НЕГІЗГІ МӘДЕНИ ҚҰҚЫҚТАРДЫ ІСКЕ АСЫРУ ТЕТІГІ Текст научной статьи по специальности «Право»

ЭОЖ 342.7

НЕГ1ЗГ1 МЭДЕНИ К^КЬЩТАРДЫ 1СКЕ АСЫРУ ТЕТ1Г1 Акодчкар Исланбеккызы Бирманова

Академик Е.А. Бекетов атындагы Караганды университет1, Мемлекет жэне цуцыц теориясы мен тарихы кафедрасыныц цауымдастырылган профессоры, PhD докторы, Караганды ц., Цазацстан Республикасы, e-mail: birmanovaa81@internet.r

Динара Кенжебеккызы Рустембекова

Академик Е.А. Бекетов атындагы Караганды университет1, Азаматтыц жэне ецбек цуцыгы кафедрасыныц профессоры, PhD докторы, цауымдастырылган профессор, Караганды ц., Цазацстан Республикасы, e-mail: dinara_226@mail.ru

Айгуль Ашимовна Нукушева1

Академик Е.А. Бекетов атындагы Караганды университет1, Азаматтыц жэне ецбек цуцыгы кафедрасыныц профессоры, зац гылымдарыныц кандидаты, доцент, Караганды ц., Цазацстан Республикасы, e-mail: akuka007@mail.ru

Аннотация. Адам мен азаматтыц нег1зг1 цуцыцтары мен бостандыцтары ЖYйесiнде мэдени цуцыцтар мацызды орын алады. ¥сынылган мацаланыц езектыт тутастай алганда мемлекеттщ мэдени даму мэселелерiне, жеке тулганыц мэдени цуцыцтары мен бостандыцтарына, атап айтцанда журтшылыц пен мемлекеттщ тиiстi органдары тарапынан назар аударуды кушейту цажеттштмен байланысты. Кез-келген халыцтыц мэдениетi езтдж ерекшелiгiмен, формасы мен мазмуны бойынша белгш бiр белгiлерiмен ерекшеленедi. Мэдени цуцыцтарды теориялыц тургыдан тYсiну мэселес конституциялыц цуцыц гылымында да, мемлекет жэне цуцыц теориясы мен тарихында да зерттеу тацырыбына айналады. Ыздщ мемлекетiмiз бен цогамымызда мэдени цуцыцтарды wrn асыру Yшiн, оныц штде мэдениет пен сабацтас салалардагы цатынастарды зацнамалыц реттеудi дамыту арцылы барлыц цажеттi жагдайлар жасалуы тшс. «Адам цуцыцтарын q цамтамасыз ету механизмi» санатында элi нацты тYсiнiктеме жоц. Мацалада ~ талданатын санат эртYрлi кезцарастардан царастырылады жэне тетт цуцыцтыц реттеудщ, зац шыгарудыц, зацды мiнез-цулыцты цалыптастырудыц, азаматтардыц цуцыцтары мен бостандыцтарын wm асырудыц, адам цуцыцтарын цамтамасыз етудщ адам мен азаматтыц негiзгi цуцыцтарын цоргаудыц, оцалтуды цамтамасыз етудщ белгш бiр элементтертщ жиынтыгы реттде ерекшеленедi. Айта кетешк, халыцаралыц децгейде эмбебап сипаттагы да, ещрлт сипаттагы да кептеген халыцаралыц цуцыцтыц актшер цолданылады. Ок1тшке орай, Мэдениет цуцыцтарыныц дербес декларациясы элi цабылданган жоц. Авторлар мэдениет саласындагы цатынастарды, атап айтцанда жеке тулганыц мэдени цуцыцтарын цуцыцтыц реттеудi Yйлестiру, рухани-мэдени С компоненттщ беделт арттыру Yшiн Yлкен мацызы бар цужатты бекiтудi усынады. А

Tyümdi свздер: адам мен азаматтыц негiзгi цуцыцтары мен бостандыцтары, мэдени s цуцыцтар, адам цуцыцтарын цамтамасыз ету тетт, конституциялыц цуцыцтар А мен бостандыцтарды кке асыру тетт, адамныц негiзгi мэдени цуцыцтары мен О бостандыцтарын юке асырудыц конституциялыц-цуцыцтыц тетт. о

МЕХАНИЗМ РЕАЛИЗАЦИИ ОСНОВНЫХ КУЛЬТУРНЫХ ПРАВ Бирманова Аксункар Исланбековна

Доктор PhD, ассоциированный профессор кафедры теории и истории государства и права Карагандинского университета имени академика Е.А. Букетова, г. Караганда, Республика Казахстан, e-mail: birmanovaa81@internet.ru

Хат-хабарларга арналган автор

X

q

X

е о

"U

2 >

JZ

1

Рустембекова Динара Кенжебековна

Доктор PhD, ассоциированный профессор, профессор кафедры гражданского и трудового права Карагандинского университета имени академика Е.А. Букетова, г. Караганда, Республика Казахстан, e-mail: dinara_226@mail.ru

