Научная статья на тему 'Ағзадағы жылуды реттелуінің үдерісі'

Ағзадағы жылуды реттелуінің үдерісі Текст научной статьи по специальности «Фундаментальная медицина»

CC BY
1172
97
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
жылу алмасу / жылуды реттеу / гипотермия / гипертермия / аса қызу / аса салқындау / теплообмен / терморегуляция / гипотермия / гипертермия / перегрев / переохлаждение

Аннотация научной статьи по фундаментальной медицине, автор научной работы — Н. М. Алмабаева, Б. М. Адибаев, Г. О. Ильясова

Бұл жұмыста ағзаға әртүрлі сыртқы үдерістердің (кондукция, конвекция, сәуле шығару және булану) және осы әсерлерге әртүрлі мүшелердің жауабы, яғни ағзада жылу реттелуінің маңызы ұсынылған. Дененің температурасының қалыпты жағдайдан жоғарлауы (артуы) немесе қатты тоңуы өмірлік функциялардың қауіпті бұзылуларына, кейбір жағдайда ауруларға алып келеді.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по фундаментальной медицине , автор научной работы — Н. М. Алмабаева, Б. М. Адибаев, Г. О. Ильясова

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПРОЦЕСС ТЕРМОРЕГУЛЯЦИИ ОРГАНИЗМА

В работе представлены воздействия различных внешних процессов (кондукция, конвекция, излучение и испарение) на организм и ответ различных органов на эти воздействия, то есть вклад терморегуляции организма. Перегрев тела или его переохлаждение приводит к опасным нарушениям жизненных функций, а в некоторых случаях к заболеваниям.

Текст научной работы на тему «Ағзадағы жылуды реттелуінің үдерісі»

УДК 612.55.

Н.М. АЛМАБАЕВА, Б.М. АДИБАЕВ, Г.О. ИЛЬЯСОВА

СЖ.Асфендияров атындагы К,аз¥МУ, биофизика курсы

АFЗАДАFЫ ЖЫЛУДЫ РЕТТЕЛУ1Н1Н, YДЕРIСI

Бул жумыста агзага эртyрлi сыртцы удерстердщ (кондукция, конвекция, сэуле шыгару жэне булану) жэне осы эсерлерге эртyрлi мушелердщ жауабы, ягни агзада жылу реттелутщ мацызы усынылган. Дененщ температурасыныц цалыпты жагдайдан жогарлауы (артуы) немесе цатты тоцуы вмiрлiк функциялардыц цауiптi бузылуларына, кейбiр жагдайда ауруларга алып келедь

ТYйiндi свздер: жылу алмасу, жылуды реттеу, гипотермия, гипертермия, аса цызу, аса салцындау

Тацырыптьщ езектыт. Жылу реттелу - дене мен агзаныц шю ортасы температурасыныц тура;тылыгы. Ол гомеостаздыц мацызды керсетюштершщ бiрi болып табылады.Агзадагы жылу реттелу - белгш бiр аралы;та температураны (36,1...37,2)°С устап туруга негiзделген физиологиялы; жэне химиялы; YДерiстердiц жиынтыгы.

Адам агзасындагы жылу реттелудщ эсер ету ерекшелiктерi мен ;оршаган ортага тэуелдшпн ;арастыру жумыстыц мацсаты болып табылады. Адам денесшщ температурасы ;оршаган ортаныц температурасыныц езгеруiне тэуелсiз болып ;алады. Осындай гомеотермия агзаныц iшiндегi тек температурага байланысты (370С). Ая; - ;ол мен терi (сырт;ы ;абат) пойкилотермияга, ягни олардыц температурасы ;андай да бiр дэрежеде ;оршаган ортаныц температурасына тэуелдi. Тура;ты температураны устап туру Yшiн агза жылу мелшерш сондай ендiрiп жэне жутуы ;ажет, бул YДерiс терморегуляция деп аталады.Сонымен ;атар терморегуляция (жылу реттеу)деп ;оршаган орта температурасыныц ауыткуына ;арамастан тiрi агзалардыц дене температурасын турацты децгейде са;тау ;абшеть

Дене температурасыныц турацтылыгын б1р;атар жылу TYзушi, жылуды шыгарушы агзалардан туратын функционалды; ЖYЙелер, сондай-а; олардыц ;ызметш реттейтiн механизмдер ;амтамасыз етедi.

