Научная статья на тему 'КИНЕМАТОГРАФИЯДА МОНТАЖ САНЪАТИНИНГ ПАЙДО БЎЛИШИ ҲАМДА РИВОЖЛАНИШ БОСҚИЧЛАРИ'

КИНЕМАТОГРАФИЯДА МОНТАЖ САНЪАТИНИНГ ПАЙДО БЎЛИШИ ҲАМДА РИВОЖЛАНИШ БОСҚИЧЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
40
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
монтаж санъати / монтаж таснифи / мураккаб сюжет / кадрлар кетма-кетлиги / камера имкониятлари / махсус эффектлар / план / йирик лан / умумий план / монтаж усуллари / деталь

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Собирова Сайрам Мухсиналиевна

Ҳар қандай фильмни таркибий тузилишида монтаж санъатининг аҳамияти катта. Монтаж ёрдамида режиссёр тасвирлар орқали бераётган маълумотларни бошқариш имконига эга. Бу жараённи тушуниб етиш кинематография тарихида бурилиш нуқта бўлди. Монтаж санъати ёрдамида кино ҳақиқий санъатга айланди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «КИНЕМАТОГРАФИЯДА МОНТАЖ САНЪАТИНИНГ ПАЙДО БЎЛИШИ ҲАМДА РИВОЖЛАНИШ БОСҚИЧЛАРИ»

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal Volume 3 Issue 1 / March 2022 ISSN 2181-063X

КИНЕМАТОГРАФИЯДА МОНТАЖ САНЪАТИНИНГ ПАЙДО БУЛИШИ ХДМДА РИВОЖЛАНИШ БОС^ИЧЛАРИ

Собирова Сайрам Мухсиналиевна sayram.sobirova@mail.ru Узбекистон давлат санъат ва маданият институти

Аннотация: Х,ар кандай фильмни таркибий тузилишида монтаж санъатининг ахдмияти катта. Монтаж ёрдамида режиссёр тасвирлар оркали бераётган маълумотларни бошкариш имконига эга. Бу жараённи тушуниб етиш кинематография тарихида бурилиш нукта булди. Монтаж санъати ёрдамида кино хдкикий санъатга айланди.

Калит сузлар: монтаж санъати, монтаж таснифи, мураккаб сюжет, кадрлар кетма-кетлиги, камера имкониятлари, махсус эффектлар, план, йирик лан, умумий план, монтаж усуллари, деталь

ORIGINS AND DEVELOPMENT STAGES OF EDITING ART IN

CINEMATOGRAPHY

Sobirova Sayram Mukhsinaliyevna sayram.sobirova@mail.ru Uzbekistan State Institute of Arts and Culture

Abstract: The art of editing plays an important role in the composition of any film. With the help of editing, the director is able to control the information he provides through images. Understanding this process was a pivotal point in the history of cinema. With the help of the art of editing, cinema has become a real art.

Keywords: the art of editing, montage classification, classification of editing, complex plot, frame sequences, camera capabilities, special effects, shot, close up, long shot, montage methods, editing methods.

Кириш. Монтаж санъатининг тадрижий тараккиёти хдкида гап кетар экан, Л.Жанеттининг монтаж таснифини куриб чикиш уринли булади. Жанетти уз таснифида монтажнинг реалистик - классик - формал кетма-кетлиги келтирилади [1. 209]. Жахрн киношунослигида монтаж санъати тарихи юзасидан олиб борилган тадкикотлар монтажнинг илк куринишлари кадри ичи монтажи хдмда визуал эффектлар максадида яратилганлигини - илк монтаж намуналарини ака-ука Льюмерлар фильмларида булганлигини, аникроги, кадр ичи монтажининг илк куриниши сифатида келганлигини таъкидлайди.