Нукушева Айгуль Ашимовна

Кандидат юридических наук, доцент, профессор кафедры гражданского и трудового права Карагандинского университета имени академика Е.А.Букетова, г. Караганда, Республика Казахстан, e-mail:akuka007@mail.ru

Аннотация. В системе основных прав и свобод человека и гражданина культурные права занимают важное место. Актуальность представленной статьи обусловлена необходимостью усиления внимания к проблемам культурного развития государства в целом, культурным правам и свободам личности, в частности со стороны как общественности, так и соответствующих органов государства. Культура какого-либо народа отличается спецификой, теми или иными особенностями по форме и содержанию. Вопрос теоретического осмысления культурных прав становится предметом исследования и в науке конституционного права, и теории и истории государства и права. В нашем государстве и обществе должны быть созданы все необходимые условия для реализации культурных прав, в том числе через развитие законодательного регулирования отношений в культуре и смежных сферах. Категория «механизм обеспечения прав человека» пока не имеет однозначного объяснения. В статье анализируемая категория рассматривается с различных позиций, и выделяют механизм как совокупность определённых элементов правового регулирования, правотворчества, формирования правомерного поведения, pеализации прав и свобод граждан, обеспечения прав человека, защиты основных прав человека и гражданина, обеспечения реабилитации. Отметим, что на международном уровне действует большое количество международных правовых актов как универсального характера, так и регионального. К сожалению, до сих пор не принята самостоятельная Декларация прав g культуры. Авторами предлагается, утверждение такого документа, которое имело бы £ колоссальное значение для гармонизации правового регулирования отношений в сфере куль-^ туры, в частности культурных прав личности, повышения престижа духовно- культурно-о; го компонента.

g Ключевые слова: основные права и свободы человека и гражданина, культурные права, i механизм обеспечения прав человека, механизм реализации конституционных прав и сво-

< бод, конституционно-правовой механизм реализации основных культурных прав и свобод

g личности.

е

X S

§ MECHANISM FOR THE REALIZATION

< OF BASIC CULTURAL RIGHTS

IZ

s

ta Birmanova Axunkar Islanbekovna

Ь

5 PhD, Associate professor of the Department of Theory and History of State and Law of the tt Karaganda University named after Academician E.A. Buketov,

о x

° Rustembekova Dinara Kenzhebekovna

<

™ PhD, Associate professor, Professor of the Department of Civil and Labor Law of the Karaganda

^ University named after Academician E.A. Buketov,

Karaganda, Republic of Kazakhstan, e-mail: dinara_226@mail.ru

x Nukusheva Aigul Ashimovna

^ Candidate of Law, Associate Professor, Professor of the Department of Civil and Labor Law

jE of the Karaganda University named after Academician E.A.Buketov, Karaganda, Republic of

£ Kazakhstan, e-mail: akuka007@mail.ru

Karaganda, Republic of Kazakhstan, e-mail: birmanovaa81@internet.ru

Abstract. Cultural rights occupy an important position in the system of fundamental human and civil rights andfreedoms. The relevance of the presented article is due to the need to increase attention to the issues of cultural development of the state as a whole, cultural rights andfreedoms of the individual, in particular, on the part of both the public and the relevant state structures. The culture of any nation is distinguished by its specifics, by certain features in form and content. The problem of theoretical understanding of cultural rights becomes the subject of research in the science of constitutional law, theory and history of the state and law. All the necessary conditions for the exercise of cultural rights should be created in our state and society, including through the improvement of legislative regulation of relations in culture and related spheres. The category of "mechanism for ensuring human rights" does not yet have an unambiguous interpretation. In the article, the analyzed category is considered from various positions, and the mechanism is distinguished as a set of certain elements of legal regulation, law-making, the formation of lawful behavior, the realization of citizens' rights andfreedoms, ensuring human rights, protecting fundamental human and civil rights, ensuring rehabilitation. It should be noted that a large number of international acts, both universal and regional, are in force at the international level. Unfortunately, an independent Declaration of Cultural Rights has not yet been adopted. The authors propose the approval of such a document, which would be of enormous importance for the harmonization of legal regulation of relations in the field of culture, in particular the cultural rights of the individual, increasing the prestige of the spiritual and cultural component.

Keywords: basic human and civil rights and freedoms, cultural rights, mechanism for ensuring human rights, mechanism for the implementation of constitutional rights and freedoms, constitutional and legal mechanism for the implementation of basic cultural rights and freedoms of the individual.

