КИБЕРҚЫЛМЫС ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ Текст научной статьи по специальности «Право»

ЭОЖ 340.15

КИБЕРЦЫЛМЫС ЖЭНЕ

АХМЕТЦАЛИ АМИНА ТАЛГАТЦЫЗЫ

Шерхан Муртаза атындагы Халыккаралык Тараз инновациялык институты «Зац» факультетшщ 4 курс студентi

Еылыми жетекшi : зац гылымдарыныц магистрi ДАТЕЕВА АЙБАЛА МЕЙРАМХАЩЫЗЫ

Аннотация. Мацалада Казацстан Республикасындагы киберцуцыц бузушылыцтар мен цуцыцтыцреттеу мэселелер1 царастырылады. Киберцуцыц бузушылыцтардыц, соныц 1ш1нде алаяцтыц, деректерд1 урлау жэне кибербуллинг сияцты тYрлi тYрлерi туралы айтылады. Киберцуцыц бузушылыцтармен кYресудi реттейтт цуцыцтыц нормалар мен зацдар, соныц штде Кылмыстыц кодекс жэне киберцаутЫздт туралы зацдар талцыланады. Сондай-ац, цуцыц цоргау органдары мен халыцаралыц ынтымацтастыцтыц рвлi квтершп отыр. Мацалада киберцаутЫздт пен цогамныц киберцауттер туралы хабардарлыгын арттыру цажеттштне назар аударылады.

Клт свздер: Киберцуцыц бузушылыц, киберцаутЫздщ цуцыцтыц реттеу, Казацстан Республикасы, цуцыц цоргау органдары, халыцаралыц ынтымацтастыц, деректердi урлау, алаяцтыц, кибербуллинг.

Аннотация. В статье рассматриваются проблемы киберпреступности и правового регулирования в Республике Казахстан. Освещены различные виды киберпреступлений, такие как мошенничество, кража данных и кибербуллинг. Обсуждаются правовые нормы и законы, регулирующие борьбу с киберпреступностью, включая уголовный кодекс и законы о кибербезопасности. Также поднимается вопрос о роли правоохранительных органов и международного сотрудничества в этой сфере. В заключение, статья акцентирует внимание на необходимости повышения кибербезопасности и осведомленности общества о киберугрозах.

Ключевые слова: Киберпреступность, кибербезопасность, правовое регулирование, Республика Казахстан, правоохранительные органы, международное сотрудничество, кража данных, мошенничество, кибербуллинг.

Annotation. The article discusses the issues of cybercrime and legal regulation in the Republic of Kazakhstan. It highlights various types of cybercrimes, such as fraud, data theft, and cyberbullying. Legal norms and laws regulating the fight against cybercrime, including the Criminal Code and cybersecurity laws, are discussed. The role of law enforcement agencies and international cooperation in this area is also raised. In conclusion, the article emphasizes the need to enhance cybersecurity and raise public awareness of cyber threats.

Key words: Cybercrime, cybersecurity, legal regulation, Republic of Kazakhstan, law enforcement agencies, international cooperation, data theft, fraud, cyberbullying.

Киберкылмыс — бул аккпараттык технологиялар мен интернеттщ ккаркынды дамуыныц нэтижесшде пайда болган кукъщ бузушылыкктар мен зацсыз эрекеттердщ жиынтыгы. Заманауи когамда киберкукъщ бузушылыкктар жеке тулгалардыц, уйымдардыц, iimi мемлекеттердщ каушаздшне зор кдуш тeндiредi. Олар жеке аккпараттарды, ккаржылык деректердi урлаудан бастап, зиянды багдарламалар таратуга дешнп эрекеттердi камтиды. Киберкуккык бузушылыкктардыц шекарасыздыгы бул проблеманы халыкдралыкк децгейде шешудi талап етедь

Киберкукык бузушылыктардыц кауштшп олардьщ масштабында, инновациялык тэсiлдерде жэне кYPделiлiкте жатыр. Сондыктан, киберкукык бузушылыктарга карсы KYpec элемдiк кауымдастыктыц назарында. ^азакстан Республикасында киберкукык бузушылыктардыц алдын алу, оларга карсы кYресу шаралары мен кукыктык негiздерi калыптаскан.