Жылу реттеу орталыгы -гипоталамус. Крршаган ортаныц ауа температурасына ;арай физикалы; жэне химиялы; реттелуi езгерш отырады. Бул ар;ылы тура;ты температура ;алыптасады. Материалдар мен эдктер: Жыльщанды жануарлар ;оршаган орта температурасы езгерген кезде дене температурасын бiршама тура;ты са;тайды (кустар мен CYт;оректiлер). Ец жогаргы сатыда, эрине адам агзасы турады.

Сал;ын;анды жануарлар дене температурасы ;оршаган ортага тэуелдi жануарлар (балы;тар, ;осмекендшер мен бауырымен жоргалаушылар) болып табылады.

Дене белiктерiнiц температурасыныц белшу^ ;олты; - (36-37)оС; ауыз куысы - (37,2-37,5)оС; тiк iшек -(37,5-37,9)оС; iшкi агзалар - (37,8-38>С; бауыр - (38,5-39,5)оС; кеуде - (30-34>С; ;ол - (29,5-33)оС; ая;тыц сауса;тары, мурынныц ушы - 22оС. Температураныц темендеуiне ;арай жылудыц TYзiлуi де артады, ал оныц 250С-тан 35°С-;а дейiн кетерiлуi сондай шамага темендейдi. Температурасы 40°С-тан ас;анда жылу ендiрiлуi арта бастайды. Терморегуляцияныц ар;асында агзаныц iшiндегi температура жутылу, жылудыц ендiрiлуi мен жогалтуына ;арамай эр;ашан тура;ты са;талады. Негiзiнде тэулж iшiнде адам денесiнiц температурасы (0,5-0,9)оС аралыгында ауыт;ып отырады. Кешкi 1618 сагатта ец жогары мэнге, ал тацгы 3-4 сагатта ец теменп мэнге ие болады С^нде температура темендейдi, KYндiз - артады) (1-сурет):

Сурет 1 - Дене температурасы мен уа;ыттыц тэуелдiлiк ;исыгы.

Дененiц температурасыныц езгерiсi iшкi биологиялы; сагаттармен ба;ыланады. Жылу реттелуiнiц механизмi химиялыц (жылудыц TYзiлуi) жэне физикалыц (жылудыц шыгарылуы) болып екiге белшедь

^Жылу TYзiлуiнiц, ягни агзадагы химиялы; Yдерiстердiц шамасын бас;аруды химиялы; жылу реттелуi болады;

^ Жылудыц сырт;а берiлуiн бас;аруды физикалы; жылу реттелуi деп атайды.

Осы механизмдерге байланысты ;алыпты жагдайда денеде TYзiлген жылу шыгын болган жылудыц орнын толтырып отырады. Сонды;тан температураныц тура;тылыгы са;талады. Ягни: дене температурасыныц тура;тылыгы жылу TYзiлуi мен шыгарылу YДерiстерiнiц динамикалы; тепе-тецдiгi жагдайында са;талады.

1. Химиялык жылу реттелушде жылу органикалык заттар тоттыккан кезде пайда болады. Мысалы, 1г акуыз, не кeмiрсу тотыкса 4,1 ккал; ал 1г май тотыкса 9,3 ккал жылу пайда болады. Бул экзотермиялык реакция.

Жылу агзаныц кызмет мен негiзгi зат алмасуында улкен рел аткарады. Онда механикалык, химиялык, осмостык жэне электрлж жумыстар жасалады. Жылу агзаныц ене бойында, эсiресе келденец - жолакты булшыкет пен бауырда eндiрiледi. Тyрлi агзалардагы жылудыц улеа: булшык етте -60%; шек-карын мен бауырда - 30-20%; буйрек пен бас;а да агзаларда - 10-20% курайды.

