CC BY
42ЭОЖ 342.72/.73
ЦИФРЛАНДЫРУ ДЭУ1Р1НДЕГ1 ДЕРБЕС ДЕРЕКТЕРД1 КОРГАУ: КОНСТИТУЦИЯЛЬЩ-К^КЬЩТЫК АСПЕКТ
Жетписов Серик Кожанович
Торайгыров университеттщ «Кууцыцтану» кафедрасыныц профессоры, зац гылымдарыныц докторы, Цазацетан Республикасы, Павлодар ц.; e-mail: [email protected]
Алибаева Гульнар Айтчановна
Д.А. Конаев атындагы Еуразия зац академиясыныц профессоры, зац гылымдарыныц докторы, Казацстан Республикасы, Алматы ц.; е-mail: [email protected]
Дубовицкая Ольга Борисовна
Торайгыров университеттщ «К¥цыцтану» кафедрасыныц ага оцытушысы, зац гылымдарыныц магистрi, Кaзaцcтaн Республитсы, Павлодар ц.; е-mail: [email protected]
Аннотация. Мацала жаhандыц цифрландыру дэугртдегг жеке деректердг цоргаудыц конституциялыц-цуцыцтыц неггздерт зерттеуге арналган. Авторлар, ец алдымен, жеке вмгрдг цоргауга конституциялыц цуцыцтарды, оныц штде отбасылыц жэне жеке цупи-яны сацтау цуцыгын, сондай-ац жеке жинацтар мен салымдардыц цупиясын сацтау цуцыгын; телефонмен свйлесулерд1, телеграфтыц жэне пошталыц хабарламаларды жэне т.б. цоса алганда, хат алмасудыц цупиялылыгына цуцыгын реттейтт халыцаралыц ак-тшер мен цазгргг цазацстандыц зацнамага салыстырмалы цуцыцтыц талдау журггздг;
Бул мацалада жаhандыц цифрландыру дэугргнде жеке вмгрге цол сугылмаушылыц цуцыгын цамтамасыз етуге жэне цоргауга кетлдгк беретт халыцаралыц цуцыцтыц жэне т улттыц цуралдар усынылады, сондай-ац жеке вм1рге араласпаудыц зацнамалыц кетлдгк-о терг (соныц штде жеке вмгрдг бацылаудан цоргау кетлдгктерг жэне ол туралы ацпарат-ф ты таратпау кетлдгктерг) талданды.
^ Мацалада жеке деректерд1 жинау, жинацтау, автоматтандырылган дерекцор серверы лертде кездейсоц немесеруцсатсыз труден, взгертуден/жоюдан, таралып кетуден немесе g таратудан тшмдг цоргау Yшiн тигстг шаралар мен цуралдарды енг1зу цажетттгг неггз-g дeлeдi.
< Сонымен цатар, мацалада конституциялыц цуцыцтыц тужырымдамалыц аппаратын | кецейту цажеттыг дербес дeрeктeрдi цоргау саласындагы конституциялыц-цуцыцтыц © институттарга цатысты ацпараттандыру мен цифрландырудыц барлыц процест цамти-^ тын жаца терминологиялыц жYйeлeрдi цалыптастыру туралы сурацтар талданады.
Талдау нэтижeлeрi бойынша авторлар дербес дeрeктeрдi конституциялыц-цуцыцтыц танудыц жэне цуцыцтыц цоргаудыц мэселелж багыттарын тужырымдады. Сондай -ац, цол сугылмаушылыцца цатысты улттыц зацнаманы жeтiлдiру бойынша кeйбiр усы-ныстар тужырымдалып, цуцыцтыц цатынастарды цифрландырумен жэне тутастай алганда-цифрлыц цуцыцтыц кещстжтщ пайда болуымен жэне цифрлыц цуцыцтардыц кeцeюiмeн байланысты цуцыцтыц саладагы жаца тужырымдамалыц цатарды тYсiнугe н эрекет жасалды.
g TYWHdi свздер: адам цуцыцтары, цуцыцтарды цифрландыру, цол сугылмаушылыц, жеке
§ деректер, цуцыцтарды цоргау, цупиялылыц.
<
п <1
| ЗАЩИТА ПЕРСОНАЛЬНЫХ ДАННЫХ В ЭПОХУ
ЦИФРОВИЗАЦИИ: КОНСТИТУЦИОННО-ПРАВОВОЙ АСПЕКТ
Жетписов Серик Кожанович
Доктор юридических наук, профессор кафедры «Правоведение» Торайгыров университета, Республика Казахстан, г. Павлодар; e-mail: [email protected]
и
X
^
X
н
и
ш ей
Алибаева Гульнар Айтчановна
Доктор юридических наук, профессор Евразийской юридической академии им. Д.А.
Кунаева, Республика Казахстан, г. Алматы; е-шаИ: [email protected]
Дубовицкая Ольга Борисовна
Магистр юридических наук, старший преподаватель кафедры «Правоведение»
Торайгыров университета, Республика Казахстан, г. Павлодар;
е-mail: [email protected]
Аннотация. Статья посвящена изучению конституционно-правовых основ защиты персональных данных в эпоху глобальной цифровизации. Авторы провели сравнительно-правовой анализ международных актов и современного казахстанского законодательства, регламентирующих, прежде всего, конституционные права на защиту частной жизни, в том числе и право на семейную и личную тайну; а также право на тайну личных сбережений и вкладов; право на тайну переписки, включая телефонные переговоры, телеграфные и почтовые сообщения и т.п.
В данной статье приведены международно-правовые и национальные инструменты, гарантирующие обеспечение и защиту права на неприкосновенность частной жизни в эпоху всемирной цифровизации, а также были проанализированы законодательные гарантии невмешательства в частную жизнь (в том числе и гарантии защиты от наблюдения за частной жизнью, и гарантии нераспространения информации о ней).
В статье аргументированно доказана необходимость внедрения надлежащих мер и инструментов, позволяющих эффективно защищать персональные данные в процессе их сбора, накопления, использования на серверах автоматизированных баз данных от случайного или несанкционированного доступа, изменения/разрушения, либо утечки, либо распространения.