DOI: 10.52026/2788-5291 2023 73 2 13

Юркпе

ХХ гасырда ^азакстанда болган тарихи жэне саяси окигалар казакстандык мэде-ниеттщ кептеген дэстYрлi кундылыктары мен кезкарастарыныц жогалуына экел-дь 90-жылдардыц басында Кецес Одагы ыдыраганнан кешн казакстандык мэдени кещспктщ рухани-адамгершшк магынала-ры жойылды. ^азак мэдениетшщ кептеген дэстYрлi неriздерi рухани магынасын жогал-та бастады немесе деформациялауга тYсе бастады.

¥рпактар мен мэдени кундылыктар ара-сындагы сабактастык пен байланыстын тарихи жштершщ Yзiлуiшц нэтижес ^а-закстан халкыныц, тутастай алганда улт-тыц бiрлiriшц элсiреуi болып табылады. Мэдениет пен мэдени саясат рухани-агар-тушылык максатын жогалтады. Мэдениет езшщ шю тугастыгы мен емiршецдiriн, ултты рухтандыру, бiрiктiру жэне шабыт-тандыру максатын жогалтып, нысан ретшде эрекет ете бастады.

Кез-келген халыктыц мэдениет езшдш ерекшелшмен, нысаны мен мазмуны бой-ынша белгiлi бiр белгiлерiмен ерекшеле-недi. Бул казiрri ^азакстан Республикасы

болып табылатын кепултты мемлекетке то-лыктай катысты. 1995 жылгы ^азакстан Ре-спубликасыныц Конституциясында2 мэдени кукыктар жYЙесiн бекiту олардыц дамуына ыкпал еттi, бiрак бул процесс элi аякталган жок. ^азакстан мемлекетi мен когамын-да мэдени кукыктарды жYзеге асыру Yшiн, оныц iшiнде мэдениет пен сабактас сала-лардагы катынастарды зацнамалык реттеуд1 жетiлдiру аркылы барлык кажеттi жагдай-лар жасалуы тиiс.

Мэдени мурасыз жастарды тэрбиелеу мен бiлiм беру, оларды элеуметтендiру мш-деттерiн шешу мYмкiн емес. Бул кебiнесе халыктыц ужымдык менталитетiн аныктай-ды, ягни ол мэдени бiрегейлiктi, халыктыц «бет-бейнесш» калыптастырады.

¥сынылган макаланыц езектiлiгi тута-стай алганда мемлекеттщ мэдени даму мэсе-лелерiне, жеке тулганыц мэдени кукыктары мен бостандыктарына, атап айтканда журт-шылык тарапынан да, мемлекеттiц тшсп курылымдары тарапынан да назар аударуды кYшейту кажеттiлiгiмен байланысты. Мем-лекет басшысы мемлекеттiк мэдени саясат непздерш iске асырудыц кYтiлетiн нэтиже-лершщ iшiнде казак когамыныц зияткерлiк

Н

X

ы А

о х о Д А

сг

В

СП А

>

го О го О

X

е о

"U

2 А

JZ

2 Цазацстан Республикасыныц Конституциясы. Конституция 1995 жылы 30 тамызда республикалыц референ-

думда цабылданды //https://adilet.zan.kz/kaz/docs/K950001000 (жугтген кун 30.01.2023 ж.)

элеyетiн аpттыpyды, eнеp мен мэдениеттi -жеке юке асыpy мен элеyметтiк кажеттшк-тщ кажеттi шаpттаpы pетiнде тYсiнy жэне баFалаy кабiлетiн атап eni.

Эдiстep мeн мaтepиaлдap

Жумыста колданылатын саяси-кукыктык талдау эдiсiн колдана отьфып, зеpттеy ха-лыкаpалык кукыктык актiлеp негiзiнде мэ-дени к^ык?^ саласындаFы зацнамалык pеттеyдiц саяси бастамалаpы мен rapcra^ тивалык баFыттаpын каpастыpады.

Нэтижeлep жэ^ тaлкылay

^sipri ^азакстанда жеке адамнын к¥кыктаpы мен бостандыктаpын консти-туциялык тану демокpатиялык мемлекет, азаматтык коFам K¥PУ жэне пpогpессивтi даму Yшiн тYбегейлi мацы^а ие. Адам, оныц к¥Kыктаpы мен бостандыктаpы ^ip ец жоFаpы кундылык pетiнде танылады. Бул жалFыз ipгелi кундылык, OFан катысты баpлык баска коFамдык к¥ндылыктаp баска ноpмативтiк децгейге ие жэне OFан кайшы келе алмайды.

Жеке ^^i^rap институтын толыккан-ды дамыту тиiмдi iске асыpyсыз, мацызды жэне бipiншi кезектегi игiлiктеpдi - адам-ныц коFамдык катынастаp жYЙесiндегi еpек-ше мацыздылыFын жYзеге асыpмай мYмкiн Я емес.