2.Физикалык жылу реmmелуi жылуды шыгару жолдарына байланысты/

1. Кондукция - жогары кызган дененщ айтарлыктай кызбаган денеге тiкелей жанаскан кезде жылудыц бершуь Мысалы: дененщ сумен, ауамен жанасуы;

2. Конвекция - жылудыц сырткы ортага берiлуi. Сонымен катар, егер терi бетiнiц немесе киiм кабаттарыныц температурасы ауаныц температурасынан кеп болса да конвекция кубылысы ЖYрiп отырады. Кшмаз адамныц терi бетiнде жакын аралыкта жел болмаса, калыцдыгы (4 - 8) мм болатын ауа кабаты оныц жылу eткiзгiштiгi есебiнен кызады. Алыс жаткан кабаттар ауаныц табиги козгалысы немесе козгаушы сырткы ^штщ эсерiнен жылынады. Ауаныц козгалыс жылдамдыгыныц артуымен адамды коршаган шекаралас кабаттыц калыцдыгы 1 мм-ге дейiн кемидь

Тыныс алу жолдарыныц конвекция аркылы жылудыц жутылуы, дем алатын ауаныц температурасы дене температурасынан темен болган жагдайда терi кабатына караганда аз болады. Жылу бершу барометрлiк кысымныц артуымен жогарлайды.

3. Сауле шыгару (температурасы аз заттарга карай багытталган дене бетiнен шыгатын инфракызыл сэуле TYрiндегi).

4. Булану (кiлегей кабаттардан, екпе аркылы тер шыгару; ылгалдыц терi бетiнен, тыныс алу жолдары мен eкпенiц сiлекейлi кабыкшаларынан булануы). Булану - ауаныц температурасы жогары мэнге ие болгандагы жылу бершуь Кэдiмгi жагдайда адам денесiнiц кеп белтннен сезiлмейтiн (кeрiнбейтiн) тер белшед^ ол тер бездерiнiц белсендi емес катысуынсыз - ак су диффузиясыныц нэтижесiнде пайда болады. Мунда алаканнан, табаннан жэне колтыктан (дене бетiнiц жуыктап алганда 10%-н курайды) Yздiксiз тер шыгатындыктан, бул жагдай ескерiлмейдi.

Нэтижесшде тэулiгiне агза буланудан орташа есеппен 0,6 литр су жогалтады. Себебi

1г су буланганда жуыктап алганда 2,5 кДж жылу жогалтады, ал тэултне жылудыц шамасы шамамен 1500 кДж курайды. Ауаныц температурасыныц жогарлауына жэне жумыс ауырлыгы дэрежесiне карай артериялык кантамырларыныц жэне нерв ЖYЙесi реттелуiнiц тер бездерi аркылы судыц белсендi енуi есебiнен тердiц шыгуы KYшейедi, ягни бiр ауысымда 5 литрге, кейбiр жагдайларда 10 - 12 литрге дешн жетедi. Сонымен катар жылу берк^ де артады.

Жалпы денеден берiлетiн жылудыц 70% конвекция мен радиация аркылы шыгын болады. Оныц 55% денеден таралуы, 15% eткiзуi аркылы кетедi. Жалпы денеден бершетш жылудыц 27% терiмен екпеден су

буланганда, 3% eкпедегi ауаны, нэжiстi, несептi жылытуга жумсалады.

Изотермияныц реттелутде терморецепторлар: шетю (терi, кiлегейлi кабат, iшек-карын жолы агзалары) жэне орталык (гипоталамус, ортацгы ми, ми кыртысы) болып бeлiнедi. Импульстер терморецепторлардан талшыктарыныц бойымен жулынга келедi, жулыннан -таламус жолымен гипоталамуска жэне ми кыртысына келедi. Гипоталамустыц алдыцгы ядролары физикалык, ал арткы ядролары химиялык жылу реттелуiн кадагалайды.

