CC BY
77
, -sSj
а
УДК 008+53 (574)
КИ13 УЙ - ФИЗИКАЛЫК ОБЪЕКТ
F.H. Иренов, Н.Т. Даулеткулова, А.Н. Исадтова
С. Торайзыров ашындагы Павлодар мемлекетт1к университет/
Усынылып отырган жумыста физикалык, зерттеудщ ooveKmici ретшде кдзак, ха.щыныц улттык; кшз уш алынган Бул жумыстыц neci3ei аркруы - ауа конвенциясы жарык/пыц шагылу к;у былые тары, кшздщ жэне баекд заттардыц жылу emiMdmai. шацырак, - кумбез1шц niiuini. Kui3 уйдщ физикасын зерттеудегi к;ажетпи маглуматтар коне квз к,ариялардыц эцг1мелер1нен жене этнографилык, эдеби деректерден сурыпталып жинацталган. Осыларды нег1зге ала отырып, физика туреысынан mycmdipMe беригген. Жумыстьщ кррытынды нэтижеа мынадай ой-тужырымга алып келд '1: еасырлар бойы жиналган асыл мураларымызды козш1здей сацтап, ата-бабамыздан калган байлыгымызды жогалтып алмай, оны гылыми тургыдан делелдей отырып, мэдениеппм1зд1 баск,а хальщ OKindepine таныту.Бул гылыми жумыс сэулет в не pi жоне физика саласына к;ызыгушылыгы бар адамдарга усыиылады.
В данной работе объектом физических исследований является юрта. Работа опирается на конвекцию воздуха, отражение солнечных лучей, теплопроводность войлока и других материалов, находящихся в употреблении казахского народа. Для физических исследований юрты материалы брались из этнографических изданий и по рассказам пожилых людей, бывших кочевников. Опираясь на эти данные и учебники по физике, мы проводили исследования. Оставленное нам нашими предками предание -юрта - не должна забываться, а наоборот исследоваться в научных целях, чтобы в нынешнее время пользоваться ею и знакомить драгоценное наследие с другими странами.
In the following work the object of physical research is a traditional national kazakh yurta. Here we can observe such a phenomenon as air protection convention, Light reflection, felt heat conductivity and others materials, date-shaped shanyrak is also mentioned. Investigatingphysics of shanyrak our information is based on old menys stories and ethnographical literature afterwords we gave physical explanation to this or that phenomenon. In the result ofmy work Iyve come to conclusion that having such rich heritage we canyt lose it. on the contrary, we should introduce other people with our rich culture and give them scientific ground. The following -work is intended for students are interested in physics and architecture.
Сонгы жылдары отандык мэдени-ет1м1здщ кене заманынан бер1 калып-таскан кунды жуйелер1, рухани бай-лыктары, оркениет улплер1 гылыми туркыдан жан-жакты карастырылуда.
Казак халкынын дэсгурл1 тарихы мен эдебисп, мэдениет1 мен менталитет! тэжфибе - тагылымдарга, кесемдш мураларга толы.
Казактын материалдык жене рухани байлыктарынын б1р1 - кшз уй. Онын пайда болуын тек кана турмыс-гык кажеттшж деп карауга болмайды.
Кшз уй - б1ршппден, кешпендшктщ белпп, еюншшен, бей-нел! сана сез1ми ал гылыми турп>щан карасак - жеке микрожуйе, микро-дуние жэне микроэлем.
Буюл олемге эйгии, атакты шы-гыстанушы, тарихшы Л.Н. Гумилев кшз уй туралы былай деп жазган: «Еуропа жэне Орта Азия халыктары сэулет1 адам баласын суйЫншретш, танданатын жэне танкалдыратын кала-лар мен шаИарларды салган. Туржтер уйд1 салмады, себеб1 салкын климат жан-жактагы кургак ормандардын баршасы бпжен сон, осы уйлерд1 кал-дыруга мэжбур етктздк Б1рак та, тас лашыгы нгмесе балшык уш жылы, кен, б1р орыннан баска орынга жешл апа-рылатын кшз уймен салыстырганда турак жайдын ен жогары тур1 болаты-нын эл1 ешюм дэлелдеген емес. 9м1р1 табигатпен ете тып>п байланысты кешпенд1 халык осындай уйде туруга мэжбур болган».