4 Адам мен азаматтыц негiзгi мэдени R к¥кыктаpы мен бостандыктаpын iске асы™ py, ец алдымен, жеке т^етаны к¥pметтеy-^ ге жэне зацнаманы (конституциялык жэне ^ аFымдаFы) сактаyFа негiзделген кYPделi, кeп §■ сатылы пpоцесс болып табылады.

f Алайда, олаpды жYзеге асыpy пpактика-

0 сы шынайы демокpатиялык баFдаpлаpды

1 жэне жеке тулFаныц кадip-касиетiн накты >s K¥pметтеyдi бекiтy кезiнде жеткшкп тYPде g сэйкес келмедi. Мемлекет ^з жYзiнде емес,

< ic жYзiнде адам к¥кыктаpы идеясын жоFаpы ^ кундылык pетiнде басшылыкка алуы Yшiн

< узак уакыт кажет, сондыктан бул к¥кыктаp ^ мен бостандыктаp зацдаpдыц маFынасын,

мазмуны мен колданылуын, зац шыFаpyшы ^ жэне аткаpyшы билiктiц, жеpгiлiктi eзiн-eзi § баскаpyдыц кызметiн аныктайды. о 1ске асыpyдыц максаттаpы мен мшдел^

< болмаса, Негiзгi Зацда бектлген адам мен ¡5 азаматтыц к¥кыктаpы мен бостандыктаpы Р фоpмальды болып табылады. Отандык жэне ¡5 шетелдш тэжipибе белгiлi 6íp кукыктаp

5 мен бостандыктаpды жаpиялаy, eмip CYPУ s жеткiлiксiз екенiн айкын кepсетедi, eйткенi g адамныц к¥кыктаpы мен бостандыктаpы со каFазFа оцай жазылады, бipак iс жYзiнде жY-

зеге асыфу eте киын. К^ык?^ мен бостан-

дыктаpды жYзеге асыpy мiндеттеpi белгiлi 6íp мемлекеттiк аппаpаттыц жэне тиют эле-уметпк-кукыктык тетiктiц болуын болжай-ды.

Эдебиеттеpде талданатын категоpия эpтYpлi кeзкаpаcтаpдан каpаcтыpылады жэне тетш кукыктык pеттеyдiц, зац шы^а-pyдыц, зацды мшез-кулыкты калыптаcтыpy-дыц, азаматтаpдыц кукыктаpы мен бостан-дыктаpын юке аcыpyдыц, адам к¥кыктаpын камтамасыз етудщ, адам мен азаматтыц негiзгi к¥кыктаpын коpFаyдыц, оцалтуды камтамасыз етyдiц белгш 6íp элемент-теpiнiц жиынтыFы pетiнде еpекшеленедi.

«Адам к¥кыктаpын камтамасыз ету теть ri» санатында элi накты тYciнiк жок. Бipка-таp автоpлаp оны кукык коpFаy оpганда-pыныц кызметi аpкылы, баcкалаpы жеке тулFаныц жэне адам к¥кыктаpын камтамасыз ету cyбъектiлеpiнiц келiciлген ю^екет-теpi аpкылы, ал келеciлеpi кепiлдiк жYЙеci аpкылы ашады [1, 117 б.].

В.И. Гойман пiкipi бойынша, бул механизм - «бул азаматтаp, олаpдыц бipлеcтiктеpi мен уйымдаpы Yшiн жаFдай жасау Yшiн мемлекет, оныц оpгандаpы мен лауазымды тулFа-лаpы жYзеге аcыpатын жэне eз максатымен зацныц накты колданылуын камтамасыз ететш eзаpа келiciлген матеpиалдык-техни-калык, уйымдаcтыpyшылык-баcкаpyшылык, идеологиялык (элеуметпк-саяси) жэне аp-найы-зацды шаpалаp кешенi eз эpекеттеpiн зац талаптаpымен келicедi, сондай ак олаp усынатын эpтYpлi мYДделеp мен кажеттшк-теpдi канаFаттандыpy мYмкiндiктеpiн кедеp-паз жэне тиiмдi пайдаланады» [2, 12-13 б.].

Алайда, «адам мен азаматтыц к¥кыктаpы мен боcтандыктаpын камтамасыз ету тетш» жэне «адам мен азаматтыц к¥кыктаpы мен боcтандыктаpын жYзеге асыфу тетiгi» кате-гоpиялаpы eте жакын болFанымен, олаpды cэйкеcтендipyге болмайды.