Кроме этого, в статье анализируются вопросы о необходимости расширения категориально-понятийного аппарата в сфере персональных данных; формирования новых терминологических систем, которые позволили бы охватить весь процесс информатизации и цифровизации в соотношении с конституционно-правовыми институтами в области защиты персональных данных.
По итогам проведенного анализа, авторами были сформулированы проблемные направления конституционно-правового признания и правовой охраны персональных данных. Также были сформулированы некоторые предложения по совершенствованию национального Т законодательства в отношении прайвеси и предпринята попытка осмысления нового по- Т нятийного ряда в правовой сфере, связанного с цифровизацией правовых отношений и в А целом - с появлением цифрового правового пространства и расширением цифровых прав. а
Ключевые слова: права человека, цифровизация права, прайвеси, персональные данные, О защита прав, конфиденциальность. о
PROTECTION OF PERSONAL DATA IN THE ERA OF DIGITALIZATION: q CONSTITUTIONAL AND LEGAL ASPECT >
В
го о го
о
Zhetpisov Serik Kozhanovich
Doctor of Law, Professor of the Department of «Jurisprudence» of Toraigyrov University, Republic of Kazakhstan, Pavlodar; e-mail: [email protected]
0
Alibayeva Gulnara Aitchanovna p
Doctor of Law, Professor of the D.A. Kunaev Eurasian Law Academy, Republic of Kazakhstan, Almaty; e-mail: [email protected]
Dubovitskaya Olga Borisovna
Master of Law, Senior Lecturer of the Department of «Jurisprudence» of Toraigyrov University, Republic of Kazakhstan, Pavlodar; e-mail: [email protected]
> с
■a
NJ О NJ
Abstract. The article is devoted to the study of the constitutional and legal foundations for the protection of personal data in the era of global digitalization. The authors conducted a comparative legal analysis of international acts and modern Kazakhstani legislation regulating, first of all, constitutional rights to the protection ofprivate life, including the right to family and personal secrets; as well as the right to secrecy of personal savings and deposits; the right to privacy of correspondence, including telephone conversations, telegraph and postal messages, and the like.
This article presents international legal and national instruments that guarantee the provision and protection of the right to privacy in the era of global digitalization, and also analyzes the legislative guarantees of non-interference in private life (including guarantees ofprotection from surveillance ofprivate life, and guarantees non-dissemination of information about it).
The article substantiates the need to introduce appropriate measures and tools to effectively protect personal data in the process of their collection, accumulation, use on automated database servers from accidental or unauthorized access, modification/destruction, or leakage or distribution.
In addition, the article analyzes questions about the need to expand the conceptual apparatus of constitutional law; the formation of new terminological systems that would cover the entire process of informatization and digitalization in relation to constitutional and legal institutions in the field ofpersonal data protection.
Based on the results of the analysis, the authors formulated problematic areas of constitutional and legal recognition and legal protection ofpersonal data. Some proposals were also formulated to improve the national legislation in relation to privacy and an attempt was made to comprehend a new set of concepts in the constitutional and legal sphere associated with the digitalization of legal relations and, in general, with the emergence of a digital legal space and the expansion of digital rights.
Keywords: human rights, digitalization of rights, privacy, personal data, protection of rights, confidentiality.
£ Kipicne
£ Ka3ipri aneM YmiH 6apnMK »epge цн$р-
^ naHgtipy T9H, on 6ip »artmaH agaMgap YmiH,
^ ohmh imiHge gep6ec gepeKTep (6ygaH api -
^ flfl) canactmga »aHa цн^pnмк MYMKiHgiKTep
=§■ Tyrtrngti, an eKiHmi »artrnaH - »aHa Taye-
g: KengepgiH Tytrngaytma TYpTKi 6onagM (a;na-
§ paTTtiH Tapantm KeTyi, »eKe aKnapaTTM p^K-
i caTcti3 esrepTy HeMece »oro »aHe T.6.).
'g fleMeK, 3aH mtiFapymti gep6ec gepeKTepgi
o peTTey MeH KopraygtiH kykmktmk K^pan-
g; gaptm YHeMi »eTingipin OTtipyti KepeK, an
^ k¥km; Kopray opraHgapti - gep6ec gepeKTepgi
^ 6:py, e3 KnueHTTepiHiH aBTOMaTTaHgtiptinFaH
u gepeKKopnaptMeH »^mmc icTeHTm KOMnaHH-
5 anapgtiH KM3MeTiH 6aKMnay »aHe Kagaranay
< Ke3iHge »ayanKepminiKTi KaTaHgaTyra 6aFMT-
g TanraH kykmktwk HopManapgM, ohmh imiHge
| gep6ec gepeKTepgi meTenre »i6epy »aHe t.6.
»argaHnaptmga THiMgi KongaHyM KepeK.
t; H.K. Kaup6aeBa aTan erasHgeH «цн$p-
pE naHgtipygtiH ;a3ipri geHrern HaKTM yaKMT
■¡c pe»HMiHge кoммyннкaцн»nмк пpoцecтepгe
^ (кoммyннкaцн» »aHe aKnapaT anMacy) oh ot-
x nairaFM eneyni e3repicTep eHri3gi. AKnapaTKa
iiu »aHe MeMneKeTTiK KM3MeTTepre Kon »eTKi3y-giH oHaHnaTtinraH пpoцecтepi, apTYpni geH-
DOI: 10.52026/27885291_2023_74_3_68
rengeri (ohmh imiHge »ahaHgMK) niKipTa-nacTap eTKi3y MYMKiHgiri 6i3giH »ac ereMeH MeMneKeTiMi3giH ogaH api T^paKTM gaMytm »Y3ere actipyra MYMKiHgiK 6epegi» [1, 169-6].