Турмыс калпына, рельефке, кли-
маттык жагдайларга байланысты шы-гатын осы кажеттшк кептеген узак гасырлар бойы кэшпендьпердщ турмыс салтын калыптастырган. Жэне озге отырыкшы, епншшк халыктарга Караганда кешпешп халыктардын эко-номикалык жагдайы тшмд1 жай-куйде болган. Кешпел1 халыктын экономи-калык жэне материалдык орныкты-лыгы дала халыктарынын ерекше, ола-рга гана тэн рухани мэдениетш калыптастырган. Барша кэшпел1 элемнщ, онын турмысынын, квзкарасынын, эдебиетшщ уйыткысы квшпендьтердщ ем1рлершдеп ен маныздысын шагыл-дыратын, гасырлар бойы берж калыи-тасып, сана сез1мде мэнгшкке бею-т1лгендерш гана керсететш кшз уй.
Мал баккан кешпел1 халыктардын кысы-жазы отыратын баспанасы кшз уй болган. Ол тез жагып, туйеге артып журе беруге, шапшан т1гуге ынгайлы, кошш-конуга лайыктап жа-салган. Кшз уй 61зд1Н заманымыздын жетшпп гасырында кешнен пайдала-нып, кшз басу белгЫ 61 р енбек кэпб1не айналган. Оган Алтай, Слб1р, Кырым таулы-тастарындагы сурет танбалар айгак бола алады. ¥зак жыл тэж!рибе непзшде халык кшз уйдщ уйткып соккан желге жыгылмайтыны-на, нэсерлеп куйган жанбырды етюзбейтЫне кэз1 жетш, оны баспана етуд1 эдетке айналдырган.
Кшз уйдщ кешш-конудын ьщгай-лылыгымен б1рге жазда ауасы таза, салкын болады. Кос кабаттап кшз жапкан казак ушнде ертеде ата-баба-
ларымыз кыстап та шыккан.
Кшз уйдщ осы жене баска тан калдыратын ерекшелжтерщ бше оты-рып, 6i3 онын касиеттерне жене ерек-шел1ктер1не гылыми дэлелдеме беру-ге тырыстык.
Макаланы жазу барысында кептеген тарихи жене этнографиялык, физикалык гылыми едебиеттер1мен танысып, кшз уЙД1 жасау технология-ларын карастырып, онын физикалык зерттеулердщ де 6ip объекп'с! бола ала-тындыгына кещл аудардык.
Кшз ущцн езшдш сипаттамасы мен ерекшел1ктер1 бар. Баска кешпенд1 халыктардын ушген конструкция жагы-нан кеп алда, epi кен, epi бшк. Кшз уйди халкымыз кептеген гасырлар боны пай-далана отырып, турмыста онын колда-нуын жешлдетш, жетвдрген Расырлар бойы кшз уйдщ конфигурациясы ©3repin, б1здщ заманымызга осы турде келдк Кшз уйД1 турмыста колдану жене онын кураушы белжтерш жетшд1ру барысында, халык накты физикалык зандарды бшмей, езшщ сез1м!не жене теж1рибес1ге суйенш отырды. Бул орке-ниет туындыньщ накты авторы жок, онын авторы-халык, осындай ембебап, турмыска лайыкты уйД1 жасап, оны ез1н1н турмысына, eMipiHe кызмет еттдг MiHe, осыган тан калып, кшз уйдщ физикасын, онын канкасын жасау физикасын, колдану физикасын айтпаска болмайды.
Кшз уйдш касиеттерщ физикалык зандар жеш зандылыктар аркы-лы карастырган да жен, ягни кшз ущц
физикалык тургыдан зерттеп, кезде-сетш кубылыстарга физика гылымы аркылы туащцрме бермекшз.
