Научная статья на тему 'КИНОКАДР КОМПОЗИЦИЯСИДА ЭКЗИСТЕНЦИАЛ ХОЛАТНИ ЯРАТИШДА ЁРУҒЛИКНИНГ ЎРНИ'

КИНОКАДР КОМПОЗИЦИЯСИДА ЭКЗИСТЕНЦИАЛ ХОЛАТНИ ЯРАТИШДА ЁРУҒЛИКНИНГ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
16
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
Экзистенциаллик / ёруғлик / кадр / кино санъати

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Беҳзод Қодиров

Мақолада экзистенциал ҳолатни киносанъати воситалари, хусусан ёруғлик ёрдамида пайдо қилиш масалалари кўриб чиқилади. Маълумотлар овозсиз фильмлар ҳамда ўтган аср 70-80 йилларда тасвирга туширилган фильмлар мисолида тахлил қилинади. Ёруғликни қўллашда техниканинг ўрни ва аҳамияти ўрганилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «КИНОКАДР КОМПОЗИЦИЯСИДА ЭКЗИСТЕНЦИАЛ ХОЛАТНИ ЯРАТИШДА ЁРУҒЛИКНИНГ ЎРНИ»

КИНОКАДР КОМПОЗИЦИЯСИДА ЭКЗИСТЕНЦИАЛ ХОЛАТНИ ЯРАТИШДА ЁРУГЛИКНИНГ УРНИ

Бехзод Кодиров УзРФА Санъатшунослик институти

Аннотация: Маколада экзистенциал холатни киносанъати воситалари, хусусан ёруглик ёрдамида пайдо килиш масалалари куриб чикилади. Маълумотлар овозсиз фильмлар хамда утган аср 70-80 йилларда тасвирга туширилган фильмлар мисолида тахлил килинади. Ёругликни куллашда техниканинг урни ва ахамияти урганилади.

Калит сузлар: Экзистенциаллик, ёруглик, кадр, кино санъати.

THE FUNCTION OF LIGHT IN CREATING AN EXISTENTIAL FILM

FRAME

Behzod Qodirov

Institute of Art History of Uzbekistan Academy of Sciences

Abstract: The article discusses the issues of creating an existential state by means of cinematography, in particular, with the help of light. The data are analyzed on the example of silent films and films made in the 70-80s of the last century. The role and importance of technology in the application of lighting will be explored.

Keywords: Existentialism, lighting, framing, cinematography.

Турли давр мутафаккирларининг онгини эгаллаб, мустакил фалсафий йуналиш сифатида шакллана бошлаган шахс ва унинг атрофидаги дунё уртасидаги экзистенциал муносабатларнинг бузилиши билан боглик ва уз узини англаш XIX-асрда яна мухим ахамиятга эга була бошлади.

Инсон узини "онгли одам" сифатида эмас, балки ташки оламни (табиатни) билиш ва ривожлантириш ва шу асосда узини ижтимоий - табиий мавжудот сифатида узгартириши, балки чекланган ва ихоталанган шахс сифатида кайта кашф этди.1

Экзистенциализм узок ва хилма-хил илдизларга эга фалсафа доираси билан чекланиб колмай, у санъатнинг барча йуналишлари таркибига хам кириб борди. 20-асрнинг иккинчи ярмида аудиторияси камрови кенглиги жихатидан экзистенциал муаммоларни тулалигича визуаллаштириш кино санъати зиммасига юкланди. Бу ерда экзистенциал муаммоларнинг бадиий

1 Философия: Энциклопедический словарь [Текст] / под ред. А. А. Ивина. -М. : Гардарики, 2004. - 1072 с. ГГлЦ^^Ш! 665 http://oac.dsmi-qf.uz

концепциясини амалга ошириш, муаллиф илгари сурган маъноларни томошабинга этказиш муаммоси ортди.

Экзистенциал психологияда инсон дуч келиши керак булган туртта маълумот мавжуд. Борликкнинг чексизлиги, улим - узинг, якинлари, атрофдагилар; ёлгизлик, умидсизланиш маъносида; эркинлик хаётда хар кандай танлов килиш имконияти сифатида ва абсурд, хаётнинг хеч кандай шартсиз ва уз-узидан аник маъноси йуклиги сифатида. Ушбу берилганларни енгиб утишнинг иложи йук ва уларга карши туриш купинча огрикли ва чукур шахсий инкироз сифатида бошдан кечирилади. Лекин айнан мана шу тукнашувда инсоннинг характери очилади, баъзан инсоний жасорат фош килинади.2

Юкорида келтириб утилган холатларни визуаллаштиришда ифода воситаларидан айнан киноёруглик энг мухими хисобланади.