Температураны реттеушi жылу орталыгы аралык мига тэуелдi болады. Температураны реттеушi орталыктыц кызметiне екi фактор эсер етед^ кан температурасы жэне рефлекторлык эсер. Жылу пайда болатын жэне беретш MYшелерге козу нерв ЖYЙесiмен келедi. Тiтiркендiру кезiнде рефлекторлык жолмен жылуды реттейтш реакцияны тудыратын аппараттарга - терiдегi жылуды жэне суыкты кабылдайтын рецепторлар, тыныс алу жолдарындагы жэне iшкi MYшелердегi рецепторлар жатады.

Сондай-ак гипоталамустагы терморецепторлардыц мацызы зор. Себебi гипоталамустыц алдыцгы бeлiмi терщеп тамырлар тонусын, тер бeлiнудi, ыстыктан ентiгудi езгерте отырып, жылудыц тиiмдi TYPДе берiлуiн реттеудi камтамасыз етедь Ал гипоталамустыц арткы бeлiмi денедеп алмасу Yрдiстерiнiц децгейiн, жылу жасалуды YЙлестiредi. Дененiц тeменгi температурасын (гипотермия) да, жогаргы температурасын (гипертермия) да терморецепторлар ^шейтедь Егер зат алмасудыц белсендiлiгiне карамастан агзаныц жылу eндiрiлуi жылу беру шамасына караганда темен болса, онда гипотермия деген атка ие болган дене температурасыныц тeмендеуi пайда болады. Ал гипертермияда агза сырткы температура, ауаныц ылгалдылыгы 100% болганда тердiц булануы немесе дене бетшдеп ылгал MYMкiн емес болуыныц эсер ету жагдайы анагурлым жецш дамиды. Гипертермия узак болган жагдайда «жылулык соккы» кубылысы дамуы MYMкiн. Агзаныц бул KYЙi терiнiц кызаруымен сипатталады: сырткы кан тамырларыныц улгаюы, тердiц бeлiнбеуi, орталык нерв ЖYЙесi кызметiнiц (багыт - багдардыц, сандырактау) бузылуы. Гипертермия жецiл жагдайларда сырткы кан тамырларыныц бiрден улгаюынан кан кысымыныц тeмендеуiнен жылулык талып калуда кeрiнедi [1]. Тер шыгарудыц мацызы: жылу реттелуше, алмасу eнiмдерiмен гомеостазды камтамасыз етуге катысады. Тер бездерi [эккриндiк (майда)жэне апокриндiк (iрi)]терiде орналаскан. Температурасы (18-20)оС жагдайда тэулiк бойындагы мeлшерi - 500 мл, ал тердщ рН = (3,8-5,6) курайды. Сонымен катар тердщ курамын кургак калдык (1-2)% пен су (99-98)% курайды. Тэжiрибелер керсеткендей ец кеп шыгаратын агза терi екеш дэлелденген, ол барлык жылудыц (82-85)% -ын курайды. Аса каркынды шыкканда тер эркашан буланып Yлгермейдi де, тамшы TYрiнде бeлiнедi. Осы жагдайда терiнiц ылгал кабаты жылу беруге кедерп жасап, агзаныц кызып кетуше жол ашады. Адам ылгалды термен катар кеп мелшерде туз (1литр терде (2,5...2,6) г натрий хлоридшщ мeлшерi бар) жэне суда еритш дэрумендердi жогалтады, ал ол кезегшде канныц коюлануына жэне ЖYрек жумысыныц нашарлауына алып келедi.

Дененщ жалпы массасыныц 1% -на тец су мелшерш жогалтуы адамда ;атты шелдеу сезiмiн тудырады, ал судыц 5 %-ын жогалтса естен танады, 10% - елiмге экеледi. Белiнген тердщ мелшерi агзаныц жеке ерекшелiктерiне де, сонымен ;атар климатты; жагдайларга бешмделу дэрежесiне де тэуелдi. Ылгалдыц ;ар;ынды булануы температура мен ауаныц ;озгалу жылдамдьнына байланысты.

