Научная статья на тему 'Кимё фанини ўқитишда замонавий технологиялардан фойдаланиш (олий таълим тизими мисолида)'

Кимё фанини ўқитишда замонавий технологиялардан фойдаланиш (олий таълим тизими мисолида) Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
594
86
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
технология / «Бумеранг» методи / «Лойиҳалаш» методи / электролиз / суюқланма электролизи / эритмаларнинг электролизи / эрувчан анод электролизи / электролит эритмаси / оксидланиш / катод / металларнинг кучланишлар қатори / technology / “Boomerang” method / “Projecting” method / electrolyze / solution electrolyze / solution electrolyte / oxidation / catode / metals voltage number

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Икрамова М.

Мақолада «Металлургия ва кимёвий технология» йўналишида таҳсил олаётган талабаларга кимё фанини ўқитишда замонавий технологиялардан фойдаланишнинг мазмуни ва унинг самарадорлиги ёритилган. Шунингдек, «Бумеранг» усулидан фойдаланиш орқали талабалар электролиз, суюқланмаларнинг электролизи, эритмаларнинг электролизи ҳамда эрувчан анод электролизи ҳақида чуқур ва мукаммал билимга эга бўлишлари асослаб берилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

IMPLEMENTATION OF MODERN TECHNOLOGIES IN TEACHING OF “CHEMISTRY” IN HIGHEST EDUCATION INSTITUTIONS

There is disclosed consistence and efficiency of implementation of progressive technologies in teaching of “Chemistry” for students of “Metallurgy and chemical technologies” faculty. At the same time there is proved the achievement by students of deep knowledge for electrolyze, solution electrolyze, and anode electrolyze implementing “Boomerang” methods.

Текст научной работы на тему «Кимё фанини ўқитишда замонавий технологиялардан фойдаланиш (олий таълим тизими мисолида)»

Икрамова М.,

Навоий Давлат кончилик институти Олмалик, кон-металлургия факультети доценти, кимё фанлари доктори

КИМЁ ФАНИНИ ЦИТИШДА ЗАМОНАВИЙ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ (ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИ МИСОЛИДА)

ИКРАМОВА М. КИМЁ ФАНИНИ УЦИТИШДА ЗАМОНАВИЙ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ (ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИ МИСОЛИДА)

Маколада «Металлургия ва кимёвий технология» йуналишида тах,сил олаётган талабалар-га кимё фанини укитишда замонавий технологиялардан фойдаланишнинг мазмуни ва унинг сама-радорлиги ёритилган. Шунингдек, «Бумеранг» усулидан фойдаланиш оркали талабалар электролиз, суюкланмаларнинг электролизи, эритмаларнинг электролизи х,амда эрувчан анод электролизи х,акида чукур ва мукаммал билимга эга булишлари асослаб берилади.

Таянч суз ва тушунчалар: технология, «Бумеранг» методи, «Лойих,алаш» методи, электролиз, суюкланма электролизи, эритмаларнинг электролизи, эрувчан анод электролизи, электролит эрит-маси, оксидланиш, катод, металларнинг кучланишлар катори.

ИКРАМОВА М. ПРИМЕНЕНИЕ СОВРЕМЕННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ ПРИ ОБУЧЕНИИ ПРЕДМЕТУ ХИМИИ (НА ПРИМЕРЕ СИСТЕМЫ ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ)

В статье раскрыты сущность и эффективность применения современных технологий при обучении предмету химии студентов направления "Металлургия и химическая технология". Вместе с тем обосновывается также получение студентами глубоких и совершенных знаний по электролизу, электролизу растворов и жидкостному анодному электролизу с помощью применения метода "Бумеранг".

Ключевые слова и понятия: технология, метод "Бумеранг", метод "Проектирование", электролиз, жидкий электролиз, электролиз растворов, жидкостной анодный электролиз, раствор электролита, окисление, катод, ряд напряжения металлов.

IKRAMOVA M. IMPLEMENTATION OF MODERN TECHNOLOGIES IN TEACHING OF "CHEMISTRY" IN HIGHEST EDUCATION INSTITUTIONS

There is disclosed consistence and efficiency of implementation of progressive technologies in teaching of "Chemistry" for students of "Metallurgy and chemical technologies" faculty. At the same time there is proved the achievement by students of deep knowledge for electrolyze, solution electrolyze, and anode electrolyze implementing "Boomerang" methods.