Ивакина Д.С. моногpафиялык жумы-сында автоpлаp бул уFымдаpды ажыpатады дей келе, соныц iшiнде А.М.Тхакаловтын адамныц жэне азаматтыц eз кукыктаpы мен боcтандыктаpын жYзеге аcыpyы кукыктык мэpтебенiц негiздеpiн бекiтетiн тиicтi ноp-мативтш-кукыктык актiлеpдiц болуымен Fана емес, сонымен 6íptc олаpдыц саясат-пен, идеологиямен, элеуметпк-экономика-лык жYЙемен, оныц улттык, таpихи жэне баска да еpекшелiктеpiмен байланысы аpкылы аныкталады деп санайтынын еpек-ше атап кepcетедi. Бул к¥кыктаpды камтамасыз ету тетiгi мыналаpды камтиды: конституциялык сот; сот аpкылы коpFаy (жалпы юpиcдикция сот^^ы); аткаpyшы билiк оp-гандаpыныц эюмшшк эpекеттеpi; Yкiметтiк

емес кукык коргау уйымдарынын кызметц адамнын ез кукыктарын занды тYрде корга-уы жэне кукыктарды коргаудыц халыкара-лык-кукыктык тетiгi [3, 131 б.].

Жакында к¥кыктануда «жеке адамнын кукыктары мен бостандыктарын iске асыру тетЫ» угымына кебiрек кещл белiндi. Осы санатка арналган жумыстар пайда болды. Со-нымен, О.В. Белянская бул кукыктык курал-дар кешенiн, сондай-ак олардын кукыктары мен бостандыктарын негурлым толык жэне тиiмдi пайдалану максатында юке асыру Yшiн жеке тулганыц тэуелаз эрекеттерiн бiлдiредi. Жеке тулганыц кукыктары мен бостандыктарын тiкелей iске асыру теть пнщ курылымдык элементтерi: кукыктык нормалар; зандык фактiлер; жеке тулганын ез кукыгын жYзеге асыру женшдеп кызметi; езiн-езi коргауды коса алганда, жеке адамнын кукыктарын сактау жэне коргау; рэам-дер; кетлд^ер болып табылады [4, 78 б.].

И.Н. Плотникова непзп кукыктар мен бо-стандыктарды iске асырудыц келес кезен-дерiн аныктайды: 1) непзп курамдас белш-терi базалык нормалар, конституциялык кукыктык катынастар болып табылатын конституциялык мэртебе; 2) салалык зацна-мадагы кукыктар мен мшдеттерд^ онын iшiнде кукык шектеулерiн нактылау; салалык кукыктык катынастар; 3) субъектшщ кукыктык катынастарды сактау, пайдалану, орындау тYрiндегi белсендi мiнез-кулкы; 4) субъектшщ накты элеуметтiк игшк-тердi пайдалануы. Аталгандардан баска, субъектiнiн бузылган кукыкты калпына келтiру жэне коргау женшдеп белсендi мь нез-кулкын камтитын факультативтiк кезен болуы мYмкiн, оган субъектiнiн кукыгын сактау жэне коргау женшдеп уэкшетп мем-лекеттiк органдардын мiндетi сэйкес келед1 [5, 81-95 б.].

Накты кукыкты юке асыру тетшнщ кезен-дерi: 1) осы кукыктын кукыктык мэртебесi;

2) конституциялык кукыктык катынастар;

3) накты игшкп пайдалану; 4) кукыктык катынастар субъектшершщ кукыктары мен мшдеттерш нактылау; 5) накты шешiм кабылдау; 6) адамдардын мшез-кулкын-да кабылданган шешiмдi юке асыру жэне тандалган нускаманын дурыс орындалуын тексеру болып табылады.

Бул YPДiстiн жетекшi элементтерi дурыс керсетiлген. Алайда, бiздiн кезкарасымыз бойынша, жогарыда аталган авторлар жеке тулганын зияткерлш жэне мэдени денгеш, онын элеуметтiк-психологиялык компо-нентi, элеуметпк мэртебесi, улттык жэне аймактык ерекшелiктерi сиякты кукыктар мен бостандыктардын толыкканды iске асы-

рылуына эсер ететш манызды факторларга тиiстi назар аударган жок. Шынында да, ора-сан зор жэне кепултты ^азакстандагы мэдени игшктерге деген кажеттiлiк - эртYрлi. Елордада жэне миллиондай адам бар кала-ларда туратын азаматтар бiр жагдай, шалгай ауылдардын халкы мYлдем баска. Барлык жерде дерлш отандык эдебиеттерде жалпы тYPде, кажетп нактылаусыз, эр тYрлi кепш-дштердщ релi атап етiлдi - ен алдымен мем-лекеттiк.

«Конституциялык кукыктар мен бостан-дыктарды iске асыру тетш» санатын ен жалпы тYPде субъективтi кукыкты iске асы-рудын куралдары мен нысандарынын жиын-тыгы, осы институттар жумыс iстейтiн дэй-ектi жэне езара байланысты YPдiстiн белгiлi бiр кезендерi ретiнде аныктау керек. Ол екi компоненттi камтиды: белгiлi бiр нэтижеге жету процес жэне тYпкiлiктi нэтиже. «Адам мен азаматтын негiзгi мэдени кукыктары мен бостандыктарын юке асыру» угымынын кукыктык мазмуны субъективтi кукыктар ретiнде олардын мазмунына байланысты накты мYмкiндiктердi жYзеге асыру, iске асыру YPДiсi мен нэтижеа, сондай-ак аза-маттардын белгш бiр салада осы екшетпк-тер аркылы ез мYДделерiн канагаттандыруы ретшде аныкталуы керек.