Эринг, кшз ущц казак халкынын улты гана емес, онымен коса Азияньщ кептеген тургындары б1ледь Кдзактын кшз уш сырткы жабысына карай:
«Уз1к~п», «кетерме туырлыкты», суйепнщ (агашыньщ) уаЫршпне карай: 4 канат, 6 канат, 8 канат, 18 канат, ал салтанатына карай: «ак орда», «ак отау», «алтын орда», «хан орда» жегЕ «караша уй», «кара лашык», «абы-лайша», «уран кой», «жалым уй» сияк-ты турге белиедь Онын суйеп, ягни канкасы «казак» жене «калмак» улпамен ею турде жасалынады. [6]
Кшз уйдщ суйеп дегешм1з - ке-реге, сыкырлауык, уык, шанырак.
Ал дымен тал жене кайын агаш-тарды уй суйеп н жасауга колданатын себептерш карастырайык. Агаштар ез шиит мен квлемш сактайтын касиет-¡нг байланысты, оларды катты денелер-ге жаткызамыз. Б1рак катгы денелердщ шпшщерщ езгертуге болады. Осындай пронеси физикада деформация деп атайды. Дененщ деформациясы оган тус1ршген купггерден жене материал-дын тепнен байланысты. Егер агаш-тардын ерекшелжтерш карастырсак (кесте 4 жене 5), тал мен кайыцнын кшз уйдщ суйепн жасауга алынган себебш угамыз. Бул агаштардыц каттылык саны баска агаштардын каттылык са-нына Караганда темен болады жеш осы агаштар турлер1 б1здщ даламызда кен тараган. Материалдын каттылыгы де-
гетм1з - щарггы угым. Каттылыкты аныктайтын накты б!р тэсш жок. Де-
нешн каттылыгын баска денеге катыс-ты рана багалауга болады.
Агаш тур1 Кдттылык саны нв
Кайын кк 4,1
Кайыы кк 3,1
Емен кк 6,2
Емен кк 4,9
Шырша кк 2,2
Шырша кк 1,8
Тем1рагаш кк 9,0
Карагай кк 2,5
Кдрагай кк 2,3
Тал кк 2,0
Тал кк 1,7
Кшз уйд1 жасауда кураушы бел1ктер1не арнайы шппн беру мак-сатымен дайындалган агашты улпге (морга, тезге) салады. Мунда мшдетп турде туаршген механика-лык кернеу мен эрб1р заттын Юнг модулш ескеру керек. Механикалык
кернеу деп деформацияланган денешн колденен кимасынын ауданына эсер ететш ¡шк1 куштердщ шамасын ай-тады. Юнг модул! деп улпнщ узын-дыгы ею есе ©скенде материалдагы пайда болатын калыпты кepнeyдi ай-тады.
АРАШТЫЦ СЕРШНД1Л1К МОДУЛ1ЖЭНЕ БЕР1КТ1К ШЕГ1ДЕГЕН1М13
Ол агаштьщ кейбф турлер1не (агаш ылгалдылыгы 15%) серпшдшк модул1 Е орташа мэндер1 жэне (талшыктар бойымен) улгаю жэне сыгылу бержтж шеп. Оган дэлел темендеп корсетюштер:
Агаш тур! Е, гпа (кгс/мм2) СТбер, гпа (кгс/мм")
Улгаюда Сыгылуда Улгаюда Сыгылуда
Кайын 18,1 (1810) 15,8(1580) 161,0(16100) 46,5 (4650)
Емен 14,1 (1400) 14,0(1400) 113,50(11350) 51,0 (5100)
Шырша 14,3(1430) 14,2(1420) 100,5 (10050) 39,0 (3900)
Кандыагаш 11,9(1190) 12,8 (1280) 96,5 (9650) 38,5 (3850)
Ыргай 15,4(1540) 12,6(1260) 120,0(12000) 37,5 (3750)
Карагай 11,7(1170) 11,7(1170) 101,0(10100) 41,5(4150)
Тал 12,2(1220) 13,7 (1370) 87,0 (8700) 34,5 (3450)
Шетен 14,0(1400) 15,0(1500) 139,0(13900) 50,0 (5000)
ЕНД1 ЭР ТУРЛ1 АРАШТАРДЫН, КАТТЫЛЫШНА ТОКТАЛАЛЫК
Каттылык - туЫрыген кысымга материалдын кедергЫк касиеть Эртурл1 тесшдермен аныкталып, НВ каттылык санмен есептеледг Агаштар-дын ылгалдылыгы 15% болган жаг-дайда каттылык сан Бринелль ед1Ы бойынша аныкталып, 20°С катысты каттылык физикалык турактыларга жатпайды, бул материялдын курамы-мен курылымына, онын термиялык жэне механикалык енделу1не жене температурага те>елд1 курдел1 каскетке жатады. Сондыктан кесте келт1р1л-ген каттылык сандардын мендерш жуык шамамен алынган деп есептел1-недь Бринелль ед1с1 бойынша улпге, диаметр!10 милиметр болат шарик 30 килоН жук есер1нен кысым туЫред1, жуктеменщ эсер ету уакыты 30 секунд. Каттылык саны жуктеменщ шарикте калган орны бетпк ауданына катына-сымен аныкталады. Талшыктарга катысты келденгн жэне бойлык агаш-тык каттылыпл б ¡рдей емес.