Дем алу жолдары ар;ылы тэулiгiне ылгалдыц (300...350) грамм шамасы буланады, ал ол ез кезепнде (750...875) кДж жылуды шьнындалуына алып келедi.

Уа;ыт бiрлiгi шшдеп жылуды жалпы шьнындалуы жуы;тап алганда мына формуламен аны;талады:

д = 0,6547^(1 + к),

мундагы q - тердiц белiну ;ар;ындылыгы, г/саг, ол адамды елшегенде аны;талады; к-;оршаган ортаныц температурасына тэуелдi екпе ар;ылы жылу берудiц есептегендегi коэффициентi: 00С температурада к=0,43; егер 18°С - 0,3; ал 28°С - 0,23.

Непзп сэуле шыгару тол;ын узындьны (4.

'м диапазонындагы инфра;ызыл

..50) 10-6-

сэулелерге тэн. Сонда уа;ыт бiрлiгi iшiндегi жылудыц шьнындалуы мынаган тец болады:

Q = Б5(Т4 - То4)

мундагы 5- адам денесшщ бетю к;абатыныц ауданы, м2. Егер адамныц массасы мен бойыныц бшктт белпаз болса,

онда 5= 1,5м2; 5- келтчршген сэуленщ коэффициент!, Вт/(м2- К4]: адамныц тер1 к^баттары уппн 5=5,1- Ю-8; Т^-адам

денесшщ бетю ;абатындагы температура: киiмсiз болганда ол 306 К (33°С сэйкес); То - ;оршаган ортаныц температурасы, К (2-сурет) [2].

Сурет 2 - Адам денесшщ беттж ауданын аны;тау Yшiн адамныц массасы мен бойыныц биiктiгi арасындагы

тэуелдiлiк графип

Цорытынды жэне нэтижелер: Сонымен ендiрiлген жылу мелшерi адамныц жас ерекшелiктерi мен денсаульнына байланысты. Жылу енiмi физикалы; жумыс жасаганда артады, ол ;анша кеп болса, сонша жумыс ауырлайды. Дененiц iшкi температурасын ;алыпты децгейiнде устап туру Yшiн уй;ыдан туру жэне уйы;таганда адам агзасында эр;ашан ауаныц, ылгалдыльщтыц, ауаныц орын ауыстыруы, KYннiц жылуыныц, атмосфералы; ;ысым мен киiмнiц термоо;шауланган ;асиетшщ езгерiсiне дагдылануы ;ажет.

Сонымен ;атар тама;ты ;абылдаганда жэне оны тама;тыц барлы; энергиясыныц 80% жылуга айналады.

Кар;ынды физикалы; жаттыгулар жагдайында тура;ты KYЙге Караганда энергияны тутыну

анагурлым артады. Дене бетшен конвекция мен сэуле шыгару жолымен жылудыц берiлуi тек сырт;ы ортаныц температурасы 300С болганда гана орындалады. Егер ауаныц температурасы осы шектен жогары болса, онда жылудыц кеп белт терi бетiндегi ылгалдыц (тердiц) булануы жолымен бершед^ ал дене бетшщ температурасына жа;ын ауаныц температурасында жылу бершу тек тердiц белiнуi есебшен ЖYредi. Сонда агза ылгалды кеп жогалтады, сонымен ;атар агзаныц емiр CYPуiнде мацызды ;ызмет ат;аратын туздардан да айырылады. Мысалы, температурасы 300С болган ортада ауыр физикалы; жумыс жасаганда адам бiр ауысымда (сменада) (10 - 12) литр ылгалды жогалтады.

ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1

1 М.В.Волькенштейн. Биофизика. - М.: 2008. - 311 с.

2 В.А.Тиманюк, Е.Н.Животова. Биофизика. - Харковь: 2003. - 125 с.