^^pnaHgtipy пpoцecтepiнiн oh »aKTa-ptm aTan eTin, oraH 6aHnaHticTM TytmgaH-tmh Ken6ip TayeKengepgi ge aTan eTKeH »eH. AKnapaTTMK TexHonorn^napgrn »eTingipy, eKiHimKe opan, ocm canagaFM KtinMtic geH-remmH (K^epKtinMbic) »oraptinayMMeH KaTap »Ypegi. ^annti anraHga, MMcan peTiH-ge aneKTpoHgtiK 6aKtinaygti »Y3ere actipygti, YmiHmi TynranapgMH xa6apnaManapgti Konra TYcipyi, apTYpni aKnapaTTMK »YHenepge »н-HanaTMH agaMgapgMH »eKe gepeKTepimH Tapantm KeTyiH (M^Hgan «Tapantm KeTynepgi» TexH^antiK aKaygMH HeMece apTYpni MaKcaT-Tap YmiH aKnapaTTMK »YHenepre agern p^KcaT eTinMereH acep eTy, cohmh imiHge flfl-Hi ogaH api 3aHcM3 TapaTy peTiHge Ke6iHece caiy YmiH KapacTMpyra 6onagti) »aHe t.6. aTan eTyre 6o-nagM.
kykmk Kopray opraHgapMHMH ManiMeTTepi 6oHMHma, 2022 »tingtiH KaHTap - Ka3aH anna-pMHga Ke3-KenreH eKiHmi ana»KTMK ннтepнeт-Te »acanagM. EipaK erep 2019 »tinra opancaK, oHga K¥KMK Kopray opraHgapti YmiH ннтep-
нет-алаяктык танкаларлык жагдай болды. Эр кадам сайын 6i3 телефон аркылы акша урлау туралы естимiз, жэне жагдай жыл сайын аландатады, ал интернеттеп алаяктык тэсiлдерi эртYрлi. КР ПМ-нщ 2022 жылгы 16 маусымдагы деректерi бойынша кукык коргау органдарына «дербес деректердi, онын iшiнде пластикалы; картадан а;па-ратты иеленудiн бiрнеше тэсiлдерi белгiлi. Алаяктардын ен кеп колданылатын схема-лары - фишингтiк сайттар мен мобильдi ко-сымшалардагы жалган акпараттар аркылы жеке деректердi урлау; алаяктын мобильдi курылгыдагы жеке кабинетке кол жетюзу максатында азаматтарды алдау Yшiн езiн каржы уйымынын кауштдш кызметкерi ретiнде таныстыру [2].
Ресми статистика Интернет жел^ аркылы алаяктык фактiлерi бойынша сот iсiн ЖYрriзудщ каркынды есуiн тiркейдi. Бейне-хостингтерде жылдам акша туралы жалган жарнамаларды жиi кездестiруге болады не-месе улттык компаниялардын багалы кагаз-дарына инвестиция салуды усынатын жар-намалар пайда болады. Казак немесе орыс тiлдерiн бiлмегендiктен онай усталатын немесе жергЫки калалар мен кешелердiн аттарын бiз Yшiн типтiк емес тYPде айтатын кезектi «банк кауiпсiздiк кызметшщ кыз-меткерiмен» телефон аркылы сейлесу эзшге айналды. Сондыктан адам, когам, мемлекет емiрiнiн барлык багыттарын цифрланды-ру дэуiрiнде, онын iшiнде ДД-ш коргаудын конституциялык-кукыктык куралдары сала-сында киберкылмыска карсы туруга багыт-талган кукыктык куралдардын толыкканды кешенiн эзiрлеу кажеттiлiгi туындады деп сенiммен айтуга болады.
Бiр кездерi Ю.А. Чернышева «IT-техно-логиялардын даму дэуiрi бiзге адам мен аза-маттын эмбебап кукыктарын кайта караудын гана емес, сонымен бiрге олардын кенеюiнiн де кажеттшЫн керсетедi. Казiргi шындык КР Конституциясы жэне аталган саладагы халыкаралык-кукыктык тэжiрибе непзш-де жеке тулганьщ, когамнын, мемлекеттiн конституциялык-кукыктык кауiпсiздiгiн бiр мезгiлде камтамасыз ете отырып, кукыктык ерю субъектшершщ цифрлык кукыктарын кез келген ыктимал бузушылыктардан тану жэне коргау кажеттiлiгiн керсетедЬ).
КР Конституциясынын екiншi белiмi адам мен азаматтын кукыктарын тануга жэне коргауга кетлдш бередi, алайда жал-пыга бiрдей цифрландыру жалпы кукыктар шенберiнiн едэуiр кенейiп, езгеруiне экелiп соктырады, нэтижесшде кукыктык ерiс
субъектшершщ кукыктык коргалмаган-дыгына экеп соктырады. Осыдан бYгiнгi танда КР-да жалпы акпараттык кауштдж жэне ДД коргау саласындагы калыптаскан ахуал бiр жагынан iргелi гылыми зерттеу-лердi, ал екiншi жагынан - каркынды даму жэне 1Т-технологияларды енгiзу процесiнде адам кукыктарын коргау мэселелерi бойынша казакстандык улттык заннаманы дамыту-ды талап етед^ онын iшiнде конституциялык кукыктын категориялык аппаратын кенейту; жекелеген конституциялык-кукыктык ин-ституттардын мазмунына катысты цифрландыру жэне акпараттандыру сиякты кен таралган кубылыстарды камти алатын жана терминологиялык ЖYЙелердi калыптастыру.