Асосий цисм. Маълумки, А^Ш, Собик Иттифок, Герамания, Франция, хамда бу давлвлатлардаги турли кинофабрикалар (Star Film, Edison Mfg. Co., Edison Studios, Kleine Optical Co., Williamson Kinematograph Company, George Albert Smith Films, Warner Brother's ва бошкалар) кинематограф шаклланиши ва ривожида узига хос уринга эга булган. Дастлабки фильмларни ишлаб чикаришда монтаж техникаларидан фойдаланилган булмасада, назарий жихатдан уларда кадр ичи монтажи имкониятларини кашф этиш ва мавжудларидан унумли фойдаланиш жараёнларини кузатамиз. Монтаж техникасидан фойдаланилган илк фильм француз режиссёри Жорж Мельеснинг (1861-1938) "Дарёдан куткариш" (1996) фильми булганлиги таъкидланади. Аммо бу асар бизгача етиб келмаган. Бугунги кунда сакланиб колган фильмлар орасида Мельеснинг 1989 йилда яратилган "Ой бир кадам" ("La Lune a un metre") фильми бир неча кадрлар йигиндисидан ташкил топган илк фильм хисобланади.

АКШда хам, Европада хам бир кадрли фильмлар даври у кадар узок давом этмаган булса-да, кадрлараро монтаждан илк даврларда асосан техник максадларда фойдаланишди. Манбаларда келтирилишича, монтаждан бадиий восита сифатида мурожаатнинг илк куринишларини "Брайтон мактаби" вакиллари ишларида кузатилади. Хусусан, Жорж Альберт Смит (1864-1959) ва Жеймс Уильямсонлар (1855-1933) томонидан 1900 йил яратилган "Grandma's Reading Glass" фильми фикримизга мисол булади.

XX аср бошларида мураккаброк сюжетли вокеаларни курсатишга булган эътибор кучайди. Сабаби бу даврга келиб томошабин экранда курсатилаётган кундалик вокеалар тасвирланган репортаж жанридаги фильмлар, бир хил вокеалар курсатилган одатий тасвирлардан зериккан, натижада киносеансларга тушмай куйганди.

Вокеани турли жойларда содир булиши, турли пландаги кадрлардан фойдаланиш томошабинни кинозалларга кайта жалб этиш максадида юзага келган. Дастлабки монтаж намуналари тасвирга тушуриш ускунасида, яъни камераларнинг узида амалга оширилган. Бу жараён куйидагича ташкил этилганлигига гувохи буламиз. Оператор кадрни керакли жойда тухтатиб турган ва сахна узгартирилиши ёки камерани бошка жойга утказиш каби керакли амаллардан сунг тасвирга олишни давом эттирган. Бу даврда француз режиссёри Жорж Мельес фильмлари томошабинлар орасида катта эътибор козонган. Шу даврда Ж.Мельес камеранинг бу имкониятларидан фойдаланиб, томошабинларга кутилмаган тасвирлар кетма-кетлигини такдим этганлиги, илк махсус эффектларни кино санъатига олиб кирганлигини гувохи булиш мумкин. Масалан, "Куркинчли кеча" (1896), "Иблис касри" (1896) асарлари фикримизни далиллайди.

Америкалик монтаж санъати назариётчи олимларидан бири Кен Данцигер кино санъатида монтажнинг тарихий илдизи хусусида тухталар экан, "монтаж булмаган ёки жуда кам кулланган... дастлабки даврда монтаж ёрдамида давомийликка эришиш, маконда тугри мулжал олиш ёки драматик ургу учун куллаш максад килиб олинмаган" - деб ёзган эди [2. 4]. Х,аттоки тасвирга олиш нуктасини танлашда хам кадрнинг ифодавийлигини ошириш максади деярли назарда тутилмаган. Фильмларда монтаж хажми оз, шунингдек, вазифаси хали шакилланиб улгурмаган булса-да, аммо айнан шу даврда режиссёрлар томошабинга такдим этаётган маълумотлар окимини бошкариш имконияти борлигини тушуниб етди.

Мельес фильмларида монтаж кузатилса-да, улардаги умумий хусусият кизикарли сахналар йигиндиси сифатида келиши эди. Режиссёрнинг 1902 йилда тасвирга олинган "Ойга саёхат" фильмида монтаж алохида сахналарни курсатиш учун кулланди. Англиялик режиссёр Эдвин Портернинг (1870-1941) ишларидан сунг монтажни бирор бир максади ва вазифа асосида куллаш амалиёти шаклланна бошлагнди. Масалан, "Америкалик ут учирувининг хаёти" (1902), "Поездаги катта угрилик" (1903) каби фильмлар монтажнинг асосий вазифаларидан бири булган замон ва макон шаклий-мазмуний категорияларини ифодалашдаги ахамиятини очилишига сабаб булди. Режиссёр узининг "Поябзал тозаловчи" (1902), "Поездаги катта угрилик" (1903) каби фильмлари билан кино тилини бойитишга хизмат килди.

