Научная статья на тему 'КИМЁ ФАНИНИ ЎҚИТИШДА ШАХСИЙ-ИНСОНПАРВАРЛИК ТЕХНОЛОГИЯСИДАН ФОЙДАЛАНИШ'

КИМЁ ФАНИНИ ЎҚИТИШДА ШАХСИЙ-ИНСОНПАРВАРЛИК ТЕХНОЛОГИЯСИДАН ФОЙДАЛАНИШ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

97
44
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Педагогик технология / индивидуал / тахлил қилиш / шахсий инсонпарвар / реакция / схема / Pedagogical technology / individual / analysis / individual-humane / reaction / scheme

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Дилбар Абдикаюмовна Шайзакова

Мақолада кимѐ фанини ўқитишда шахсий – инсонпарварлик технологиясидан фойдаланиб босқичма – босқич қўллаш асосида ўқитиш ѐритиб берилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE USE OF PERSONAL-HUMANITARIAN TECHNOLOGY IN TEACHING CHEMISTRY

The article highlights the teaching of chemistry on the basis of step – by – step application using personal-Humanitarian Technology

Текст научной работы на тему «КИМЁ ФАНИНИ ЎҚИТИШДА ШАХСИЙ-ИНСОНПАРВАРЛИК ТЕХНОЛОГИЯСИДАН ФОЙДАЛАНИШ»

КИМЁ ФАНИНИ УКИТИШДА ШАХСИЙ-ИНСОНПАРВАРЛИК ТЕХНОЛОГИЯСИДАН ФОЙДАЛАНИШ

Дилбар Абдикаюмовна Шайзакова

Чирчик давлат педагогика институти доценти dilbar.nazirova.77@mail.ru

АННОТАЦИЯ

Маколада кимё фанини укитишда шахсий - инсонпарварлик технологиясидан фойдаланиб боскичма - боскич куллаш асосида укитиш ёритиб берилган.

Калит сузлари: Педагогик технология, индивидуал, тахлил килиш, шахсий - инсонпарвар, реакция, схема.

THE USE OF PERSONAL-HUMANITARIAN TECHNOLOGY IN

TEACHING CHEMISTRY

Shayzakova Dilbar Abdikayumovna

Associate Professor of Chirchiq State Pedagogical Institute

ABSTRACT

The article highlights the teaching of chemistry on the basis of step - by - step application using personal-Humanitarian Technology.

Keywords: Pedagogical technology, individual, analysis, individual-humane, reaction, scheme.

КИРИШ

Жамият хаётининг демократик тенденцияларини кучайтириш сабабли, таълим тизими укувчи шахсининг индивидуал ривожланиш имкониятлари ва хрлатларини, уларнинг турли хдётий боскичларидан уз-узини намоён этиш, уз-узини амалга ошириш шароитларини тадкик килишга асосий эътиборни каратади. Глобаллашув шароитида таълим - шахсни хдр томонлама вояга етказиш, унда комиллик ва малакали мутахассисга хос сифатларни шакллантиришда му^им урин тутади. Бугунги тезкор давр таълим олувчиларни, киска муддатда ва асосли маълумотлар билан куроллантириш, улар томонидан турли фан асосларини пухта узлаштирилиши учун зарур шарт- шароитларни яратишни такозо этмокда.[1]

Замонавий шароитда таълим жараёнининг барча имкониятларига кура шахсни ривожлантириш, ижтимоийлаштириш ва унда мустакил, танкидий, ижодий фикрлаш кобилиятларини тарбиялашга йуналтирилиши талаб килинмокда. Узида ана шу имкониятларни намоён эта олган таълим шахсга йуналтирилган таълим деб номланади [2].

Замонавий педагогик технологияларга шахсий-инсонпарварлик, хамкорлик, лойихалаш, табакалаштирилган ва индивидуал, модулли, муаммоли, эркин, мажбурламаслик, диалогли, рефлексивли хамда эвристик укитиш, танкидий фикрлашни ривожлантириш, уйин, ахборот - коммуникация, укувчини куллаб-кувватлаш технологияларини киритиш мумкин. Бугунги кунда мазкур технологиялар ичида бошкаларини камситмаган холда, куйилган максадларга мос келувчилари, бизнинг нуктаи назаримизда, шахсий-инсонпарварлик, лойихалаш, муаммоли ва эвристик укитиш технологиялари деб хисоблаймиз. Уларни илмий тадкикот ишлари, муаммони ечиш, индивидуал фаолиятда, мустакил танкидий фикрлашни ривожлантириш кабиларда куллашда хамда шахсга йуналтирилган муаммоларни ечишда фойдаланиш самарали хисобланади.