Гылыми жарияланымдарга аналитика-лык шолу керсеткендей, тэуелсiздiк жыл-дарында жарияланган отандык жумыстар-дын едэуiр белiгi айналымды кукыктык реттеу жэне дербес деректердi коргау сиякты манызды такырыпты жеткiлiктi тYPде карастырмайды. Осы мэселенiн жекелеген аспектшерш ашатын кен таралган жумыс тобы - акпараттык кауiпсiздiк немесе шек-теулi кол жетiмдi акпарат [3, 73-77-б.]. Бул, ен алдымен, бiр жагынан, дербес деректер купия акпараттын бiр тYрi болып табыла-тындыгына байланысты, ол ез кезегiнде кол жетамдшЫ шектеулi курама акпарат болып Е табылады. Екiншi жагынан, колжетамдЫп Ц шектеулi акпаратты коргау Казакстаннын К акпараттык кауiпсiздiгiнiн манызды багыты и болып табылады. Кейбiр аспектшер консти- ц туциялык жэне эюмшЫк кукыктын [4, 78- У 85-б.], сондай-ак халыкаралык кукыктын А [5, 41-48-б.; 6, 128-132-б.] тогыскан жершде К зерттелдi. о
Жиi таралып кету жагдайында дербес ДД деректердi коргаудын бiркатар тэжiрибелiк Е усынымдарын усынатын зерттеушшерге Ь аналитикалык шолу, атап айтканда, тулга- В ларды бет-элпетiн тану технологияларын, И жасанды интеллект алгоритмдерiн енгiзу р жэне казакстандыктардын саусак iздерiн В жинау, казiргi уакытта Казакстан Республи- § касы Yкiметiнiн 2017 жылгы 12 желтоксан- и дагы №827 каулысымен бекiтiлген «Цифр- ф лык Казакстан» мемлекеттiк багдарламасын р iске асыру жеткiлiктi тэжiрибеге багдар- Ц ланган болып табылады, казiргi уакытта КР и Yкiметiнiн 2022.05.17 № 311 каулысымен к KYшi жойылды. №
Шетелде цифрландыру Казакстанга ( караганда элдекайда ерте басталды, сон- -дыктан да осы саладагы гылыми iзденiстер 2 анагурлым толык жэне жан-жакты. Онын 3
iшiнде купия акпараттын apTYpni TYpnepiH жэне тшелей ДД-Hi карауга жэне талдауга байланысты мэселелердщ гылыми эзiрле-нуш, сондай-ак ДД-Hi Yшiншi тулгалардын зансыз пайдалануынан коргаудын кукыктык куралдарынын жеткiлiктi егжей-тегжейи сипаттамасын атап еткен жен [7, р. 128; 8; 9, p. 107; 10, p. 102-111].
Материалдар мен эдктер
Бул макаланын эдюнамалык негiзi жалпы гылыми эдiстердi (атап айтканда, диалек-тикалык, формальды-логикалык жэне т.б.) колдана отырып, заманауи шындыкка бей-iмделген жан-жакты жэне толык зерттеудi камтамасыз ету болып табылады.
ЖYЙелiк жэне курылымдык-функционал-дык эдютердщ кемегiмен Казакстанда дер-бес деректердi кукыктык реттеу мен коргау-дын негiзгi тетiктерi айкындалды.
Зерттеу эдiстерi ЖYЙесiнде кукыктык реттеу мен дербес деректердi коргауды жетiлдiру максатында кукыктык актiлердi кукыктык талдау эдiсi манызды орын алады.
Талцылау. Нэтижелер
Дербес деректердi кукыктык камтамасыз ету мэселеа ез мэнi бойынша ете ^р-делi жэне еюушты, бiрак сонымен бiрге ке-m шендi жэне динамикалык болып табылады. ° Э.В. Талапина атап еткендей «жалпы адам £ кукыктары, сондай-ак ДД-га кол сугылма-гл ушылык кукыктары Yнемi дамып отырады, z нэтижесшде олардын курамы, курылымы мен мазмуны эртYрлi факторлардын эсер> s нен кенейедi. Сонымен катар, олардын кей-t^ бiреулерi тiкелей эволюциялык тYPде эрекет о етедi. Бiрак Интернет бYкiл кукыктын жэне х атап айтканда адам кукыктарынын айтар-лыктай езгеруiне ыкпал етедь Бул ретте кей-g бiр факторлар жай гана эволюциялык тYPде
< эрекет етедi, ал Интернет жалпы кукыктын с жэне атап айтканда адам кукыктарынын
< анагурлым елеулi езгерiстерiне ыкпал етедЬ»
Ь [11, 117-б].
Эр тYрлi акпараттык ЖYЙелердегi дербес
ti деректердi коргау саласындагы калыпта-
§ скан тэжiрибенi талдау дербес деректермен
о катынастарды кукыктык реттеудiн колданы-
¡3 стагы тетiгiн жедел жангырту, онын iшiнде
ь «цифрлык кукык» саласындагы угымдык
£ аппаратты кенейту кажеттшЫ туралы коры-
Ь тынды жасауга мYмкiндiк бередi. ^ Ен алдымен, В.С. Шалинанын пiкiрiмен
^ келюу керек, ол езiнiн «Цифрлык техноло-
Ь гиялар жагдайындагы дербес деректердi
m коргау мэселелерЬ» атты макаласында
сонгы уакытта «дербес деректер» угымы-нын езi айтарлыктай кенейгенiн атап ети». Ол иллюстрация ретiнде келеа мысалдар-ды келтiредi: «соттар ендi «геоидентифи-каторларды» жэне Интернет желющдеп пайдаланушынын белсендiлiгiн бакылауга мYмкiндiк беретш мэлiметтердi ДД ретш-де карастырады. Жана IT-технологияларды (диджитализация) енгiзу аркылы дэстур-лi бизнестi трансформациялау процеа, бiр жагынан, компаниянын кептеген про-цестерiн онтайлы пайдалану максатында мумкщдш тугызса, ал екiншi жагынан — дербес деректердi жинауга, сактауга жэне беруге байланысты кептеген тэуекелдер тугызады».
ДД мэнi бойынша сэйкестендiрiлетiн адамга немесе бурыннан аныкталган адамга катысты болуы мYмкiн акпарат ретщде кара-стырылады. «ДД-га медициналык жазбалар, кылмыстык немесе азаматтык сот юш ЖYр-гiзу бойынша тергеулер мен сот процестер^ каржы институттары жэне олардын тран-закциялары, биологиялык белгшер (генети-калык материал), геолокация, веб-серфинг жэне cookie файлдарын пайдаланатын пай-даланушы параметрлерi жэне т.б. кредЬ».
Егер «Дербес деректер» кукыктык аныктамасы туралы айтатын болсак, онда «дербес деректер жэне оларды коргау туралы» ^азакстан Республикасынын 2013 жылгы 21 мамырдагы № 94-V Занын-да (будан эрi - ДД коргау туралы Зан) камтылган аныктамага сэйкес, дербес деректер - «мэлiметтер негiзiнде айкындалган немесе айкындалатын дербес деректер субъ-ектюше катысты, электрондык, кагаз жэне (немесе) езге де материалдык жеткiзгiште пркелген сол мэлiметтер».