Н.М. АЛМАБАЕВА, Б.М. АДИБАЕВ, Г.О. ИЛЬЯСОВА

Курс биофизики КазНМУ им.С.ДАсфендиярова

ПРОЦЕСС ТЕРМОРЕГУЛЯЦИИ ОРГАНИЗМА

Резюме: В работе представлены воздействия различных внешних процессов (кондукция, конвекция, излучение и испарение) на организм и ответ различных органов на эти воздействия, то есть вклад терморегуляции организма. Перегрев тела или его переохлаждение приводит к опасным нарушениям жизненных функций, а в некоторых случаях - к заболеваниям.

Ключевые слова: теплообмен, терморегуляция, гипотермия, гипертермия, перегрев, переохлаждение

N.M. АLMABAYEVA, B.M. АDIBAYEV, G^. YLIYASOVA

Asfendiyarov Kazakh National medical university

PROCESS OF THERMOREGULATION OF THE BODY

Resume: The article presents the impact of various external processes (conduction, convection, radiation and evaporation) on the body and the response different organs of these effects, that is, the contribution thermoregulation of the body. Overheating body and overcooling leads to a risk of violation of vital functions, and in some cases - to disease. Keywords: heat exchange, thermoregulation, hypothermia, hyperthermia, overheat, undercooling

УДК 616.831-005.4

А.С. ЖУСУПОВА, Р.С. ТАУТАНОВА

АО «Медицинскийуниверситет Астана», Кафедра невропатологии с курсом психиатри и наркологии

ФАКТОРЫ РИСКА РАЗВИТИЯ ИШЕМИЧЕСКОГО ИНСУЛЬТА

Одним из актуальных и приоритетных проблем современной неврологии является ишемический инсульт, требующий дальнейшего изучения в связи со значительной распространенностью и высокой степенью инвалидизации. В последние годы в мировой медицинской науке непрерывно возрастает интерес к исследованию роли факторов воспаления в патогенезе инсульта, а также прогнозированию риска первичных и вторичных цереброваскулярных катастроф по уровню воспалительных маркеров в различных популяциях. В связи с этим важной задачей представляется изучение роли воспалительных реакций в патогенезе развития мозговой ишемии. Ключевые слова: инсульт, воспаление, атеросклероз, ишемия, С-реактивный белок, кардиоваскулярные заболевания.

Цель статьи: провести краткий обзор научных, клинических исследований по факторам, предрасполагающим к развитию ишемического инсульта.

Актуальность статьи:

Острые нарушения мозгового кровообращения (ОНМК) занимают второе место среди причин смертности и является третьей по причинам инвалидизации в мире [1].

В настоящее время инсульт объявлен глобальной эпидемией, угрожающей жизни и здоровью населения всего мира. Ежегодно около 17 миллионов человек страдают от инсульта, 70% из которых живут в странах с низким или средним уровнем доходов [2]. Прогнозируется, что смертность от инсульта к 2030 году достигнет 7,8 млн, если не будут предприняты единые общемировые меры по борьбе с мозговым инсультом (МИ) [3]. В Республике Казахстан (РК) МИ по распространенности занимает третье место, незначительно уступая инфаркту миокарда и

злокачественным новообразованиям. По данным официальной статистики в 2015 году более 40 тысяч казахстанцев перенесли инсульт, из них 24% со смертельным исходом. Заболеваемость инсультом в различных регионах страны составляет от 2,5 до 3,7 случая на 1000 человек в год, а смертность от 100 до 180 случаев на 100 тыс. человек. МИ является главной причиной инвалидизации в РК и составляет 104,6 на 100 000 населения [4].

В Республике Казахстан проблема борьбы с ОНМК является одним из приоритетных ключевых направлений социальной политики. Для совершенствования медицинской помощи больным с ОНМК был разработан проект по созданию региональных инсультных центров, который вошел в программу развития здравоохранения Республики Казахстан «Саламатты Казахстан» на 2011-2015 годах. Благодаря открытию сети региональных сосудистых центров, разработки и реализация комплекса мероприятий по предупреждению

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.