Keywords: technology, "Boomerang" method, "Projecting" method, electrolyze, solution electrolyze, solution electrolyte, oxidation, catode, metals voltage number.

Демократик ва фуцаролик жамияти цуришда ёшлар-нинг маънавий дунёси, миллий онги ва сотлом фикрлашла-ри, тафаккурлари муцим ацамиятга эга. Халц ва истицлол тацдири учун фаол курашувчи баркамол шахсни тарбиялаш-да таълим жараёнида замонавий технологиялардан фойдаланиш юцори самара беради. Шунингдек, замонавий тех-нологиялар асосида таълимни ташкил этиш талабаларда мустацил фикрлаш, уз фикрини цимоя цилиш ва исботлай билиш куникмаларини шакллантиради.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 7

Мамлакатимиз етук олимларидан Б.Зиёмухаммадовнинг таъкидлашича, педа-гогик технология - бу, жамият эхтиёжидан келиб чикиб, олдиндан белгиланган киши ижтимоий сифатларини самарали шаклланти-рувчи ва аник максадга йуналтирилган укув жараёнини мажму сифатида куриб, уни таш-кил килувчи кисмлари булган укитувчи (педа-гог)нинг укитиш воситалари ёрдамида укувчи (талаба)ларга маълум бир шароитда, муайян кетма-кетликда курсатган таъсирини назо-ратда тутувчи ва таълим натижасини бахолаб берувчи технологиялашган таълимий тадбир-дир.

Талабаларда кимё фанини чукур узлаш-тиришлари натижасида танлаган касблари-га нисбатан мехр ва кизикиш ортади. Бундай натижага эришишнинг самарали йули таълим жараёнида замонавий технологиялардан фойдаланиш хисобланади. «Замонавий тех-нологияларнинг афзаллиги шундаки, у таълим жараёнини бир бутунликда куриб, таълим максади, унинг мазмуни, билим бериш усуллари ва воситалари х,амда таълим олув-чи ва таълим берувчиларни мажмуга келти-риб, таълим боскичларини лойихалаб, таълим жараёнининг назорат килиш ва таълим нати-жаларини бахолаш каби кисмларини узаро узвий боFлаб мажмуага келтириб туриб, унинг лойихасини тузишидадир»1.

Укитувчи дарс жараёнида таълим техно-логиясининг куйидаги асосий жараёнларини ташкил этиши зарур, яъни:

■ ташкил этиш;

■ хамкорликда иш юритиш;

■ такомиллаштириш;

■ тахлил килиш;

■ киёслаш;

■ бошкариш;

■ назорат килиш;

■ хулоса чикариш;

■ умумлаштириш;

■ бахолаш.

Биз куйида металлургия ва кимёвий технология йуналишида тахсил олувчи 1-курс тала-баларига кимё фанини укитишда «Электролиз. Эритмаларда ва суюкланмаларда электролиз» мавзусини утишда «Бумеранг» интерфаол усу-

1 Зиёмухаммадов Б. Педагогик махорат асослари. - Т.: "Тиб-китоб", 2009. -157-б.

лидан фойдаланиш тажрибасидан намуна кел-тирамиз. Мазкур усул асосида талабаларда уз фикрини эркин баён этиш малакаси шакллан-тирилади, шунингдек, дарс жараёнида бар-ча талабаларни бахолашнинг имконияти яра-тилади. Бу усул оркали талабалар мустакил равишда изланадилар хамда ижодий ёндаш-ган холда мавзуни узлаштириш имкониятига эга буладилар.

Кутиладиган натижа:

- талабалар муаммони хамкорликда хал этишга урганадилар;

- талабаларда ижодий изланиш, куникма ва малака ривожланади;

- жамоавий мустакил ишни ташкил эта олиш ва бажарилган ишларни тахлил килиш куникма ва малакаси шакллантирилади.

1-цадам. Талабалар 4-5 кишидан иборат кичик гурухларга булинадилар.