«Жогары технологияларды дамыту жэне оларды бiздiн емiрiмiзге енпзу белгiлi бiр цифрлык активтердi жасайды, осылайша тутастай алганда кукык туралы жэне онын жекелеген институттары туралы угым-ды тYбегейлi езгертедi, ал бул ез кезегшде кукыкты цифрландыруга, сондай-ак кептеген конституциялык-кукыктык институт-тарды iске асыру Yшiн жана кукыктык ны-сандарды (цифрлык нысандарды) колдануга экеледi. ^азакстаннын казiргi конституциялык кукыгы когамдык катынастарды акпа-раттандыру жэне цифрландыру процесiне тартылды, бул конституциялык кукыктын категориялык-тужырымдамалык аппараты-нын кенеюше жэне жана терминологиялык ЖYЙенiн пайда болуына экелдi» [12, 87-б]. Эр тYрлi мемлекеттердiн зерттеушiлерi
«цифрлык конституция», «цифрлык
кукыктар», «цифрлык конституциялык кукыктар», «цифрлык конституционализм», «цифрлык конституциялык кукык» сиякты категориялар аркылы кукык пен кукыктык институттардын трансфомация процесiн тYсiнудi усынады. Сондай-ак, «цифрлык дэуiрде адамнын кадiр-касиетiн коргау Yшiн керiнiстiн ерекшелiгi мен жана кепщдш-тердiн кажеттiлiгi туралы зерттеулер жиi пайда бола бастаганына назар аудару керек».
Осы макаланын бiрлескен авторлары-нын бiрi - С.К. Жетписов езшщ бурынгы жумысында (Right to privacy: a review of international and national legislation, 2019 ж.) «цифрландырудын эсершен ка-лыптасатын жана заманауи кукык жуй-есiнде адам кукыктарына тутастай алганда халыкаралык кукык нормалары да, ез кезе-гiнде адамнын эмбебап кукыктарына непз-делген егемендi мемлекеттер Конституция-ларынын нормалары да кепiлдiк бередi» деп атап еткен. Адамнын осы эмбебап кукыкта-рын тану жэне камтамасыз ету бекiтiлген конституциялык-кукыктык жэне халыка-ралык-кукыктык нормаларга сэйкес ЖYзеге асырылады, бул жеке тулганын, когамнын, мемлекеттщ конституциялык-кукыктык кауiпсiздiгiн камтамасыз етудi керсетедЬ».
«БYкiл элем, сонын iшiнде Казакстан, казiр адамнын дербес деректерiне байла-нысты болатын IT-технологияларды енпзу-ге жэне барлык жерде колдануга тырысып, жан-жакты цифрландыру мен акпараттан-дыруга карай каркынды ЖYрiп жатканы-на» карамастан (United Nations Office on drugs and crime: Comprehensive Study on Cybercrime. Vienna February 2013 year), «гипер-байланысты онлайн-элем» деп ата-латын сэт келуi мYмкiн, онын кауiпсiздiгiн реттеу жэне камтамасыз ету киынга согады. Осыган байланысты казакстандык галым Идрышева С.К. Цифрлык кодекст эзiр-леу жэне оны реттеу мен коргаудын тиiмдi кукыктык тетЫн куру туралы ойлану керек деп есептейдь Осыган байланысты гылыми енбектерде халыкаралык кужаттар мен Еу-ропалык Одактын заннамасын, сондай-ак тшси прецеденттiк тэжiрибенi ескере оты-рып, акпараттык ЖYЙеге зансыз кол жетюзу-дi тYсiндiру мен саралаудын эртYрлi мэселе-лерi талкыланады.
Жеке емiрге кукыкты тYсiндiруге ка-тысты халыкаралык кукыктык кужаттар-да 1970 жылгы «БАК жэне адам кукыкта-ры туралы» Еуропа Кенесi Парламенттiк Ассамблеясынын (будан эрi-ЕКПА) декла-рациясы назар аударуга турарлык. «Онда
жеке емiр CYPУ кукыгы «бегде адамдардын ен аз араласуымен ез калауы бойынша ез емiрiн ЖYргiзу кукыгын» бiлдiретiнi атап етшген».
Гылыми-техникалык прогрестiн дамуы-на жэне онын Дербес мэлiметтердi жангы-рту мен сактауды ЖYзеге асыруга мYмкiндiк беретiн цифрландыру процестерiне ыкпалы-на байланысты аталган тYсiндiрудi кайта ка-рау кажеттiлiгi объективтi тYPде туындады. Сондыктан 1998 жылы ЕКПА «Жеке емiр-ге кол сугылмаушылык кукыгы туралы» № 1165 карар кабылдады, ол «жеке мэлiмет-тердi бакылау кукыгын» енгiздi.
ЕКПА-нын бул устанымы 1950 жылгы Адам кукыктары мен негiзгi бостандыкта-рын коргау туралы Еуропалык конвенция-нын 8-бабында бекiтiлген жеке емiрге кол сугылмаушылык кукыгын мемлекеттiк ор-гандардын, жеке уйымдардын, онын iшiнде БАК пен жеке тулгалардын олардын емiрiне зансыз араласуынан коргау кукыгы ретiнде тYсiндiруге мYмкiндiк бередi.