Дэйектi жэне езара байланысты эрекет ететш субъективт кукыкты юке асырудын Е куралдары, нысандары мен тэсiлдерiнiн Н жиынтыгын кура отырып, конституциялык К кукыктар мен бостандыктарды iске асыру н тетш элеуметпк игiлiктердi накты пайда- Т лануга экеледi, бул осы кызметтщ манызды У нэтижесi болып табылады. Бул ретте эле- 5 уметпк-мэдени саладагы накты мYДделер К мен кажеттшктер жеке жэне отбасылык н денгейде канагаттандырылады. Д

Жалпы алганда, непзп кукыктар мен Е бостандыктарды жYзеге асырудын жетек- ь шi кезендерiн ажыратуга болады. Бул, ен В алдымен, конституциялык нормалар мен И тшсп кукыктык катынастарды, сондай-ак о салалык заннамадаFы-экiмшiлiк, азамат- > тык кукыктар мен мiндеттердi нактылауды § камтитын базалык мэртебе. Субъектшщ §< занды ережелердi сактау, пайдалану, орын- Ф дау жэне белгш бiр элеуметтiк игiлiктi пай- о далану тYрiндегi белсендi мiнез-кулкы мш- | деттi болып табылады. Сондай-ак, белгш И бiр адамнын психологиялык, зияткерлiк, ° мэдени, элеуметтiк ерекшелштерш еске- № ру кажет. Эр туета эр тYрлi. Эмiр YPДiсiнде 5 адам кызмет тYрiн, маманды^ын тандайды, 73 бiлiм алады, кабшеттерш дамытады. Осы 00 жеке факторларды (жаFдайларды) елемей, 3 кукыктар мен бостандыктарды, ол умты-

латын макcаттаpды толык сапалы icке асы-pyFа кол жеткiзy мYмкiн емес. Мемлекеттш кепiлдiктеpдiц жетекшi peлiндегi элеумет-тш, экономикалык, каpжылык сиякты жеке тулFаныц к¥кыктаpы мен боcтандыктаpы-ныц кепiлдiктеpi деpбеc мацызFа ие. Жеке тулFаныц негiзгi мэдени кукыктаpы мен боcтандыктаpын icке аcыpyдыц конституци-ялык-кукыктык тетш мынадай элементтеpдi камтиды.

1. Адам мен KP азаматыныц мэдени к¥кыктаpы мен боcтандыктаpын тану, олаpдыц непзп ноpмалаpды бекiтyi жэне конституциялык кукыктык катынаcтаpдын пайда болуы.

2. Салалык зацнамада талданатын к¥кыктаpды нактылау, оныц iшiнде шыFаp-машылык кызметтiц жекелеген тYpлеpiн жYзеге аcыpyдыц шаpттаpы мен алFышаpт-таpын, оны оpындаy тэpтiбi мен тэciлдеpiн, сактау мен коpFаyды айкындау.

3. Осы ^^^rap тобын icке аcыpyдын зацнамалык шектеpiн белгшеу. Атап ай-тканда, cоFыcты, зоpлык-зомбылык пен ка-тыгездiктi, нэciлдiк, улттык, дiни, таптык жэне eзге де эксклюзивтшкп немесе тeз-беyшiлiктi, экcтpемизмдi, поpногpафияны наcиxаттаyFа экелетiн шыFаpмашылык жэне eзге де кызметке тыйым салынады. Мэдени кызметке тыйым салуды тек сот жэне зацна-ма бузылFан жаFдайда Fана жYзеге асыфа

Ч алады.

К 4. Мемлекеттщ каpаcтыpылып отыpFан ™ к¥кыктаpды юке аcыpyFа ыкпал ететiн ^ ic-шаpалаp кешенiн eткiзyi, атап айтканда: ^ a) шыFаpмашылык кызметкеpлеp уй-=§■ ымдаpын: одактаpды жэне eзге де осындай jr бipлеcтiктеpдi (сондай-ак шыFаpмашылык

0 кызметкеpлеpдiц xалыкаpалык кауымда-

1 cтыктаpыныц филиалдаpы мен бeлiмше->s леpiн) к¥PyFа жэне олаpдыц кызметше жэp-g демдесу;

< э) мемлекетпк мэдени саясаттыц непз-с гi баFыттаpын эзipлеy, жумыспен камту,

< кэciптiк даяpлык, ецбек жаFдайлаpы, эле-^ yметтiк коpFаy cалаcындаFы ic-шаpалаpды

жоcпаpлаy жeнiнде шыFаpмашылык кыз-^ меткеpлеpмен конcyльтациялаp жYpгiзy; § б) eмip cYpy сапасын аpттыpy, мэдениетп о сактау жэне дамыту, жумыcшылаpдыц ец-