2-цадам. Укитувчи хар бир гурух ва унинг хар бир аъзосига мустакил урганиш, фикрлаш ва ёдда саклаб колиш учун урганилаётган янги мавзу буйича алохида ёзма таркатма материаллар беради. Таркатма материал-лар умумий мавзунинг бир кисмини ташкил киладиган матндан ёки жадвалдан иборат булиб, гурухнинг барча аъзоларига бир хил мазмунда берилиши керак. Янги мавзу олдиндан ташкил этиладиган гурухлар сонига караб, 4 ёки 5 кисмга булиниши лозим. Шунда хар бир гурух янги мавзуга оид алохида матнга эга булади. Куйида матнларнинг куринишларига мисоллар келтирилган.

1-матн. Электролит эритмаси ёки суюк-ланмаси оркали электр токи утказилганда электродларда содир буладиган оксидланиш-кайтарилиш реакциялари узи борувчи оксидланиш-кайтарилиш реакциялари дейи-лади. Узи борувчи оксидланиш-кайтарилиш реакциялари гальваник элементлар, яъни электр энергияси ишлаб чикарувчи электро-кимёвий ускуналар яратишда кулланилади. Иккинчи томондан электр токи ёрдамида уз-узидан бормайдиган оксидланиш-кай-тарилиш реакцияларини хам амалга оширса булади, бунга мисол килиб суюклантирилган калий хлориднинг у таркиб топган элемент-ларга ажралишини курсатиш мумкин:

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 7

2КС1 . . 1 ,, 2К . + С1„ .

(суюк,лантирилган) -^ (q) 2(д)

катодда анодда

2-матн. Электролиз жараёни купинча суюклантирилган мухитда ёки электролит эритмалар оркали электр токи утказилиб амалга оширилади. Магний хлориднинг суюкланмасидан ток утаётганда магний кати-онлари электр майдони таъсирида манфий электрод - катод томон силжийди. Бунда ташки занжир оркали келаётган электронлар билан бирикиб, улар кайтарилади:

Мд2+ + 2е- = Мд0

3-матн. Магний сулфат суюкланмасининг хлор анионлари мусбат электрод - анодга силжийди ва ортикча электронларни йукотиб оксидланади. Бунда, дастлабки электрокимё-вий боскичда хлор ионлари оксидланади:

2С1 = 2С1- + 2е

Электродларда борадиган жараёнлар тенг-ламаларини кушиб, МдС12 суюкланмаси элек-тролизи учун оксидланиш-кайтарилиш реакци-ясининг умумий тенгламасини хосил киламиз: Мд2+ + 2С1- = Мд + С12

Ушбу реакция уз-узидан бормайди, уни утказиш учун зарур булган электр энергияси ташки манбадан олинади.

4-матн. Электролиз металлургия, кимё саноати ва гальванопластикада кенг кулла-нилади. Эритилган минераллар, тузлар ва суюкланмалардан металлар ажратиб олинади. Олтин, кумуш ва бошка металлар хам электролиз йули билан олиниши мумкин. Бунда элек-тролитик рафинация ва бошка саноат усулла-ридан фойдаланилади. Автомобил саноатида, машинасозлик ва халк хужалигининг бошка катор сохаларида металларни электролитик коплаш усулидан кенг фойдаланилади.

3-цадам. Гурухнинг хар бир аъзоси матн-ни якка тартибда, алохида урганиб чикиб, эслаб колиши, кейин эса матнни гурух аъзо-лари узаро савол-жавоб асосида гурухда мухокама килишлари керак. Матннинг катта-кичиклигига караб бу ишга 10 дакика ажрати-лади.

4-цадам. Укитувчи хар бир гурух ёни-га келиб, гурух аъзоларига олдиндан тайёр-ланган ракам ёзилган ко*озлардан битта-дан олишни таклиф этади (^озлар сони гурухдаги укувчилар сонига тенг булиши керак). Укитувчи ракамлар буйича янги

гурухлар тузишни таклиф этади: 1 ракамини олганлар 1-гурух, 2 ракамини олганлар 2-гурух ва х.к.