Шетелде «прайвеси» термишмен белгшен-ген жеке емiрге кол суылмаушылык кукыгы адамнын негiзгi кукыгы болып табылады жэне адам кукыктары саласындагы барлык негiзгi халыкаралык кужаттармен кетлден-дiрiлген: «Адам кукыктарынын жалпыга бiр-дей декларациясы» жэне «Азаматтык жэне В саяси кукыктар туралы халыкаралык пакт», Ц сондай-ак баска да кептеген халыкаралык К келЫмдер. Прайвеси адамнын жеке басы- и на тэн кадiр-касиеттiн негiзiнде жатыр жэне ц адам кукыктары тужырымдамасында адам- У нын жеке элемiне басып кiрмеу Yшiн мемле- А кет етпеуi керек касиет ретiнде тYсiнiледi. А
Казакстан заннамасында «прайвеси» о терминi колданылмайды, бiрак жеке емiрге Д кукык езiнiн багыты бойынша эртYрлi нор- Е мативтiк кукыктык актшерде танылады жэне Ь коргалады. Мысалы, КР Конституциясы, КР В Азаматтык кодексi, КР Азаматтык процестш И кодексi, КР Кылмыстык процеслк кодексi, р КР ЭюмшЫк кукык бузушылык туралы В кодексi, КР Халык денсаулыгы жэне ден- § саулык сактау ЖYЙесi туралы кодексi жэне и т.б. Атап айтканда, аталган зандарга сэйкес ф жеке емiр жэне ДД кукыгын бузганы Yшiн р экiмшiлiк жэне кылмыстык жауапкершЫк Ц кезделедi. Демек, кукыктары бузылган жэне и осы бузушылыкты растайтын дэлелдерi бар к кез келген адам (PD немесе прайвеси) КР № Кукык коргау органдарына (110, прокурату- ( ра, сот) бузылган кукыктарды коргау Yшiн -ЖYгiнуге кукылы. 2
2020 жылдан бастап Казакстан ДД-ны 3
;оргауды зацнамалы; децгейде, непзшен, уй-ымдардыц дербес деректердi ецдеу тэрлбш ай^ындайтын Еуропалы; Ода; регламентi (GDPR) тэжiрибесiн бешмдеу жолымен тез ныгайтуда). «Казахстан Республикасыныц кейбiр зацнамалы; актiлерiне цифрлы; тех-нологияларды реттеу мэселелерi бойынша езгерютер мен толы;тырулар енгiзу туралы» Казахстан Республикасыныц 2020 жылгы 25 маусымдагы № 347-VI Зацыныц ;абылда-нуымен КРЗ жаца «дербес деректердi ;оргау саласындагы уэкiлеттi мемлекеттiк орган -Цифрлы; даму, инновациялар жэне аэрогарыш енеркэсiбi министрлiгi жанындагы А;парат-ты; ;аушаздк комитетше (будан эрi - АКК) кiретiн Дербес деректердi ;оргау бас;арма-сы. Бас;арма, аты айтып тургандай, субъек-тiлердiн дербес деректердi коргауга кук^1к;тары мэселелерiмен айналысады» (Мазаник А.В., 2023 ж.).
Сонымен катар, Каза;станда цифрлы; трансформация ар;ылы тиiмдi мемлекет-тж бас;аруы бар заманауи елге айналу Yшiн сенiмдi деректер негiзiнде шешiмдер ;абылдау, сонымен ;атар цифрлы; дэуiр-де инфра;урылымды тиiмдi жэне ;аушт пайдалануды ;амтамасыз ету, гылымныц елiмiздщ элеуметик-экономикалы; дамуы-на ;ос;ан Yлесi туралы Казахстан Республи-m касы Yкiметiнiн 2021 жылгы 12 ;азандагы ° № 727 ;аулысымен «Цифрландыру, гылым ^ жэне инновациялар есебшен технологиялы; гл серпшю» ултты; жобасы бекiтiлдi. z Сонымен ;атар, дербес деректердi * ^у^ы^ты; реттеудi зерделеу олардыц ;упи-s ялылыгын жэне тулганы толы;;анды ;орга-t^ уды ;амтамасыз ету саласындагы ^у^ы^ты; о нормалардыц толы; еместiгiн, жеткЫказд^ х гiн керсетедi, ал тиiсiнше толы;;анды ^у^ы^ты; реттеудi ;анагаттандырмайтынын g атап еткен жен. Кабылданган зацнамалы;
< ережелер Интернет желiсiмен ;атынастарды с iшiнара реттейдi, бул олардыц тар маманда-
< нуына байланысты. Каза;станда ^у^ы^ты; нормалардыц бай;алатын бытыравдылыгы ДД айналымын ^у^ы^ты; реттеудiн тиiстi
ti денгейiн жэне оларды тиiмдi ;оргауды § ;амтамасыз етуге мYмкiндiк бермейдi. Сон-о ды;тан халыщаралы; жэне еуропалы; стан-дарттарга сэйкестiк денгейiн ;амтамасыз ь ету Yшiн КР-да ;олданыстагы зацнаманы £= жетiлдiру ;ажет.
и
X
^ Б1здщ усыныстар:
^ 1) АКК-ге мемлекеттiк ба;ылау функция-
Ь ларын беру жэне оган ДД жинау мен ецдеу-
m дiн зацдылыгы мен негiздiлiгi мэселес бой-
ынша тексерулерге бастамашылы; жасау ;у;ыгын беру Yшiн осы функционалды одан эрi кецейту;
2) ДД ;оргау туралы зацда ДД таралып кетуден зардап шеккендерге материалды; жэне моральды; зиянды етеу кезiнде - ДД таралып кету мэселеа бойынша КР ЭКБтК жэне КР КК нормаларын жэне КР АК нор-маларын бiркелкi тYсiну жэне ;олдану ма;-сатында «дербес деректердiн таралып кетуЬ> угымыныц ^у^ы^ты; аны;тамасын бекгту сондай-а; дербес деректердiн толы; пзбесш зацнамалы; тургыда бекiту;
3) ДД ;оргау туралы зацда ДД таралып кеткен жагдайларда меншiк иелерi мен опе-раторлардыц АКК-тi хабардар ету тэртiбi мен рэсiмiн эзiрлесiн. Бул бiр жагынан ДД субъектiлерiнiн ездерше зиян келтру-дi азайту Yшiн, ал екiншi жагынан ДД-ны ;оргау бойынша жедел шаралар ;абылдау Yшiн ;ажет. Ал осы iс-эрекеттер орындал-маган жаFдайда-кiнэлi тулгалар Yшiн жауап-кершiлiктi кездеу;