Кшз уйдщ суйеп арнайы оцдел-ген «уй агаштан» жасалады. Сонын б1р1 кереге-кшз уйдщ шенбер кабырг-асын курайды. Кереге жасау ушш шыбык талды кештрш, оны коламтага (морга) тэсеп, балкытып, арнаулы улпмен ныракта катырады. Улпге кел-ген талды жонып, жумырлап, жылга-лап, жосамен бояйды. Кек етюзген жерш дактап алып усюлейд1 де, туйенщ мшын тер1аген жасаган тас-памен кектейдг Жосаланган 1уй агаш-
ты1 дактау кезшде керегеш желкез (кез1 кен) немесе тор квз (кез1 тар) жасау жагы ескериюдь Кен кезд1 кереге («желкез») туйеге тендеуге жешл бол-ганмен, желге тез1мс1з болады, ал тар кезд1 («таркез») тиеуге ауыр болган-мен, желге бер!К боп келедь Керегенщ аягы, басы, саганагы (екшпп канатпен жалганатын жер1 немесе босакамен байланысатын жер1) болады.
Терт кырлы ушын «каламы» деп атайды. Калам шанырак теактер1не енпзьтедг
Кшз уйдщ басты суйепнщ б1р1 -шанырак. Онын езшд1к физикалык технологиясы бар.
Шанырак - кшз уй суйепнщ иег!зг1 б1р бел1п. Ол шенбер мен кайк-ылау шп, айкастыра жасалган 8 кулд1реу1штен турады. Шанырак кшз уйдщ шамасына карай, кеп канатты уйлерде келемд1, терт, алты канаты уйлерде шагын болып келед1,6 канатты уйде шанырагыньщ диаметр! (135-140) сантиметр аумасында езара бею-тшген тен ею жарты шенберден турады. [8] Кшз уйдщ суйеп (кереге, уык, ес1к, т.о.) талдан жасалатын болса, шанырак жасауга, едетте, тек кайын агашы гана пайдаланылады. Шанырак кшз уйдщ енсесш курайды. Суйепн езара байланыстырып туратындыктан, онын шенбершщ калындыгы 10 сантиметр женг одан да калын болып ке-лу1 шарт. Ен1 осындай тал агашынын табигатта сирек кездесетш белгш.
Халык кайын агашын бойына шырыш - сел1 толык жиналган жаз айынын ортасында кесш алуга тырыскан. Ке-реге мен уыкты жасайтын агаш кабы-гынан аршылып, куннш кезн*г эбден кегтршп альшатын болса, шанырак жасайтын кайын агашынын кабыгын аршып, келенкеде кепт1ред1 де, козга кемш, жумсартады. Будан сон оны жонып, тезге салып, шп, кажетп шен-бер тпишне келт1редг Шанырактын шенберл1 жиепне айнала уык етюзуге арналган кез жасалынып, кулд1реуш1-тердш денес жагы устше каратыла шенберге бекгпледг Шанырак - кшз уйдш кумбезд1 тебесш курайтын ен жогаргы белшеп. Казак ул - кызына бата бергенде «Шанырагы бшк бол-сын» деу1 осыдан шыккан. Оны квб1не-се торангыдан, сом кайыннан шп киюластырады, коспаларын жылты-рауык металмен курсаулайды. Шанырактын денгелек шенберш тогын дейдг Шанырак тогынынын уст1нен тунджт1 кетерш туру ушш жене кшз уйдш тебесше жауын - шашын ¡рк1лмеу1 ушш 45° шамасында айкас-тыра бектлген агаштарды кулд1реу1ш деп атайды. Кулд1реуш аркылы уйге жарык к1ред1, тутш шыгады.