5-цадам. Янги тузилган гурухнинг хар бир аъзоси энди узига иккита вазифани -хам укитувчи, хам укувчи вазифасини ола-ди. Яъни гурухнинг хар бир аъзоси олдинги гурухда узи урганиб чиккан матн мазмунини янги гурух аъзоларига ургатиши ва, уз навба-тида, гурухнинг бошка аъзоларининг матн-ларини хам узлаштириб олиши талаб этила-ди. Бунда гурухнинг хар бир иштирокчиси узи узлаштирган материални бошкаларга тушун-тириши керак. Бунинг учун 20 дакика вакт ажра-тилади. Натижада ракамлар буйича тузилган янги гурухлар умумий мавзу буйича барча материалларни узлаштиришга эришадилар.

6-цадам. Гурухдагилар бир-бирларига уз матнларини гапириб бергач, матн кандай узлаштирилганини текшириш учун укитувчи гурух аъзоларига уз матнлари-дан келиб чикиб, бир-бирларига савол беришларини тушунтиради ва гурух ичида шу тарика ички назорат утказилади. Бу эса гурухдагиларнинг бир-бирларига сузлаб бер-ган материалларини бошкалар томонидан кандай узлаштирганликларини аниклашга ва мустахкамлашга ёрдам беради.

7-цадам. Укитувчи барча талабаларни олдинги гурухларига кайтишларини сурайди ва хамма машFулот бошланишидаги дастлабки гурухига кайтиши керак.

8-цадам. Укитувчи талабалар мавзу-ни тулик узлаштирганликларини текшириш учун саволлар беради. Назорат саволлари-ни рейтинг баллари асосида бахоланишини тушунтиради. Саволларга берилган жавоблар агар тулик булса 3 балл, кушимча килинса -2 балл, утирган жойида лукма ташласа -1 балл, жавоб беролмаса 0 балл куйилади. Гурух аъзоларининг жавобларини белгилаш ва хисоблаб бориш учун бир талаба тайин-ланади.

9-цадам. Укитувчи таркатма материал-лардаги саволлар асосида гурухларнинг узлаштиришини текшириб чикади.

10-цадам. Энди укитувчи хар бир гурухга уз материали асосида янгидан 3 та савол тузишни таклиф этади (3-5 дакика вакт бери-лади).

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 7

11-цадам. Бу боскичда гурухлар бир-бир-ларига узлари тузган саволларни берадилар ва берилган жавоблар юкоридаги тартиб-да хисобланади. Агар бошка гурухлар савол-га туFри жавоб бера олмаса, гурух узи жавоб-ни тулдиради ва кушимча баллга эга булади.

12-цадам. Якуний боскичда гурухлар туплаган баллар хисобланиб, гурух аъзола-ри сонига булинади. Балларни таксимлашда гурух аъзоларининг хам фикрлари инобатга олиниши керак.

Бундан ташкари, кимё фанини укитишда интерфаол усуллардан «Лойихалаш» методи хам ижобий самара беради. Бу усул талаба-ларнинг якка тартибда ёки гурухларда бел-гиланган вакт давомида, аник мавзу буйича ахборот йиFиш, тадкикот утказиш ва амал-га ошириш ишларини олиб бориши асосида ташкил этилади. «Лойихалаш» методи тала-баларни муаммо ечимини топиш, режалаш-тириш, туFри карор кабул килиш ва хулоса чикаришга ургатади. Шунингдек, натижаларни бахолаш жараёнларида фаол иштирок этиш-ларини таъминлайди.

Куйида «Д.И.Менделеев даврий система-си ва даврий конун» мавзусини «Лойихалаш» методи оркали ташкил этилиши жараёнини курсатиб утмокчимиз. Ушбу метод куйидаги боскичларда амалга оширилади.

1-босцич. Маълумот йигиш. Талабалар Д.И.Менделеевнинг хаёти ва ижоди, даврий системаси, даврий конуннинг яратилиш тарихи, даврий системада элементларнинг жойлашиш тартиби, даврлар ва уларнинг турлари, гурухлар, уларнинг турлари, даврий конун хакида маълумотлар туплайдилар. Маълумотларни дарслик, интернет, услубий кулланмалар, схемалар, таркатма материал-лар ёрдамида йиFадилар.