Кино санъати томошабин билан мулокат килиши учун уз таркибида бир неча воситаларга эга. Бу воситалар турли даврларда кисман ва баъзисида кулланилаётган техниканинг такомиллашишига боглик булган. Дастлабки фильмларда овознинг буллмаганлиги томошабин билан мулокат асосан йирик куринишдаги актёрнинг юз ифодаси воситасида эришилган. Бу боада нафакт юз куриниши балки ёругликнинг ахамияти хакидаги фикирни келтириш уринли. " Намойиш этилаётган яхши ёки ёмон юз ифодалари унчалик мухим эмас, чунки яхши танланган поза ва ёруглик билан сиз бир хил натижаларга эришишингиз мумкин ... " дейди Г.Аристарко3

Утган аср 60-80 йилларда ихчам кул камералари, жамп кат, ёки узлуксиз монтаж, трансфакатор объективи тасвирлари томошабин билан узаро мулокат доирасини кенгайтирди.

Тасвирга тушириш майдонида экзистенциал холатни яратиш ижодий гурух аъзолари рассом ва оператордан чукур билим, куп йиллик тажриба ва киносанътига хос булган воситаларни унумли куллашни талаб килди. Албатта бу воситалар орасида тасвирга тушириш майдони ва иштирокчиларини асосли ёритиш катта ахамиятга эга.

Овозсиз фильмлар сюжетидаги экзистинциал холатни ифодаловчи тушкинлик, актёрнинг кузларидаги маюслик, титраган лаблардаги йирик планда яккол куринса айнан у ижро этаётган мухитни талаблар асосида максадли ёритиш учрамайди. Бунинг хам бир неча сабаби бор. Масалан Д.Гриффитнинг "Токатсизлик" фильмидаги турмуш уртоги катл этилиши хавотирида кайгуга ботган аёл хонаси ифодасиз (яъний ёритилаётган маконнинг маълум жихатини бурттирмасдан) ёритилиши унинг рухий холатини акс эттирмайди. Яъний кулланилаётган ёритиш асбоблари

2 https://drugoe kino.livejournal.com/tag

3 49 Г. АРИСТАРКО ИСТОРИЯ ТЕОРИЙ КИНО,,, ИЗДАТЕЛЬСТВО ИСКУССТВО МОСКВА 1966, ГГлЦ^^Ш! 666 http://oac.dsmi-qf.uz

оддиийлиги, плёнкаларнинг сезиш кобилиятлари паслиги,ёритилмаган линзалар жараённи визуал жихатдан куйилган талаб асосида ёритаолинмаганлигини курсатади.

Хусусан узбек кино санъатининг овозсиз даврида яратилган фильмларда хам айнан шу холатни куришимиз мумкин. Масалан режиссёр М.Доронин оператор В.Добржанскийлар томонидан тасвирга туширилган "Иккинчи хотин" фильмидаги турмушидаги жисмоний, рухий кийинчиликларини намойиш этишда томошабинга таъсир этувчи экзистенциалликни, Адолат (Р.Мессерер)нинг ижросидаги йирик планда курамиз.Эпизодлардаги рухий зурикишнинг экспозиция жихатидан ривожланиб бориши кузатилмайди. Сабаби эпизод кадрлари умумий экспозицияси ёритиш асбоблари имкониятидан келиб чиккан холда ёритилган. Кечаётган жараёнлар визуал тарзда томошабинга таъсир утказиш учун эмас балки холатни тугридан тугри намойиш этиш учун тасвирга туширилганини курсатади.

Овозсиз фильмлар давридаги яратилган фильмлар тулик давлат буютмасига асосан ишлаб чикарилганлиги сабабли фильмлардаги мавзулар аёллар хукук ва эркинликлари, ер ислохати, диний маданий маросимларга карши каратилган. Масалан "Мохов киз", "Равот кашкирлари", "Масжид гумбази остида", "Чодирли арава". Янги жамият, янгича турмуш шиорлари остида яратилаётган фильмларга карши жамиятнинг ижтимоий сиёсий хётидаги тушкинлик бош сабаб килиб курсатилган. Лекин фильмлар экстерьеридаги салбий мухит ёруглик жихатидан бирмунча шаффоф, баъзан эса гузал манзаралар фонида тасвирга туширилган. Истисно тарзда "Мохов киз" фильмидаги Тилла-ой (Р.Мессерер)нинг моховлар кишлогидаги хаёти фильм бош гоясига мос келади. Кора булутга бурканган осмон, изгирин шамол, файзсиз манзаралар Тилла-ойнинг тушкинлик ва ожизлик холатини тулик намойиш этади. Фильм кеч кузда тасвирга туширилганини хисобга олинса ижодкорлар эпизодни келишилган режа ва даврий жадвал асосида тасвирга туширганлигини курсатади.