Киберкылмыс эртYрлi формаларда кeрiнедi, олардыц арасында ец таралган тYрлерi:

• Алаяктык: Кибер алаяктык - интернет аркылы адамдарды алдау. Алаяктар фишинг, онлайн-сауда алаяктыктары, кредиттiк карталарды жою сиякты эдiстердi колданады. Мысалы, фишинг-сайттар азаматтардыц жеке мэлiметтерiн урлау Yшiн кещнен колданылады, ал алаяктар банк карталарына немесе жеке есепшоттарга кол жетюзу Yшiн фальшивый хабарламаларды пайдаланады.

• Деректерд1 урлау: Компьютерлiк жYЙелерден жеке акпараттарды, каржылык мэлiметтердi немесе коммерциялык купияларды урлау киберкукык бузушылыктардыц мацызды бeлiгi болып табылады. Деректердщ урлануы компаниялар мен жеке тулгалар Yшiн ауыр салдарларга экеп согуы мYмкiн. Мысалы, 2017 жылы Yahoo компаниясы хакерлiк шабуылдан 3 миллиардтан астам аккаунттыц деректерiн жогалтты.

• Кибербуллинг: Элеуметпк желiлер мен интернет платформаларында психологиялык кысым керсету. Бул кубылыс кeбiнесе жастар арасында кездеседi, жэне оныц нэтижесiнде адамдардыц психикалык денсаулыгына терiс эсер етедi. Кибербуллингпен ^ресу Yшiн элеуметтiк желiлер мен мектептерде акпараттык наукандар мен шаралар уйымдастырылуы кажет.

• Зиянды баFдарламалар: Компьютерлер мен желiлерге зиян келтiретiн вирус, троян, шпиондык багдарламалар — киберкукык бузушылыктардыц тагы бiр тYрi. Мундай багдарламалар акпараттарды урлау немесе жYЙелердi бузу Yшiн колданылатындыктан, киберкаушаздштщ мацызды аспекта болып табылады.

Киберкукык бузушылыктармен куресудщ кукыктык нег1здер1

^азакстан Республикасында киберкукык бузушылыктарга карсы кYрес максатында бiрнеше кукыктык нормалар мен зацдар кабылданган. Олардыц iшiндегi негiзгi зацдар:

• "Акпараттандыру туралы" Зацы: Бул зац акпараттык жYЙелер мен ресурстарды коргау, киберкауiпсiздiк шараларын реттеу, акпараттык инфракурылымды дамытуга арналган. Зац акпараттык каушаздшт камтамасыз ету бойынша мемлекетпк органдардыц мiндеттерiн аныктайды.

• "Акпараттык каушс1зд1к туралы" Зацы: Зац акпараттык каушаздшт камтамасыз ету, киберкукык бузушылыктардыц алдын алу, акпараттык жYЙелер мен желшердщ кауiпсiздiгiн коргау максатында кабылданган. Бул зац киберкукык бузушылыктарды тергеу мен оларга жаза колдану тэртiбiн реттейдь

• ^азакстан Республикасыныц ^ылмыстык Кодека: Бул кодекс киберкукык бузушылыктарга жауапкершшкп белгшейдь 2014 жылгы eзгерiстер бойынша, киберкукык бузушылыктар Yшiн жазалар катайтылады, ал зацды тулгаларга катысты жауапкершшк енгiзiледi. Мысалы, 197-бап мКомпьютерлiк акпаратты жою немесе езгерту" киберкукык бузушылыктары Yшiн кылмыстык жауапкершiлiктi белгiлейдi.

Халыкаралык децгейде киберкукык бузушылыктарга карсы ^рес Будапешт конвенциясы аркылы реттеледi. Бул келiсiм киберкукык бузушылыктардыц алдын алу, тергеу жэне жаза тагайындау механизмдерше арналган. Будапешт конвенциясы акпараттык технологиялардыц халыкаралык стандарттарын эзiрлеу, киберкукык бузушылыктарды тергеу кезшде халыкаралык ынтымактастыкты дамыту максатында кабылданган.