< бек жаFдайлаpы мен жумыспен камтылуын ¡5 камтамасыз ету жeнiндегi кызметтi олаpдын Р eздеpiн осы баFытка аpнаy мYмкiндiгi бола-¡5 тындай ынталандыфу;

s в) eнеp жэне мэдениет, Fылым жэне техника cалаcындаFы кэciби кызметке кадpлаp, k осы cалалаpдаFы педагог - мамандаp даяp-CQ лау;

г) мектепке дейiнгi бiлiм беpy мекеме-

леpiнде, мемлекетпк бiлiм беpy мекеме-леpiнде балалаpдыц тиicтi бейiмдiлiгi мен кабiлеттеpiн дамытудан бастап жеке тулFа-ныц шыFаpмашылык кабiлеттеpiн дамытуды ынталандыpy, оныц шшде коFамдаFы мэдениет пен eнеpдiц жалпы децгейiн аpттыpy;

f) даpынды балалаp мен жаcтаpды аныктау, олаpдыц бiлiм алуы мен eзiн-eзi жетiлдipyi Yшiн кажетт жаFдайлаpды камтамасыз ету;

д) тутас тулFаны, оныц pyxанилыFын, даpалыFын, зияткеpлiк жэне эмоционалдык байлыFын калыптаcтыpy мен дамытудыц аса мацызды тэciлдеpiнiц 6ípí pетiнде Казакстан халкыныц кepкемдiк бiлiмiн, кepкемдiк мэ-дениетiн дамыту;

е) халыктыц баpлык элеyметтiк жэне жас топтаpыныц эстетикалык кажеттiлiктеpi мен талFамдаpын калыптаcтыpy жэне дамыту, шектеyлi жуpтшылыктыц шынайы бiлгip-леpiне аpналFан классикалык e^p коFамын-даFы ыкпалды сактау, оны бipтiндеп «бука-pалык мэдениет» ыFыcтыpады. Тутастай алFанда, бул каpапайым азаматтаpдыц мэде-ниетi, олаpдыц санасы белгш 6íp шыFаpма-ныц танымалдылыFына тшелей эcеp етедi, эдетте букаpалык акпаpат к¥pалдаpын дамыту мен насихаттаумен байланысты кец таpалFан жанp.

ё) аpт-теpапияныц заманауи эдicтемелеpiн енгiзy аpкылы балалаpды, жаcecпipiмдеpдi жэне халыктыц баска да топтаpын тYзетy педагогикасы, психофизикалык сауыкты-py максатында eнеpдiц, кepкемдiк-шыFаp-машылык кызметтiц мYмкiндiктеpiн пай-далану. Kазipгi кезде тек ipi калалаpда Fана мYмкiн болады;

ж) eзiнiц кажыpлы ецбегi Yшiн лайыкты акы алу мYмкiндiктеpiн кецейту максатында коFам мен жеке тулFалаpдыц шыFаp-машылык eнiмге деген cуpаныcыныц ecyi^ ыкпал ету;

з) кызметтiц еpекшелiгiн еcкеpе отыpып, кызметкеpлеpге (жэне олаpдыц ужымдаpы-на) салык салу жYЙеciн жетiлдipy.

5. Сyбъектiнiц (жеке тулFаныц) адам мен азаматтыц мэдени к¥кыктаpын icке аcыpy Ypдiciнде накты нэтижеге кол жеткiзyге байланысты саналы эpекеттеpi, бул келеci ке-зецдеpдi болжайды:

а) мэдени eмipдiц баpлык cалалаpына ка-тыcyFа жэне мэдени к¥ндылыктаpFа еpкiн кол жеткiзyге, мэдениет мекемелеpiн пайда-ланyFа кукы^ы баp;

э) эp тYpлi децгейдегi бшм алyFа, бшк-тiлiгiн аpттыpyFа кукы^ы баp;

б) кэciби жэне кэаби емес (эуескойлык) негiзде eзiнiц кызыFyшылыктаpы мен ка-бiлеттеpiне сэйкес шыFаpмашылыктыц баp-

лык тYрлерiмен аиналыса алады;

в) мундаИ кызметпен ез бетiнше аИналы-суга немесе шыгармашылык кызметкерлер уИымына кауымдастыкка жэне езге де 6ip-лестiкке юруге кукылы;

г) субъект ез ецбепнщ нэтижесiн паИда-лануга кукылы, бул деректердщ (сондаИ-ак зияткеpлiк) кукыктардыц 6ykw жиынтыгын сенiмдi коргауды кездеИдi. Бул катарда ана тiлiн паИдалану кукыгы, карым-катынас, тэрбие, бiлiм беру жэне шыгармашылык тiлiн еpкiн тацдау мацызды.