Уык - шаныракпен керегеш бай-ланыстыратын белшек. Уык та кере-геге уксас едкпен даярланады. Уыктын керегеге жакын бугЫсш «иЫ», ал шаныракка байланысар бел1п «кары» дейдг Терт кырлы ушын «каламы» деп атайды. Калам шанырак тес1ктер1не енпз1ледг [8]
Сыкырлауык (жарма eciK) кереге шенберш туйыктап, кшз уйге Kipin -шыгатын eciK кызметш аткарады. Ол табалдырык пен мандайшадан, кос бо-сагадан жене жарма беттен куралады. Кос босага мен мандайша аукымды ке-летш уласымды ернектермен оймыш-талып, eciK 6eTÍ нез!К ернек~п, бедерл1 суйекпен немесе металмен капталады.
KhÍ3 уйдш сырткы обзелдер1 кун сеулесш жене тамшы етюзбеу, жылу сактау кызметтер!н аткарады. Оларды nicipüireH ак шанкан кипзден niiuin, ою-орнектермен безещпрьгседг Туыр-лык-KepereHÍH iprecinen уыктын орта-сына дешнп жерде, y3ÍK - кереге ба-сынан шанырак шенберп« дешнп ара-лыкты, тушик - шаныракты, khÍ3 eciK - сыкырлауыкты жауып турады. KnÍ3 eciKTÍH сырты кшз, ортасы ши, астары жаргак терщен жасайды. Шиыршык-тап турып коюга ынгайлы. Алуан турге боялган кой жунш орлау аркылы токылган швди шым ши деп атайды. Ши кейде туырлыктын сыртынан да усталады.
Енд1 кешл аударатын мэселснш 6ipi - конвекция кубылысы. Ол - жылу бершудш 6ip Typi, ал латын тш1нен та-сымалдау деп аударылады.
Конвекцияда энергия газдын (ауанын) агыны аркылы тасымалдана-ды. Ыстык плитага шмесе шамга тшп турган aya кызады да, улгаяды. Улгай-ган ауанын тыгыздыгы суык ауанын тыгыздыгынан кем болады, сондыктан жылы aya кабаты суык ауаньш ¡ппмен ерлей жогары котер1лед1. [1]
KYPFAK АУАНЬЩ КАЛЫПТЫ КЫСЫМДЫРЫ ЭР ТУРЛ1 ТЕМПЕРАТУ-РАДАТЫ ТЫЕЫЗДЫЕЫМЕН БАЙЛАНЫСТЫ
т,к р, кг/м"5
250 1,769
273,15 1,293
300 1,177
©йткеш жылы ауага суык aya та-рапынан теменген жогары карай эсер ететш Архимед куип жылы ауага эсер ететш темен карай багытталган ауыр-лык куипнен ете жаксы жылу окшау-лагыш болып табылады. Сонан кешн суык ауаньщ келеЫ кабаты кызады да, жогары карай кетер1ле бастайды. Конвекция кубылысы 03ÍMÍ3 туратын бэлмелерде де болып жатады. Жога-рыда айтылгандай жылы жэне суык aya агындарынын озара тасымалдануы KHÍ3 уйдщ ¡шшде де болады. Сондык-тан ыстык кундер1 кшздщ темени жак-тарын кетерш кояды. Ce6e6i ашылган жер1нен салкындау aya агыны Kipin турады, ал жылынган aya тундт кай-ырылган шацырак аркылы сыртка шыгады. Конвекциянын осындайтурш табиги конвекция деп атайды.
