel makaleleridir. Ara§tirmacilar, Bahtiyar Vahabzade'nin 'iki Gorhu' çiirini de incelemiçlerdir, ancak bu incelemelerde daha çok yukarida belirtilen millet, vatan ve kimlik konulari üzerinde durulmuçtur.
Bizim ya§ kavramini anlata "Yaçtan Geleyliyim" çiirinde, insanin yaçaminda yaçadigi deneyimlerin derinligi ve çeçitliligi vurgulanir. Kirk yaçindaki kiçi, hayatta baçarilar elde etmi§ olabilir veya hayal kirikliklari ya§ami§ olabilir. Ancak bu deneyimler, onun kiçisel büyüme ve olgunlaçma sürecine katkida bulunmuçtur. Ayrica zamanin geçiçi ve yaçlanmanin insan üzerindeki etkilerini de ele alir. Kirk ya§, insanin gençlik heyecanini geride biraktigi ve yaçamin geçici dogasini daha iyi anladigi bir dönem olarak betimlenir.
Karçilaçtirma: Yukarida A. Osmonov hayata neçeli ve iyimser bir baki§ açisi veriyor, aksine C.S.Taranci hayatinin kisaligindan yakiniyor ve hayata olan ilgisini kaybediyor. B.Vahabzade de hem geçmiçine yani çocukluguna dönmek ister hem de oldugu yaçtayken bile çocuk gibi koçarak, ziplayarak oynamak istedigini anlatiyor. Önümüzdeki heyecan verici hayati daha çok A.Osmonov dü§ünüyor, C.S.Taranci ve B.Vahabzade ise geçmiç hayati hakkinda çok dü§ünüyorlar. Yukaridaki satirlarda A.Osmonov hayata iyimser gözle bakiyorsa, C.S.Taranci ve B.Vahabzade'nin satirlarinda hüzün ve karamsarlik daha çok yer aliyor. Dolayisiyla üç çairin çiirlerindeki benzerlikler: Ûç çairin de hayata dair dü§ünceler yürütmesi; yaçamin kisaligi, zamanin hizli geçmesi, her yaçin degeri; farkliliklari: insanin olgunluk çagi: otuz, otuz be§ ve kirk yaçlari simgeleniyor. Kirgiz §airi A.Osmonov, yaçami tüm acilariyla, sevinçleriyle, zaferleriyle anlatarak, yaçamin sonsuzluguna ve halkin ölümsüzlügüne inanir. Bununla ilgili Kirgiz eleçtirmeni §.Ümötaliev §öyle der: 'Hayatin ihtiçami, hayatin zevki, insan hayatini çevreleyen çe§itli çeyler; dogayi, çevreyi, yapilan i§i, insana verilen yetenegi, bu hayattaki tüm güzel çeyleri mutlulukla anlatan §air, bu hayata g^lü duygularla yaçamaya geldigini ifade etmiçtir' [Ümötaliev 2003, 12]. Örnegin,
'Önümüzde hayat sonsuzdur,
Arkamizda ölmeyecek bir millet olsun' [Osmonov 1972, 68]. Hayata hayranlik, merak, hayatin güzelliklerinin yüceltilmesi gibi iyimser dü§ünceler dile getirilirken, Türk §airi Cahit Sitki Taranci hayatinin gidiçinin hüznünü ele alarak piçmanlik, çaresizlik gibi kavramlari içererek karamsar dü§üncelere yol açar. Bahtiyar Vahabzade ise geçmiçe çocukluk yaçama olan özlemi, on be§ yirmi yaçlarindaki gençlerin hayal ve dü§üncelerini ve insan hangi ya§ta olsun hep eglenmek, gülmek, oynamak istedigini de iletmeye çaliçarak ümitlige kapilir.
Sonuç olarak, kar§ila§tirdigimiz üç çiirde de, insanin yaçaminin belirli bir noktasinda içsel bir muhasebe yapma ve hayati degerlendirme süreci içlenmektedir. Otuz, otuz be§ ve kirk yaçlari, insanin gençlik coçkusunu geride biraktigi, ancak yaçamin daha derin ve anlamli yönlerini kefetmeye baçladigi ve hala umut dolu bir §ekilde gelecege bakabildigi bir dönem olarak tasvir edilmektedir. Dolayisiyla, Kirgiz, Türk ve Azerbaycan çiirinde ya§ kavraminin içleniç biçimleri incelenmiç ve Alikul Osmonov'un 'Otuz Ya§', Cahit Sitki Taranci'nin 'Otuz Be§ Ya§' ve Bahtiyar Vahabzade'nin 'Yantan Geleyliyim' gibi önemli çairlerin ya§a dair baki§ açilari ele alinmiçtir. Bu §iirlerde ya§in getirdigi deneyimler, olgunluk ve yaçamin içsel derinlikleri ustaca içlenirken, yaçin insanin hayatindaki degiçimleri ve olgunlaçmayi simgeledigi görülmü§tür. §airler, yaçin insana
tecrübe ve bilgelik kazandirdigini, yaçamin sundugu zorluklar kar§isinda nasil bir olgunluk kazandirdigini ve insanin ya§ aldikça nasil bir içsel derinlik kazandigini ifade etmi§lerdir. Bu baglamda, ya§ kavrami sadece zamanin ilerlemesi degil, ayni zamanda insanin ruhsal ve zihinsel yolculugunun bir parçasi olarak ele alinmi§tir. Bu çaliçma, Kirgiz, Türk ve Azerbaycan edebiyatinda ya§ kavraminin önemini ve i§leni§ biçimlerini derinlemesine incelemi§ ve bu ûç farkli kültürün §iir gelenegindeki benzerlikleri ve farkliliklari ortaya koymuçtur. Bu §ekilde, ya§in insanin kiçisel geliçimine olan etkileri ve insanin ya§ aldikça nasil degiçtigi konusunda daha geni§ bir anlayiç saglanmi§tir.
REFERENCES
1. Akpinar, Yavuz. Bahtiyar Vahabzade: Hayati, Eserleri, Türkiye2de Taninmasi. Türk Dünyasi Dil ve Edebiyat Dergisi, say. 31, Agustos 2011.
2. Asanaliev, K. Tandalmalar: Makalalar Ciynagi. Frunze, Kirgizistan, 1983, 332s.
3. Elebesova B.B. Kirgiz-Türkpoeziyasindafilosofiyalik-meditativdik maanayda cazilgan irlar. Biçkek mamlekettik universitetinin carçisi, №2 (19). Bi§kek, 2011, 339 s.
4. Osmonov, A. Köl Tolkunu: Tandalgan irlar canapoemalar, Bi^kek, Kirgizistan, 1972, 372 s.
5. Turan, Osman. Türkiya Türk Adabiyati. Ankara, Türk ocaklari egitim ve kültür vakfi, 2003,518 s.
6. Türkyilmaz, Selçuk, Bahtiyar Vahabzade 'nin iki Gorhu adli Manzumesinde Kolonyalizm ve Mekansal Kaçitlik. Türkbilig Dergisi, 2023/43: 217-226s.
7. Ümötaliev, §. Alikul Osmonov - Kirgizpoeziyasinin klassigi. Bi§kek, 2003, 134s. Vahabzade Bahtiyar, Gurub Dü§ünceleri, Türk Edebiyati Vakfi Yayinlari, istanbul, 1995. 238 s.