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Таълимга шахсга йуналтирилган ёндашув, инсоннинг шаклланиши, унинг индивидуал ривожланиши, шахсга йуналтирилган таълимнинг назарияси ва амалиёти, мазмун ва мохияти масалалари, укув фаолиятининг фаол субъекти сифатида укувчи шахсини ривожлантиришга, уз-узини такомиллаштириш, хар томонлама тайёрлаш Трубайчук Л.В. "Словарь-справочник педагогических инноваций в образовательном процесс". 2001., Н.Муслимов, М. Усмонбоева, Д. Сайфурова, А.Тураев "Инновацион таълим технологиялари". 2015., Ж.Г.Йулдошев, С.А.Усмонов "Педагогик технология асослари". 2004., Шайзакова Д.А. Шахсга йуналтирилган технологиялар ва замонавий усуллардан фойдаланиб, кимё фанларини укитиш мазмунини такомиллаштириш. 2018., ва бошка олимларнинг илмий ишлари натижаларида ёритиб берилган.

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Педагогик технология уз навбатида таълим-тарбиянинг объектив конуниятлари ва диагностик максадлари асосида укув жараёнлари, таълим-тарбиянинг мазмуни, метод ва воситаларини ишлаб чикиш ва такомиллаштириш тизимидир [3].

Кимё фанидан укувчини шакллантиришга йуналтирилган асосий технологиялардан бири бу шахсий-инсонпарварлик технологияси булиб, ушбу технология укувчининг ижтимоий ва билиш фаоллигини таъминлайди.

Шахсий-инсонпарварлик технологияси шахсга йуналтирилган таълимдаги инсонпарварлик ёндашувига тааллуклидир. Ушбу технологияда укувчи шахсининг кизикиши, кобилияти, имконияти эътиборга олинади. Айникса, укувчида мустакил фикрлаш оркали муаммоли вазиятдан чикишга интилиш малакасини шакллантиришга алохида ургу берилади [4].

Шахсий-субъектли ёндашув шахснинг алохида хусусиятининг ривожланишига тулик микдорда каратилган хисобланади. У хар бир укувчига ноёб, такрорланмас, ухшамас каби муносабатда булишни назарда тутади.

Укувчининг субъект тажрибаси хусусиятини хамда узлаштиришнинг ички механизми конуниятини инобатга олишга асосланган принципиал янги дидактикани яратиш - психология ва педагогиканинг энг мухим назарий хамда амалий вазифалари хисобланади. Шунинг учун бугунги кунда хам назарий, хам амалий даражада янги шахсга йуналтирилган таълим парадигмасини шакллантириш ва такомиллаштириш мухим.

Шахсий-инсонпарварлик технологияси укувчида дунёнинг борлик куринишини шакллантиришга имкон берувчи тушунчаларга оид турли фанлардан дастурли билимларни узлаштиришга йуналтирилган. Бошка технологиялардан фаркли уларок, бу технология шахснинг бутун бир ривожланишини назарда тутади хамда инсонпарварлаштириш принципига асосланади. Уни амалга оширишда укувчининг ижтимоий ва билиш фаоллигини, фан мазмунини юкори даражада узлаштиришини таъминлашга куйидагича эришилади:

- укитиш жараёни субъектларининг хамкорликдаги харакатини ташкил этиш;

- амалий дарсда ишлашга хар бир микрогурухнинг аъзоларини жалб этиш;

- укитишнинг фаол шакл ва усулларидан фойдаланиш оркали фан мазмунини юкори даражада узлаштиришини таъминлаш мумкин.

Укувчиларни укитишда шахсий-инсонпарварлик технологияси куйидаги боскичлар асосида амалга оширилади:

1-босцич: Укув вазифасини англаш ва укитишга шахсий мотивни яратиш.

2-босцич: Укувчининг субъект тажрибасини фаоллаштириш.

3-босцич: Субъект тажрибасининг табиий - илмий ва ижтимоий интеграцияси хамда урганилаётган мавзунинг фикрий моделини яратиш.

4-босцич: Субъект ва куп - субъектли тажрибаларни тизимлаштириш жараёнида урганилаётган мавзунинг белгили моделини яратиш.