Таза ауасыз отыннын жануы мумк1н емес екешн 6íjkmÍ3. Егер от-тыкка, ошакка aya келш турмаса, от сенш калады. Мунда ауаньщ табиги агыны - тутш тартуы пайдаланылады. Тутш тартуды кушейту ушш оттыктын уст1не муржа орнатады, ал кшз уйде шацырактын тущцгш ашады немесе кайырып кояды. Отын жанганда онын устшдеп aya кызады. Бурын айткан-
дай, ауаньщ тыгыздыгы кемид1. Демек, ошактагы жэне ошак уствдеп ауаньщ кысымы сырткы ауаньщ кысымынан аз болады. Кысымдардын айырмашы-лыгынын салдарынан суык aya ошакка Kipefli, ал жылы aya жогары кетер1лед1 де тартылу кубылысы пайда болады да, тутш шанырак аркылы далага шыгады.
Шанырактыц кYмбeздiгiнiн де ез1нд1к сыры бар. Шанырактыц кулд1реуштерш 45° шамасындай ай-кастыра 6eKÍTeTÍHÍH де физикалык туЫщцрмеЫ бар. Б1ршшщен, кун сэу-лелер1 oip калыпты, узак уакыт кшз уйге жарык K03Í ретшде кызмет атка-рады, екшшщен, жанбырдын тамшы-лары nicipmreH KHÍ3re сщбей, шацы-рактан домалап кетедг Егер кулд1ре-yinrrep 30°-35°-тай бектлсе, ондатам-шылардын тундштен домалап кету1 баяу болады, сондыктан тамшылар кшздщ iuiiHe cinin KeTyi мумкш. Ал егер кулд1реу1штерд1 40°-тан улкен ¡степ орнатсак, онда шанырактыц íiukí шенбершш диаметр! аз болады да, кун сэулелер1 уйдщ iiniHe нашар юредь
Жарыктыц шагылу касиет1 де физикамен байланысты. Неге сыкыр-лауыкты, шацыракты металмен кап-
тайды? Ал кшз уйдш сырткы ебзел-дер1 ак кшзбен безешврштен?
Табиги жарык кезшш 6ipi - Кун. Адамнын K63ÍHe кер1нетш кун мен Сеуле шыгару кубылысын жарык кубылы-сы деп атайды. Кун coyiieci ак туст1 заттардан шагылады, ал кара TycTi зат-тар жарыкты жутады. Сондыктан, кшзда ак туспен бояганда, khÍ3 уйдеп aya жылынбасын деген максат козделдг Кдпталган металдыц да кыз-ме-ri дел осындай. [5], [9]
Жылу окшаулагыштар да физика-лык роль аткарады. Оган кшз, тубгг, жун, Tepi, юлемдер, ши, шым ши К1ред1. Жылу окшаулагыштар - суык-ты нгмесе жылуды нашар етюзетш зат-тар. Кшз - оте жумсак, бастырылган жун. Жуннш талшыктарынын арасын-да aya болады. Шидш немесе шым шидш inii куыс болатындыктан, япш онын iuiiiwe aya орналаскандыктан, ол да ете жаксы жылу окшаулагыш бо-лып табылады. [4], [7]
КАЛЫПТЫ АТМОСФЕРАЛЫК КДЛСЫМДА АУАНЫЦ ЖЫЛУ етгмдшюн (ЭР ТУРЛ1 ТЕМПЕРАТУРАДА) ДЭЛЕЛДЕЙ К9РЕЛ1К:
Т, °с Вт (м*к)
-50 0,0204
-30 0,0220
-20 0,0228
-10 0,0236
0 0,0244
10 0,0251
20 0,0259
30 0,0267
50 0,0283
Сондыктан, кшз уйдщ ншнде жазда салкын болып, кыста жылы болтан. [4]
АЛ ЭР ТУРЛ1 КАТТЫ ДЕНЕЛЕРДЩ ЖЫЛУ еТ1МД1Л1Г1НЩ t=20°C ТЕМ-ПЕР АТУ РАДАРЫ (ЕГЕР БАСКА ТЕМПЕРАТУРА К0РСЕТ1ЛМЕСЕ)
МЭНДЕР1Т0МЕНДЕГ1ДЕЙ:
Зат Вт/(м*к)
Макта 0,042