^азакстандаFы киберкылмыска карсы кукык корFау органдары

^азакстанда киберкукык бузушылыктарды зерттейтш жэне тергеумен айналысатын арнайы бeлiмшелер курылды. Олардыц шшде:

• Киберкаушс1зд1к женшдеп комитет: Бул орган акпараттык каушаздшт камтамасыз ету, киберкукык бузушылыктарды аныктау мен тергеу Yшiн жауапты. Комитет киберкаушаздш саласында мемлекетпк саясатты жYзеге асырады.

• ¥лттык каушс1здж комитет! (¥^К): Киберкукык бузушылыктарга карсы кYрес жYргiзедi, кукык коргау органдарыныц Yйлестiрушi рeлiн аткарады. ¥^К киберкукык бузушылыктарды тергеу, оларга кукыктык жауапкершiлiкке тарту шараларын жYзеге асырады.

Киберкукык бузушылыктарды тергеу механизмдерi тYрлi кадамдарды камтиды. Буларга жедел-iздестiру шаралары, акпараттык жYЙелер мен желiлердi тексеру, кукык бузушыларды устап, оларга катысты кылмыстык iс козгау жатады. Мундай тергеулер кукык коргау органдарыныц мамандарымен, киберкауiпсiздiк жeнiндегi эксперттермен бiрлесе жYзеге асырылады.

Киберкаушс1зд1кт1 камтамасыз ету шаралары

Киберкаушаздш мэселесi тек кукык коргау органдарыныц гана емес, барлык азаматтардыц жауапкершшгшде. Киберкауiпсiздiктi камтамасыз ету Yшiн келес шараларды жYзеге асыру кажет:

• БЫм беру: Киберкауiпсiздiк бойынша бiлiм беру багдарламаларын енгiзу, халыкты акпараттык каушаздш негiздерiмен таныстыру. Мысалы, мектептер мен университеттерде киберкауiпсiздiк сабактарын енпзу аркылы жастардыц акпараттык сауаттылыгын арттыру.

• Акпараттык технологиялар мен желшерд1 KopFay: Компьютерлiк жYЙелер мен желшердщ кауiпсiздiгiн камтамасыз ету, антивирус багдарламаларын, брандмауэрларды жэне баска да каушаздш шараларын колдану. Мысалы, кэсiпорындар мен уйымдарда акпараттык кауiпсiздiк жYЙелерiн енпзу, кызметкерлердщ киберкауiпсiздiк бойынша бiлiмiн арттыру.

• Киберкукык бузушылыктарды болдырмау уш1н акпараттык наукандар уйымдастыру: Халык арасында киберкукык бузушылыктардыц зардаптары туралы хабардар ету, элеуметпк желiлерде кауiпсiздiк ережелерш насихаттау. Мысалы, интернет алаяктыктарыныц белгiлерi мен тэсiлдерi туралы акпараттарды кещнен тарату.

Киберкылмыстыц элеуметтж салдары

Киберкукык бузушылыктардыц когамга тигiзетiн эсерi зор. Олардыц негiзгi элеуметтiк салдары:

• Жеке тулFaлap мен кoFaмFa эсер1: Кибербуллинг, жеке деректердi урлау сиякты эрекеттер азаматтардыц психологиялык жэне эмоционалдык жагдайына терiс эсер етедi. Бул мэселе эсiресе жастар арасында eткiр, ейткеш кибербуллинг жэбiрленушiнiц психикалык денсаулыгына терю ыкпал етуi мYмкiн.

• Экономикалык шыFындap: Киберкукык бузушылыктар компанияларга, банктерге, жеке тулгаларга Yлкен каржылык шыгындар экеледi. Мысалы, 2020 жылы американдык SolarWinds компаниясына жасалган шабуыл 6y^ элем бойынша миллиондаган доллар шыгынга экеп сокты.

• Элеуметт1к сешмнщ темендеу1: Киберкукык бузушылыктар когамдагы сешм децгейiн тeмендетедi. Халыктыц жеке мэлiметтерiнiц кауiпсiздiгiне деген сенiмi жогалуы, бизнес пен мемлекетке деген сешмнщ азаюына экеп согады.