"Мельес фильмлари кулами ва сифатидан таъсирланга Портер кадрлар кетма-кетлигини режали ташкил этиш оркали вокеларни янада жушкинрок рухда курсатиш мумкинлигини тушуниб етди," -деб ёзади Америкалик монтаж санъати назариётчи олими Кен Данцигер [2. 4].

Тажрибаларга таянган Портер "Америкалик ут учирувчининг хаёти" (1902) фильмини 20 та кадрлар кетма-кетлигидан яратди. Томошабинлар уни катта кизикиш билан карши олди. Фильмда Американинг жанговар динамик фильмларига хос барча жихатлар мужассам эди. Фильмда куйидаги вокеа тасвирланади. Ут учирувчи казармада туш куради. Тушида оиласи бошига огир иш тушган. Уни огохлантириш кунгироки уйготиб юборади. Ут учириш насослари ортилган от аравалар шахар буйлаб елиб бормокда. Оловда колган уйга етиб келиб, она-бола куткарилади. Олов учирилади.

Портернинг фильмни кадрлардан йигиш гояси ажойиб эди. Унда кадр тугалланган мазмунга эга булиши шарт эмас, балки мазмун узидан аввалги ва кейинги кадрлар йигиндисидан хосил булиши мохиятига таянди.

Фильм куйидаги сахналар кетма-кетлигидан иборат:

1. Хонада ут учирувчи ухлайди ва тушида оиласи хавф остидалигини куради;

2. Деталь оркали ёнгин сигнализацияси куриниши ва ут учирувчилардан бири ёнгин сигнализациясини ёкиши курсатилади;

3. Огохлантириш кунгироги ухлаб ётган ут учирувчиларни уйготади;

4. Ут учирувчилар, устун буйлаб, ёнгин насослари жойлашган хонага тушадилар;

5. Ёнгин насослари юкланган от аравалар шай холга келтирилди;

6. Ёнгин насослари ортилган отаравалари кучада катта тезликда югуради;

7. Уй ёнмокда, насосларни ишга туширишга шайланмокда;

8. Ут учирувчи уз аёлни олов ичида колган хонадан куткарди;

9. Аёл нарвонда пастга туширилади;

10. Болани хонадан куткариш;

11. Бола нарвондан пастга туширилади ва онага берилади.

"Америкалик ут учирувчининг хаёти" (1902) фильмининг сунги эпизоди

фильм таркибий тузилиши хакидаги тасаввурларни кенгайтириб юборди. Бу эпизодда ут учириш кучлари вокеа жойига етиб келади. Оловда колган бино асосий планда. Унг томондан етиб келаётган ут учирувчилар. Улар келиши билан турли ускуналарини ишган туширади. Нарвонни уйнинг бир деразаси тугрисига куяди. Ёнаётган бинога сув сепишни бошлайди. Мана шу мухим дамда фильм кульминацион нуктасига етади.

Бизга оловда колган хонада она ва боланинг тутундан бугилаётганлигини тасвирлаган сахнани курсатишади. Аёл у ёкдан бу ёкка югуругиб, олвдан кочишга уринади, деразани очганда эса пастда тупланган оломонга кузи тушади. У тутундан бугулиб йикилади. Шу дам хонага болта кутарган ут учирувчи киради. У пардани тортиб тушуриб, деразани кулидаги болтаси билан синдириб, пастагиларга нарвонни куйишни буюради. Аёлни елкасига ташлайди ва нарвондан пастга тушади. Кейин эътибор ейин яна хонанинг ичики катилади.

"У олти дакикада она ва бола кандай куткарилганлигини курсатади. Фильмнинг асл нусхасихакида баъзи тортишувлар мавжуд булса-да, 40 йил давомида таркалган версия куткарувни куйидагича тарзда такдим этди. Она ва киз ёнаётган бино ичида колиб кетган. Ташкарида ут учирувчилар ёрдамга шошилишади. 1944 йилдан 1985 йилгача таркалган версияда куткарув эпизодида хона ичидага сахна кадрлари ташки сахналар кадрлари билан таккослаб курсатиш йули билан уланади. Ички ва ташки сахналар кадрларининг бирин-кетин узгартириб бориш куткарув эпизоди динамикасини кутарган," - деб таъкидлайди Кен Данцигер [2. 4].