Кагаз KHÍ3Í (t=20°c) 0,057
ЖуН KHÍ3Í 0,062
кестенщ жалгасы
Кургак агаш (талшыктарга квлденец)
Емен 0,20-0,21
Карагай 0,14-0,16
Дымкыл жер 0,67
Кургак жер 0,14
Кызыл Kipnim 0,77
Kipnim кабыргасы 0,67-0,87
Койдьщ жуш (t=0°) 0,038
Жун мата 0,052
Кургак агаш (талшыктарга бойымен)
Емен 0,35
Карагай 0,35-0,37
Осы максатпен жерге эдетте ал-дымен ши немесе камыс тесещц, одан кешн гана кшзден бастырылган казак жене кыргыз улттарына тэн жиЬазды - сырмакты твсейдг [5], [9]
Сейтш, KHÍ3 уйдщ жпз1нгн шаны-рагына дешнп ep6ip кураушы усак болт турмыстык кызмет1мен 6ipre, езге де сан алуан физикалык функци-яларды аткарады. Жэне де кшз уйдщ барлык элементтер1 взара катысты катал геометриялык, табигатгык, руха-ни тэ>елдшкте ту рады.
Корыта келгенде, сонгы VII-VIII гасыр бойына кшз уйге жешп езгерю eнгiзiлмeй, малшылар упин ен колай-лы баспана болып калды. Ол aya райы турл1 жагдайында да пайдалануга вте ыцгайлы - íuiíhb жарык жаксы тусед1,
aya алмасуы талапка сай, лсел - дауы-лга кеп шайкалмайды, 6epÍK, Te6eci жадагай емес, кумбез болып келгецщ-ктен жанбыр етпейдй жинап - Tiry онай.
Сонымен 6Í3 кшз уйге байланы-сты тек кана кейб1р физикалык кубы-лыстарды карастырдык. Кшз уйдеп кубылыстарга гылыми тусшд1рме беру аркылы казак халкынын дана-лыгы кер1недь Кшз уй б1здщ, ягни Казакстаннын жершде, OMÍp суруге Ka3ip де эмбебап, жещл, динамика-лык тургын уй болып табылады. Осымен коса, ауасы унем1 тазарып, жанарып туратын, кун сэулелер1нен KopFan туратын кшз уй экологиялык тарапынан караган да таза болып табылады.
П АЙДА ЛАНЫЛМ A FAH ЭДЕБИЕТТЕР
1. С.К. Алиева. Словарь иностранных слов для школьников. Москва, 1Лист1, 1998.
2. A.C. Анатольева. Жизнь монголов. Журнал GEO. 2001, № 10-с. 136.
3. С. Бакытулы. Кшз уй. Сарыа-рка самалы. 2000,22 тамыз.
4. A.C. Енохович. Справочник по физике по физике - Москва: Просвещение, 1978, с. 48,91-93, 144.
5. Л.С. Жданов, В.А. Маранджян. Курс по физике-Москва: Наука, 1998.
6. Казахи. Историко-этнографи-ческсе исследование-Алматы: Казахстан, 1995. С. 95-100, 111-121.
7. O.K. Костко. Справочник по физике для школьников - Москва:
1Лист1, 1998.
8. Р.Н. Нургалиев жэне т.б. Ша-нырак энциклопедиясы. Алматы, Казак Совет, 1989.
9. И.В. Савельев. Курс физики -Москва: Наука. 1989, т. 1.
10. А.И. Сейдшбек. Мир казахов -Алматы: Рауан, 1993.
11. У. Джанибеков. Эхо. - Алматы, 1991 - с. 212-221.
12. М. Муканов. Казахская юрта. - Алматы, 1981 - с. 48.
13. Ж. Артыкбаев. Казахское общество: традиции и инновации. - Караганда, 1993. с. 165-168.
14. В. Родилов. Ис Сибири. - Москва, 1989, с. 749.