БoлaшaктaFы тенденциялар

Киберкукык бузушылыктардыц эволюциясы мен болашактагы тенденциялары:

• Киберкукык бузушылыктардыц курделену1: Заманауи технологиялардыц дамуы киберкукык бузушылыктардыц ^рделенуше экеледi. Киберкукык бузушылар акпараттык жYЙелердi бузу Yшiн жаца тэсiлдердi колдана бастайды. Мысалы, жасанды интеллект пен машиналык окыту технологиялары киберкукык бузушылардыц жумысын жецiлдетедi.

• ^укыктык нормалардыц даму перспективалары: Киберкукык бузушылыктарга карсы ^ресуде кукыктык нормаларды жацарту, халыкаралык ынтымактастыкты ныгайту кажеттiлiгi артады. ^азакстан Республикасы халыкаралык стандарттарга сэйкес киберкаушаздш саласындагы зацнаманы жацарту керек.

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

• Киберкаушаздж саласындагы гылыми зерттеулердщ артуы: Еылыми-зерттеу институттары мен жогары оку орындары киберкдушаздш мэселелерiне ерекше назар аудара бастайды. Жаца технологияларды дамыту, акпараттык кдушаздш'п ккамтамасыз ету женшдеп гылыми жумыстардыц нэтижелерi когам мен мемлекет Yшiн мацызды болады. Корытынды

Киберкукык бузушылыкктармен кYрес — тек куккык коргау органдарыныц гана емес, когамныц да ортак мiндетi. Киберкукыкк бузушылыкктардыц алдын алу Yшiн кукыктык, техникалык жэне элеуметтiк шараларды кешендi тYрде жYзеге асыру ккажет. ^азакстан Республикасы киберкдушаздш саласында халыккаралык нормаларга сэйкес зацнамасын жетiлдiру, акпараттык технологияларды дамыту, ккогамды акпараттандыру аркылы киберкукыкк бузушылыщтарга карсы кYресте белсендi рел аткдруга тиiс.

Тек осындай кешендi шараларды iске асыру аркылы гана киберкукъщ бузушылыкктардыц алдын алып, когамда киберкдушаздшт камтамасыз етуге кол жетюзуге болады.

ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:

1. ^азакстан Республикасыныц Конституциясы. - Алматы, 1995.

2. ^азакстан Республикасыныц ^ылмыстык кодексi. - Алматы, 2014.

3. ^азакстан Республикасыныц «Аккпараттандыру туралы» Зацы. - Алматы, 2007.

4. ^азакстан Республикасыныц «Аккпараттык кдушаздш туралы» Зацы. - Алматы, 2018.

5. Будапешт конвенциясы (2001). Киберкукык бузушылыщтарга карсы кYрес жeнiндегi халыкаралык келiсiм.

6. Назарбаев Н.Э. ^азаккстан-2050: Бiр макксат, бiр мYДде, бiр болашак. - Астана, 2012.

7. Киберкаушаздш: Тужырымдама (2020). ^азакстан Республикасыныц акпарат жэне когамдык даму министрлiгi.

8. Эбдiров С. «Киберкукык бузушылыкктарды тергеу мэселелерЬ). - Юридический журнал, 2021, № 5.

9. Молдабеков С. «Киберкаушаздк жэне кукъщ коргау органдары». - Зацгер, 2019, № 2.

10. World Economic Forum. (2021). The Global Risks Report 2021.

11. Alzhanov A., Tleuov A. «Cyber Crime in Kazakhstan: Current Trends and Challenges». -International Journal of Cyber Criminology, 2022, 16(1), 12-25.

12. Kairzhanov M. «Cybersecurity in the Republic of Kazakhstan: Legal Framework and Challenges». - Journal of Law and Cyber Warfare, 2020, 9(2), 77-90.

13. Вахитов Д. «Кибербуллинг: ^азаккстандагы зацнамалык жэне элеуметпк аспектшер». -Юридическая наука, 2022, № 4.