5-босцич: Индивидуал билимлар рефлексияси ва коррекцияси, укув вазифасини бажариш асосида укувчи томонидан субъект фаолиятини узи назорат килиши ва бахолаши.[5]

Шахсий-инсонпарварлик технологияси, аввало, шахсни инсонпарвар-лик ёндашуви, психотерапевтик йуналиши билан бошка технологиялардан ажралиб туради. Бу укувчини хар томонлама хурмат килиш, яхши куриш хамда ижодкорлик имкониятига ишонч билан караш гояларини илгари суради. Бу технологияда шахсга муносабат бирламчи булиб, индивидуал ёндашув хамда инсоний карашлар бошка йуналишлардан устун туради [5]. Куйида келтирилган "Кимёвий реакция турлари" мавзуси буйича шахсий -инсонпарварлик технологиясининг кулланилишини ёритиб берамиз.

Мавзу: "Кимёвий реакция турлари"

Мотивацион- мацсадли босцич.

Дарснинг мацсади: Моддаларнинг синфларга булинишини кайтариш, кимёвий реакция турлари ва уларнинг синфлрга булинишини урганиш, кимёвий реакция турлари буйича олинган билимларни - лаборатория ва амалиётда куллаш, кимёвий реакциялар тенгламасини тузиш ва кимёвий реакциялар турини аниклаш.

Тарбиявийлиги:Укувчиларларда моддаларни синфланиши тугрисидаги билимларини тизимлаштириш. Кузатиш асосида кимёвий реакция турлари, фикрлаш кобилятларини шакллантириш. Реакция тенгламаларини ёзиш ва кимёвий реакция махсулотларини олдиндан билиш. Алмашиниш реакцияларини ёзишда куникмаларни шакллантириш, турмуш тарзида учрайдиган кайтар ва кайтмас реакциялар хакидаги тушунча ва маълумотлар бериш.

Ривожлантирувчи: Укувчиларни кимёвий реакцияларни тузишда, лаборатория ишларини бажариш куникмаларини, укувчиларда солиштириш ва умулаштириш куникмаларини шакллантириш: хотирани мустахмамлаш, доимий эътибор, мустакил фикрлаш, бошкаларни фикрларини тинглаш ва эшитиш, фикрлашни ривожлантириш.

Тарбияловчи: Укувчиларда фикр алмашиниш, бахслашиш ва дунё карашини шакллантириш.

Дарс шакли: Маъруза консултация.

Дарс тури: Аралаш дарс турлари.

Дарс структураси: Янги материални урганиш.

Уцитиш усули: ^исман - изланувчи

Технология: Шахсий-инсонпарварлик технологияси.

Кириш. Дарснинг бориши.

Уцитувчи: Акром касал булиб, касалхонада ётиб чикган. Киме фанидан бир канча дарс колдирганлиги сабабли топширкларни ечишга кийналади. Дарсда Акромга топширикларни бажаришида ёрдамлашамиз. Сизлар билан уаммамиз биргаликда ишлаймиз.

Уцитувчи: (Укитувчи мавзуга доир табиатда содир буладиган, турмаш тарзида учрайдиган кизикарли кимёвий ходисалардан мисоллар келтиради). Бу ходисаларни сизлар биласизлар, улар табиатда ва кундалик хаётингизда учрайди, бу ходисалар узгаришлари билан ажралиб туради ва натижада янги моддалар хосил булади. Бу цайси ходиса?

Уцувчи: Бу кимёвий ходиса ва реакциялар.

Операцион босцич:

Уцитувчи: Тугри.. Бугун сизлар билан кимёвий реакция нима эканлигини, моддаларнинг кимёвий хоссларини, уларни олинишини урганамиз. Чунки бизнинг атрофимизни ушбу моддалар ва жараёнлар ураб турибди. Бу мавзуни тушуниб олганингиздан сунг, осонлик билан кимёвий реакциядаги узгаришларни ва кимёвий рекция турларига доир берилган турли хил турдаги топширикларни ечишингиз мумкин.

Укитувчи: Ер юзида куплаб кимёвий реакция турларига мисоллар бор. Уларнинг хар бири алохид мухим ахамиятга эга. Кимёвий реакция нима, реакциянинг турлари хакида маълумот беришга харакат килинг... .

Туртта турдаги кимёвий реакция турлари мавжуд: бирикиш, ажралиш, алмашиниш ва урин олиш рекциялари. Уларнинг схемаси куйидагича:

1. А+В = C - бирикиш рекцияод;

2. AB = B+C - ажралиш рекцияод;

3. A+BC=AC+B - алмашиниш рекцияш;

4. AB+CD=AD+CB - урин олиш рекцияод;

Укувчиларда таянч ва фанга оид компетенцияларни шакллантиришда, тасаввур килишларида, яъни фанни узлаштириш даражасини юксалтиришда, укув тарбия жараёнини хаёт ва ишлаб чикариш билан богликлигини курсатиш учун экранда анимацион компютер графикаси намойиш этилади.