2-босцич. Режа тузиш. Сунгра талабалар мустакил равишда иш режасини ишлаб чикадилар. Иш режасида иш боскичлари, уларга ажратилган вакт ва унинг кетма-кетлигини, материал, асбоб-ускуналар ва ёрдамчи воситаларни режалаштирадилар.

3-босцич. Карор кабул килиш. Талабалар иш режасига асосан топширикни бажа-риш буйича карор кабул киладилар. Укитувчи рахбарлигида биргаликда кабул килинган карорлар буйича эришиладиган натижалар мухокама килинади. Бунда турли карорлар

таккосланиб, энг макбул вариант танлаб оли-нади. Укитувчи талабалар билан биргаликда бахолаш мезонларини ишлаб чикади.

4-босцич. Амалга ошириш. Талабалар топширикни иш режаси асосида мустакил равишда амалга оширадилар. Улар индивидуал ёки кичик гурухларда ишлашлари мумкин.

5-босцич. Текшириш. Талабалар иш нати-жаларини узлари текширадилар. Бундан ташкари, кичик гурух аъзолари узаро бир-бирларининг иш натижаларини текшириш-га хам жалб этиладилар. Текширув натижала-ри «Бахолаш вараFи»да кайд этилади. Тала-ба ёки кичик гурухлар хисобот берадилар. Иш якунида куйидаги шакллардан бири буйича хисобот тайёрланади: оFзаки хисобот; мате-риалларни намойиш килиш оркали хисобот; лойиха куринишидаги ёзма хисобот.

6-босцич. Хулоса чикариш. Талабалар иш жараёнини ва натижаларни биргаликда якуний сухбат давомида тахлил киладилар. Укитувчи дарс якунида талабалар фикрлари-ни умумлаштириб, барчани раFбатлантиради.

Изох,. Укитувчи лойихалаш методини кул-лашда аввалдан топширикларни ишлаб чикиши, топширикларни беришда талабалар имкониятини хисобга олиши, уларни лойиха билан таништириши, лойихалаш жараёнини кузатиб бориши ва топширикни мустакил бажара олишларини назорат килиши лозим.

Хулоса килиб шуни айтиш мумкин-ки, таълим жараёнида замонавий усуллардан фойдаланиш талабаларни мустакил изла-нишга ундайди хамда укув фаолиятида-ги кийинчиликларни енгишга ёрдам беради, уларнинг укув жараёнидаги эхтиёжларини тахлил килиб бориш оркали таълим сифати-ни оширишга эришилади. Зеро, Юртбошимиз Ислом Каримов таъкидлаганларидек, «Аслида таълим-тарбия сохасидаги ислохотнинг чега-раси ва поёни йук. Токи хаёт давом этар экан, таълим хам, тарбия хам замон уртага куяётган янги-янги талабларга кура муттасил равиш-да узгариб-янгиланиб бораверади»1. Демак, бугунги кун укитувчиси давр талаблари билан хамнафас ва хамоханг тарзда фаолият юрити-ши зарур.

1 Каримов И.А. Биз келажагимизни уз кулимиз билан курамиз. 7-жилд. - Т.: "Узбекистон", 1999. -93-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 7

Адабиётлар:

1. Толипов У., Уcмoнбoевa М. Педaгoгик технoлoгиялapнинг тaтбикий acocnap^ - Т.: «^н», 2006.

2. Йyлдoшев Ж., Уcмoнoв С. Зaмoнaвий педaгoгик технoлoгиялapни aмaлиётгa жopий этиш. - Т., 2006.

3. Рaшидoв Х. Ba бoшкaлap. «^бий педaгoгикa» блокини укитиш метoдикacи. I Укув-у^убий кlyллaнмa. - Т., УМКХТТКМО УКТИ, 2001.

4. Зиёмyx1aммaдoв Б. Педaгoгик мax1opaт acocлapи. - Т.: «Тиб-китоб», 2009.

5. Гapшин А.П. Общaя и неopгaничеcкaя химия. - М., 2013 г.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ I СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 1

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.