4) ДД ;оргау туралы зацда ДД опера-торларыныц жэне (немесе) автоматтанды-рылган дерек;ор меншiк иелерiнiн жауап-кершiлiгiнiн шарттары мен мелшерi мiндеттi тYPде керсетше отырып, оларга ;атысты ;упия а;паратты ру;сатсыз тарату болган ДД субъектшерш хабардар ету тэртiбi мен рэсмш кездеу;
5) ДД туралы зацда ДД са;тау субъек-тiлерiнiн тiзiлiмiн ;арастыру, ейткеш 6y-гiнгi KYнi ешкiм а;паратты кiм жэне ;андай келемде жинайтыны, са;тайтыны, ендейтiнi жэне пайдаланатыны туралы толы; а;па-рат;а ие емес;
6) галамды; цифрландыру дэуiрiнде, оныц iшiнде дербес деректер саласында, интернет-алая;ты; жэне бас;а да ;у;ы; бузушылы;тардыц ;урбаны болу ;аутн азайту ма;сатында халы;тыц сауаттылыгын арттыру;
7) электронды; немесе биометриялы; паспорттарды енгiзу. Бiр жагынан, бул КР Ку;ы; ;оргау ;урылымдарыныц алдына KYPделi жэне технологиялы; тургыдан юке асырылуы ;иын мiндет ;ояды, оларга де-ректердiн Yлкен келемiн цифрландыру жэне ЖYЙелеу ;ажет болады, ал екiншi жагынан бул ;у;ы; бузушылардыц жеке басын сэй-кестендiру рэсiмiн жещлдетедь
Сондай-а; мынадай мэселелер шугыл шешудi ;ажет етедi: деректер базасын о;-шаулау женiндегi ^у^ы^ты; актiлердi кеш ;абылдаудан туындаган бар ;айшылы;тар-ды жоя отырып, дербес деректер базасын
сактау рэамш заннамада реттеу; дербес деректер субъектюшщ кукыктарын кездей-тiн «Дербес деректер жэне оларды коргау туралы» Заннын 24-бабы кенейтудi кажет етед^ ейткенi мынадай нормаларды енгiзу аркылы ендеудiн техникалык эдiстерiн ЖYЙ-елi жанартуга байланысты деректердi пай-далану мYмкiндiктерi де улгаяды: дербес деректер субъектюшщ онын дербес дерек-терше кол жеткiзу кукыгы, дербес деректер субъектшершщ тауарларды, жумыстарды, керсетiлетiн кызметтердi нарыкта шгерше-ту максатында, сондай-ак саяси Yгiт-наси-хат максатында олардын дербес деректерiн ендеу кезiндегi кукыктары, Дербес деректер субъектiлерiнiн дербес деректерш тек кана автоматтандырылган ендеу непзшде шешiмдер кабылдау кезiндегi кукыктары, оператордын эрекеттерiне немесе эрекет-аздЫне шагымдану кукыгы; кэмелетке тол-магандардын дербес деректерiн жинауды, ендеудi жэне коргауды кукыктык реттеу са-ласындагы канагаттанарлыксыз жагдай.
Корытынды
Интернет галамдык виртуалды кещслк-тi курды, онда деректер алмасу каркынды дамыды. Бiздiн мемлекетiмiзде жыл сайын Интернеттi пайдаланушылар, онын iшiнде мобильдi интернеттi пайдаланушылар са-нынын айтарлыктай есуi байкалады «Ки-беркауiпсiздiк тужырымдамасын («Ка-закстаннын киберкалканы») бекiту туралы» Казакстан Республикасы Yкiметiнiн 2017 жылгы 30 маусымдагы № 407 Каулысы). Бул ез кезегшде телекоммуникация саласынын каркынды дамуына серпiн бердi. Казакстан Республикасында нысаналы индикаторлар Казакстаннын когамдык емiрiне Интернет желiсiн енпзу 2020 жылы айтарлыктай жеделдегенiн айгактайды. Бул электронды тYPде алынатын мемлекетик кызметтердiн келемiне, элеуметтiк желiлерге, электронды коммерцияга жэне т.б. эсер етл [13, 12-б.].
Жогары технологияларды дамыту жэне 1Т-технологияларды бiздiн емiрiмiздiн бар-лык салаларына енгiзу нэтижесiнде максат-
ты жэне ЖYЙелi езгерiстер субъектшщ непз-гi кукыктарын толык тануга, демек, оларды iске асыруга жэне кукыктык коргауга айтарлыктай эсер етедь Сонымен бiрге, бул процесс цифрландыру мен акпараттандыруга енпзшген кукыктык ерiс субъектiлерiн-де жана кукыктардыни(оларды «цифрлык кукыктар» деп атауга болады) пайда болуы-на экеледь Мунын бэрi, ез кезегшде, бiр жагынан болып жаткан процестердi егжей - тегжейлi тYсiну кажеттшЫн, ал екiншi жагынан-конституциялык-кукыктык инсти-туттардын категориялык-тужырымдамалык аппаратын езгерту мен толыктыруды, сон-дай-ак адам мен азаматтын кукыктарын реттеу мен коргаудын кукыктык тетштерш (осы кукыктардын кенеюiн жэне олардын КР-да бурыннан танылган кукыктармен аракаты-насын ескере отырып) эзiрлеудi кажет етедь Нэтижесiнде когамымыздын дамуына он ыкпал етiп, Конституция мен КР улттык заннамасында белгiленген кукыктык непз-дердiн сенiмдiлiгi мен эрекеттiлiгiн камта-масыз етуге тиiс.
Элемдж когамдастыктын барлык дерлiк елдерiнде, онын шшде Казакстанда да циф-рландырудын каркынды дамуына байланысты белгЫ бiр экономикалык-кукыктык ез-герiстер орын алуда, олар келесщей керiнедi: конституционализмнiн трансформациясы; «когамымыз бен мемлекетiмiздiн дамуынын конституциялык манызды басымдыктары-нын релiн KYшейту; конституциялык нор-малар мен конституциялык идеологиянын дэстYрлi кундылыктарга катысты жаппай шагымдануы, екiнiшке орай, бiздщ елiмiздiн кукыктык доктринасы мен Конституциясы-нын негiзгi ережелерiнде эрдайым накты жэне айкын керсетше бермейдЬ».
Каржыландыру туралы аппарат
Бул зерттеу Казакстан Республикасы Бiлiм жэне гылым министрлiгi Гылым ко-митетшщ каржылык колдауымен орындал-ды (грант № АР19680399).