Ушбу фильмда Портер узининг бир нечта ихтироларни куллади: ут учирувчининг туш тасвирланган кадрнинг унг юкори бурчагига аёл ва боланинг саросимаси тасвирланган кадрни киритди. Ёнгин хакида огохлантиришни тасвирда курсатишни деталь оркали очиб берди. Ут учирувчиларнинг тезлигини

курсатишда монтаждан фойдаланди: биринчи кадрда ут учирувчилар устундан пастга тушишади, кейинги кадрда от араваларни тайёрлаб жунайди. Натижада алохида-алохида тасвирга олинган, аммо томошабин учун тушунарли булган харакатдаги тасвирлар кетма-кетлиги пайдо булди. Ва, энг мухими, фильм муваффакиятли булди хамда катта олкиш билан кабул килинди.

Портернинг "Поездаги катта угрилик" (1903) фильмида янада мураккаброк сюжетга эга булди. 12 дакикали фильм поездаги угрилик хамда угриларнинг охирги такдирини курсатади. 14 та кадрдан йигиб чикилган фильмда вокеалар турли жойларда содир булади. Замон ва макон узгаришлари уз даври учун юкори даражада амалга оширилганлигини кузатамиз. Вокеаларни тулик тушуниб етиш учун уни томошабинга тулик куриш шарт эмаслиги "Поездаги катта угрилик"да (1903) сунг уз исботини топади. "Поездаги катта угрилик"нинг (1903) якунловчи сахнасини Эдвин Портернинг кинодаги энг катта муваффакиятларидан дейиш мумкин. Фильмнинг охирги кадрида курол тугридан-тугри томошабинга йуналтирилади ва унга карата отилади. Бундай усулдан фойдаланиш кино яратилган илк йилардан мавжуд булишига карамай, айнан Портердан сунг бундай планга мурожаат купайди.

"Америкалик ут учирувчининг хаёти" (1902) узининг интенсивлиги буйича барча америка жанговар фильмларнинг прототипига айланди, кейинрок яратилган "Поездаги катта угрилик" (1903) яна бир соф Америка жанри вестерннинг пайдо булишини таъминлади. Портернинг монтажга кушган улкан хиссаси хикоянинг давомийлигини ифодалашда кадрлар кетма-кетлигидан тизимили фойдаланганлиги булди. Асарни томошабинга бу усулда такдим этиш оркали у 1900 йил бошларида катта ютукларга эришди. Портер ижод килган давр кинематографияда реалистик монтаждан классик монтажга караб традрижий ривожланиш боскичи булди.

Хулоса. Монтаждан онгли равишда, максадли фойдаланиш XX асрнинг биринчи ун йиллигида шакиллана бошлади. Сабаби фильм давомийлиги ортиб, композицион жихатдан мураккаблашиб борди. Режиссёрлар уз ишларида сюжет чизикларини параллель тарзда ривожланиб бориши, йирик ва умумий планларни алмашиниб бориши, тасвирга олиш нукталарини тез узгариши, ритмнинг ортиб бориши ва шу каби монтаж усулларидан фильмларда унумли фойдаланилганлигини курамиз.

Кинематографияга тарихий-маданий нуктаи назардан ёндашув монтажнинг турли давлатлар ижтимоий, иктисодий, маданий юксалиш давридаги "ижтимоий буюртма"си билан боглик булганини курсатади. Аникроги, кинематографияда монтажга эхтиёж тугдирадиган маданий, ижтимоий, иктисодий мухитнинг пайдо булиши турли мамлакатда хар хил сабабларга асосланган.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Собирова С. М. Овозсиз фильмлар даври монтаж санъати// Oriental Art and Culture. 2021. №4. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/ovozsiz-filmlar-davri-montaj-san-ati (дата обращения: 22.02.2022).

2. Dancyger, K. (2011). The Technique of Film and Video Editing: History, Theory, and Practice (5th ed.). Routledge. https://doi.org/10.4324/9780240813967

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.