Birikish reaksiyasi

• m-m

Ajralish reaksiyasi &§ - # - ®>

Almashinish reaksiyasi

j t§-9 Ji

CUCOj CU0-C0:

Fe - CuS04 Cu-FeS04

CuS04 - l\aOH - KaSOt + Cu(0H)i

YKHTyBHH aHrn MaB3y TymyHTupuö yTraHugaH cyHr, yKyBHunap MaB3yHH Kafi gapa«:aga y3namTHpumraHnHrHHH KyfiugarH TonmupuKgap acocuga TeKmupuö Kypum MaKcaguga "Khm ÖHnaroH" yfiuHuga $aon KaTHamumnapura epgaM SepraH xpnga 3 Typgaru TonmupuKgapHH yKyBHunapra xaBona этagн:

"KHM ÖH^aFOH"

1-Typ TonmupuKgapu "Y3HHrHH Sun"

2-Typ TonmupuKgapu "Y3HHrHH TaHna"

3-Typ TonmupKgapu "Y3HHraH TeKmup"

YKyBHunap TonmupuKgapHH öa^apumagu Ba y3apo Sup-Supnapu öunaH TonmupuK BapornapuHH anMamTupumagu Ba öepunraH Ba3u$anapHH экpaнgaгн ^aBOÖra Kapaö conumTupuS TeKmupumagu. Tyrpu öa^apunraH TonmupuK ynyH "+" Kyfiunagu. EyHga rypyxgomnapuHH xypMar KunraH xonga, $HKp anaMamuHagu, xaMKopnuKga umnafigu, SunMaraHnapuHH rypyxgomnapugaH cypaö ypraHagu.

1-Typgaru Tonmupu^: "Cy3HU monu^"

Реакция тенгламалари Кимёвий реакция турлари

Бирикиш Ажралиш Алмашиниш Урин олиш

Mg+2HCI=MgCI2+H2 Б П H Г

2Fe(OH)3=Fe2O3+3H2O Л A З Я

2Ca+O2=2CaO Т Ф М Ч

K3PO4+3AgNO3=Ag3PO4+3KNO3 К В У Р

2HgO=2Hg+O2 С И Ю У

Br2+2KI=2KBr+I2 Ж Ш и F

2-турдаги топширик: Когознинг тепа кисмида кимёвий реакциялар ёзилган. Пастки кисмида нукта билан ракамлар тартибсиз куйилган. Тепада ёзилган кимёвий реакциялардаги моддаларнинг коэфицентлари йигиндиси, хар бир сонга тегишли.

Сизнинг вазифангиз: Яширинган "Кимёвий элементни "топиш. Бунинг учун, кимёвий реакцияларни тартиб билан тенглаштиринг, тенгламадаги моддаларнинг коэфицентлари йигиндисини хисоблаб, тегишли нуктани топиб, ручка оркали уларни кетма - кет бир - бири билан бирлаштиринг. Агар сиз топширикни тугри бажарсангиз, ракамлар оркасида яширинган кайси кимёвий элемент эканлигини билиб оласиз [4].

1. HNO3 + CaO ^ Ca(NOs)2 + H2O

2. Fe + O2 ^ Fe2O3

3. BaO + H2SO4 ^ BaSO4 + H2O

'4 + H2O

4. Fe + CI2 ^ FeCl3

3- турдаги топширик. Укитувчи укувчиларни мустакил фикрлашини билиш ва ошириш максадида куйидаги реакция схемасини доскага ёзади: Ушбу реакция схемасига тугри келадиган реакцияларга мисолар келтира оласизми? Берилган реакция схемаси кайси кимёвий реакция турига киради?

AB+C=AC+BC

Укитувчи: Ким менга моддалар билан ишлашда техника хавфсизлик коидаларини эслатади?

Пробирка№1. H2SO4+Zn= кузатувларни ёзиб боринг.

Пробирка№2. H2SO4+CaCO3= кузатувларни ёзиб боринг.

Пробирка№3. NaCI+H2O= кузатувларни ёзиб боринг.

Укувчилар доскага хосил булган реакция махсулотларини ёзишади ва биргаликда кимёвий реакция турларини аниклашади.