ЭДЕБИЕТТЕР
го гп
Г) Т
I ^
п
Т
А
о
о Д
ЕЕ
гп Л сг
Г) Т
го А
В
го о го
о
в о
■а
А
С
1. Каирбаева Л.К. Защита персональных данных в международном и европейском праве // Вестник Института законодательства и правовой информации РК, - №5 (63) - 2020. -С. 168-174.
2. Мошенники используют технологию подмены телефонных номеров.- [Электронныйресурс]. - Режим доступа: https://www.gov.kz/memleket/entities/qriim/press/news/details/389462?lang=ru
3. Жатканбаева А.Е. Функциональные компоненты информационной безопасности //Право и государство. - 2013. - №4 (61). - С. 73-77.
■а
м о м
КОНСТИТУЦИЯЛЫК Ж6НЕ 6К1МШ1Л1К К¥КЫК
4. Жетписов С.К., Алибаева Г.А. Безопасность современного казахстанского общества и неприкосновенность частной жизни: определение баланса //Вестник КазНУ им. Аль-Фараби. Серия юридическая. - № 1 (81). - 2017. - С. 78-85.
5. Ерболатов Е.Е. Акты международных организаций как эффективный способ защиты персональных данных //Вестник Евразийской юридической академии им. Д.А. Кунаева. - 2019. - № 4 (71). - С. 41-48.
6. Лозовая О.В. Законодательство РК в сфере защиты персональных данных: сравнительный анализ с правом Европейского Союза // Вестник Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан. - 2015. - № 1 (37). - С. 128-132.
7. Bibent, M. Le Droit du Traitement de l'Information /M. Bibent. - Paris: ADBS, Nathan, 2000.
8. Banisar, David, National Comprehensive Data Protection/Privacy Laws and Bills 2019 (August 1, 2019). Available atSSRN: https://ssrn.com/abstract=1951416or http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.1951416
9. Usages de l'information électronique: les chercheurs en science politique et Internet./Bénédicte Barbé. - Paris: INTD,CNAM Paris, 1999.
10. Byrum, K. The European right to be forgotten: A challenge to the United States Constitution's First Amendment and to professional public relations ethics / K. Byrum // Public Relations Review. -2017. - Vol. 43. - No. 1.
11. Талапина Э.В. Защита персональных данных в цифровую эпоху: российское право в европейском контексте // Труды Института государства и права РАН. 2018. № 5. С. 117-149.
12. Кравец И.А. Цифровой конституционализм и будущее информационного общества (в контексте глобализации и интеграционных процессов) //Право и государство. 2020. № 3-4. -С. 85-104.
13. Ерболатов Е.Е. Новый формат использования и защиты персональных данных в условиях бесконтактного мира // «Жаца Казацстан: мемлекет жYйесiнiц куцыцтыц, экономикалыц жэне элеуметтт дамуыныц взектi тенденциялары»: Халыцара-лыц гыл.-практ. конф. материалдары - Павлодар: Торайгыров универсиmеmi, 2023. -С. 11-19.
REFERENCES
I. Kairbaeva L.K. Zashchita personal'nyh dannyh v mezhdunarodnom i evropejskom prave // Vestnik Instituta zakonodatel'stva ipravovoj informacii RK. - №5 (63). - 2020. - S. 168-174.
§ 2. Moshenniki ispol'zujut tehnologijupodmeny telefonnyh nomerov. - [Jelektronnyj resurs]. - Rezhim
™ dostupa: https://www.gov.kz/memleket/entities/qriim/press/news/details/389462?lang=ru
ft 3. Zhatkanbaeva A.E. Funkcional'nye komponenty informacionnoj bezopasnosti //Pravo i gosudarstvo.
-2013. -№4(61). -S. 73-77. z 4. Zhetpisov S.K., Alibaeva G.A. Bezopasnost' sovremennogo kazahstanskogo obshchestva i neprikosnovennost' chastnoj zhizni: opredelenie balansa // Vestnik KazNU im. Al'-Farabi. Seriya J yuridicheskaya. - № 1 (81). - 2017. - S. 78-85.
< 5. Erbolatov E.E. Akty mezhdunarodnyh organizacij kak effektivnyj sposob zashchity personal'nyh g dannyh // Vestnik Evrazijskojyuridicheskoj akademii im. D.A. Kunaeva. - 2019. - № 4 (71). - S. 41-48.
6. Lozovaya O.V. Zakonodatel'stvo RK v sfere zashchity personal'nyh dannyh: sravnitel'nyj analiz s s pravom Evropejskogo Soyuza // Vestnik Instituta zakonodatel'stva i pravovoj informacii Respubliki о Kazahstan. - 2015. - № 1 (37). - S. 128-132.
g 8. Banisar, David, National Comprehensive Data Protection/Privacy Laws and Bills 2019 (August 1, cE 2019). Available at SSRN: https://ssrn.com/abstract=1951416 or http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.1951416
9. Usages de l'information électronique: les chercheurs en science politique et Internet./Bénédicte
< Barbé. - Paris: INTD,CNAM Paris, 1999.
Ь 10. Byrum, K. The European right to be forgotten: A challenge to the United States Constitution's ^ First Amendment and to professional public relations ethics / K. Byrum // Public Relations Review. -£ 2017. - Vol. 43. - No. 1.
II. Talapina Je.V. Zashhita personal'nyh dannyh v cifrovuju jepohu: rossijskoe pravo v evropejskom о kontekste // Trudy Instituta gosudarstva i prava RAN. - 2018. - № 5. - S. 117—149.
< 12. Kravec I.A. Cifrovoj konstitucionalizm i budushhee informacionnogo obshhestva (v kontekste
< globalizacii i integracionnyh processov) // Pravo i gosudarstvo. 2020. № 3-4. - S. 85-104.
p 13. Erbolatov E.E. Novyj format ispol'zovaniya i zashchity personal'nyh dannyh v usloviyah н beskontaktnogo mira //«Zhaцa Kazahstan: memleketzhyjesin^ цукук^ук,, ekonomikaly;; zhэne эleumettik x damuynyц ezekti tendenciyalary»: Haly;aralyц syl.-prakt. konf. materialdary. - Pavlodar: Torajsyrov universiteti, 2023. - S. 11-19.
s
X H
и
ш cq