Кахрамонлар ва уларнинг мухититаги тушкинлик холатини айнан плёнкаларнинг сифати ошганлиги, оптикалар сифат курсатгичлари оширилиши билан боглик. Ижодкорларда инсон дунёсиниг ташки куриниши балки унинг ички кечинмалари, рухий холатини намойиш килиш имконияти пайдо булди. Кино кадрда нафакат актёр ижросини намойиш киладиган сунъий ёругликни балки куз илгай оладиган даражадаги ёругликнинг турли куринишлари нимёруглик, махзунликни хис килдирадиган гира шираликни яратиш имконияти пайдо була бошлади. Оператор Х.Файзиев сузлари билан айтганда

"Кадрдаги ёругсизликни мохирона ёритиш оркали амалга ошириш имконияти пайдо булди"4

Режиссёр А.Хдмраевнинг "Инсон кушлар ортидан бормокда 1975 й" филмннинг визуал ифодасида ёругликнинг экзизтенция пайдо килувчи таркибий кисмини мисол келтириш мумкин. Фильмда операторининг нафис визуал ишлаш услуби топилмалари С.Паражановнинг "Унитилган аждодлар рухи" фильмлариниг шаркона куринишини эслатади.

Фильм борликни факат яхшилик ва нафосат шоирона караш оркали куришга таргиб этади. Лекин ёшлар хаёл килганларидек бир маромда кечмайди, улар шавкатсизликни четлаб ута олмайдилар. Фильмда Фаррух аёзли киш кунларидан сунг нафосатга тула мусаффо бахорнинг илк кунларини, унинг биринчи элчилари булмиш бодомнинг гуллашини "вужуд кузи" билан хис килади. Аксарият манзара тасвирлари кахрамонларнинг рухий холатини такидловчи ёруглик кайтда тасвирга туширилган. Киш манзарасидаги офтобнинг зиёси гарчан кундузи таралса хам жилодор эмас. Оператор томонидан куннинг шундай вакти белгиланганки хатто кадрдаги ажралиб турувчи ранг куринмайди. Бундай тасвирий ечим Хабибнинг атрофидагилардан янада узоклаштириши унинг умидсизлигини кучайтиришга восита булади. Интерердаги тасвирларда хам аник рангни куринмаслиги кадр ичига кириб боргани сари ёругликни бугилиб бориши билан изохланади. Масалан кишлок тегирмонидаги мойжувозда эзилаётган зигир Фаррухнинг отаси (Бахтиёр Ихтиёров)нинг кайгудан эзилаётган ёлгизлик вужудини ифодалайди. Уердаги ёругликнинг умумий холати хам отасиннинг ички хиссига мос.

Фаррухнинг умумий кадр куринишда кор коплаган тоглар орасида бир узи ёлгиз туриши келгусидаги унинг хаёти олдидаги машаккатлар билан рубару булишлигига ишора килади.

Хулоса урнида кино санъати юз йилдан ортик давр ичида томошабинга таъсир утказиш воситаларини ишлаб чикди. Албатта улар орасида ёруглик алохида макомга эга. Куп холларда фильм бош гоясида инсон, унинг бу бунёдаги асосий вазифаси, уларни хал килишдаги катор масалалари кундаланг туради. Бу вазифаларни хал килишда инсон ва унинг атрофидаги аура кай холатда тасвирланиши аввало ёругликка, унинг хусусияти, ундан хосил буладиган маънога боглик.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Философия: Энциклопедический словарь [Текст] / под ред. А. А. Ивина. -М. : Гардарики, 2004. - 1072 с.

2. https://drugoe kino.livejournal.com/tag

4 Х.Файзиев билан эркин сухбат.

LMÜ^H

3. Г. Аристарко история теорий кино: издательство искусство. москва

1966,

4.Уша ерда.

5. Х.Файзиев билан эркин сухбат.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.