Укитувчи: Олдингиздаги таблицани тулдиринг:

Модда Оддий модда Мураккаб модда Номланиши

(молекула)

NaCI

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

O3

H3PO4

Ag

HNO3

Рекция тенламалари Рекция турлари

NaOH=NaO+H2O

H2+O2=H2O2

K2O+CO2=K2CO3

H2 SO4+2Na=Na2 SO4+H2

NaCI+H2O=NaOH+HCI

Дарс охирида гурухлар бажарган топширикларини узаро тахлил килишиб бахолашади.

PefyneKwn öockuhu.

1. MeH SunguM....

2. MeH ypraHguM....

3. MeH TymyHguM, Ku^a onaMaH

4. MeHra eKgu....

5. MeH ynyH «HrunuK öyngu....

6. MeHH xafipoH Kongupgu....

7. MeHga aManra omgu....

8. MeH onguM...

Ynra ea3ii(|)a: Kyfiuga 6epunraH MypaKKaönuK gapa^acu yH Typgaru TonmupuKgapHH TamaraH xonga Sa^apuHr.

№1 Typgaru TonmipiK. BepunraH KHMeBHH pea^ua TypnapuHH oggufi Ba

MypaKKaö Mogganapra a^paruHr Ba ®;agBanHH TyngupuHr.

Pe^iH TeH^aMa^api OflfliH Möflfla^ap MypaKKaö Mogga^ap

2H2+O2= 2H2O

3NaOH+H3PO4 = Na3PO4+3H2O

CaCO3=CaO +CO2

2Fe(OH)3=Fe2O3+3H2O

(NH4)2CO3 ^ 2NH3| + CO2| + H2O

CaO+H2O=Ca(OH)2

№2 Typgaru TonmipiK. BepunraH ^agBangaru KHMeBHH pea^ua TypnapuHH a^paruHr.

PeaKU,un mernnaManapu KuMeeuü peaKU,un mypnapu

EupuKurn Awpanum AnMamunum Ypun onum

Zn+2HCI=ZnCI2+H2

2KNO3=2KNO2+O2

C+O2=CO2

AgNO3+NaCl=AgCl+ NaNO3

Cu(OH)2=CuO+H2O

Fe+CuCl2=FeCl2+Cu

№3 Typgaru TonmipiK.

1. Kyfiugaru SepunraH MogganapHH pea^ua TeHraaManapuHu e3HHr Ba Kaficu KHMeBHfi pea^ua Typnapura MaHcyönuruHH aHHKgaHr. 1. Muc (II) rugpoKCugu = Muc(II) OKCug +cyB

2. Барий хлорид + Натрий сульфат= ....

3. Хлорид кислота + Рух = Рух хлорид + Водород

4. Фосфор(У) оксид + Сув =......

5. Азот(У) оксид+ сув=........

6. Азот(П) оксид + кислород=Азот^У) оксид

2. Бирикиш, Ажралиш, Алмашиниш, Урин олиш кимёвий реакция турларига кирмайдиган реакциялар хам борми? Бор булса мисол келтиринг.

ХУЛОСА

Мазкур технологияни амалга оширишдан максад, шахсий -инсонпарварлик воситалари асосида умуммаданий ва касбий компетенцияларни шакллантиришдир. Таълим олувчида: "укитувчи-укувчи", "укувчи-укувчи" муносабатида коммуникатив куникмаларни ривожлантириш, хамкорликда ривожланувчи ижодий фаолият (масалан, жамоавий, ижодий), унинг тадкикотчилик, ахборот, ижтимоий -коммуникатив турларида умуминсоний кадриятлар (эзгулик, гамхурлик, виждонлилик, фазилатлилик, инсонийлик) хислатларини шакллантиради.

REFERENCES

1. Трубайчук Л.В. Словарь-справочник педагогических инноваций в образовательном процесс. -М.: Издательский дом «Восток», 2001, 81 с.

2. Н.Муслимов, М. Усмонбоева, Д. Сайфурова, А.Тураев "Инновацион таълим технологиялари". Т. 2015.5 бет.

3. Беспалько В.И. Педагогика и прогрессивное технологии обучения.- М.: ИРПО 1996.336 с..

4. Ж.Г.Йулдошев, С.А.Усмонов "Педагогик технология асослари". Т. "Укитувчи", 2004.33 бет.

5. Д.А.Шайзакова. Кимё фанини укитиш мазмунини такомиллаштиришда шахсга йуналтирилган технологиялар ва замонавий усуллар. -Т.: "Фан ва технология". Монография. 2017 й.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.