6. Мемлекеттщ негiзгi мэдени кукыкта-ры мен бостандыктарын сактау, сондаИ-ак оларды коргау. Бул адамныц жэне азамат-тыц бузылган кукыктарды калпына келтipу женiндегi белсендi эpекеттеpiн, оныц iшiнде сот аркылы коргауды, осы кукыктар тобын дамытуга мемлекетпк колдауды бiлдipедi.

7. Мэдениет саласындагы шет елдермен ынтымактастык, мемлекеттер арасындагы мэдени баИланыстарды ныгаИту, ^азакстан Республикасыныц шет елдермен мэдени алмасуы. Бурын бipкатаp елдерде мэдениет мемлекеттщ басты мэселелершщ бipi болга-нына карамастан, оныц саяси жэне эюмшшш иерархиядагы pелi элi калыптаскан жок. Бул мемлекет езшщ улылыгын мэдениет пен енер аркылы насихаттауга канша каражат салганын еске тYсipгенде тац калдырады. XVI-XVII гасырлардагы француз жэне ита-льян билеушшершщ аулаларыныц сэн-сал-танаты, XIX гасырдагы немiс сот оркестр-лер^ ортагасырлык гимараттарды кымбат калпына келпру, XX гасырдагы (Еуропа, Америка, Жапония) мэдени орталыктар мен радио жэне телехабар тарату желiлеpiне Yл-кен инвестициялар-сонымен бipге мэдени кызметтi баскаратындардыц мэpтебесi мYл-дем сэИкес келмейдi саясаткерлер жария-лаган когамдагы мэдениеттщ pелi.

Кез-келген елдiц Yкiметi бipiншi кезекте каржыга, корганыска, сырткы саясатка жэне

халыкаралык кауiпсiздiкке назар аударады. Барлык баска салалар мемлекеттiк бюд-жеттiц элеуетiне (мелшеpiне) баИланысты ез мацыздылыгы боИынша курылады. Сон-дыктан эскери жэне кукык коргау салалары мэдениетке басымдык беpедi, дегенмен мэдени компонент аталган кептеген салаларда бар. Мысалы, корганыс, iшкi ютер ведом-стволарында клубтар, демалыс орталыкта-ры, драма театрлары, музыкалык топтар, эндер мен билер ансамбльдер^ теле жэне радиостанциялар жумыс iстеИдi.

Бул шындык. Егер мэдениет, мысалы, корганыс, кукык коргау жэне сырткы саяси кызмет сиякты жогары орынга ие бол-са, мемлекет езшщ мYмкiндiктеpiн едэуip ныгаИтып, беделi мен ыкпалын арттырар едi.

АИта кетешк, халыкаралык децгеИде эм-бебап сипаттагы да, ецipлiк сипаттагы да кептеген халыкаралык актшер колданыла-ды. Мэдени емip саласындагы катынастарды реттеИтш эмбебап халыкаралык кужаттарга, ец алдымен, Адам кукыктарыныц жалпыга бipдеИ декларациясы (1948)3 , Экономика-лык, элеуметпк жэне мэдени кукыктар ту-ралы халыкаралык Пакт (1966)4 жатады.

Еуропа Кецес шецбеpiнде мэдени емip саласындагы непзп кужаттар Еуропа мэдени конвенциясы (1954 ж.)5 жэне ДYни-ежYзiлiк мэдени жэне табиги мураны коргау туралы конвенция (1972 ж.)6 болып табы-лады.

Мэдениет саласындагы катынастарды реттеудеп ерекше рел ЮНЕСКО кужаттары-на - Халыкаралык мэдени ынтымактастык кагидаттарыныц декларациясына (1966 ж.)7 ; Мэдени эртурлшк туралы жалпыга бipдеИ декларацияларга (2001 ж.)8 тиесiлi. Мэдени емip саласындагы катынастарды реттеуде ЮНЕСКО эзipлеген усынымдык актiлеpдiн мацызы зор: муражаИлардыц кепшiлiкке кол жетiмдiлiгiн камтамасыз етудщ ец тиiмдi

Н

X

ы А

о х о Д А

сг

В

СП А

3 Адам щущыщтарыныц жалпыга 6ipdeü декларациясы. Декларация Б¥¥ Бас Ассамблеясыныц резолюциясымен 1948 жылгы 10 желтощсанда №217А (III) щабыглданган // https://adilet.zan.kz/kaz/docs/04800000001 (жугтген кун 30.01.2023 ж.)

4 Экономикалыщ, элеуметтж жэне мэдени щущыщтар туралы халыщаралыщ Пактi (Нью-Йорк, 1966 ж. 19 жел-тощсан) // https://online.zakon.kz/Document/?docJd=30014668 (жугтген кун 30.01.2023 ж.)

5 Европа мэдение конвенциясы (Париж, 1954 жылгы 19 желтощсан) // https://online.zakon.kz/Document/?doc_ id=30603517 (жугтген кун 30.01.2023 ж.)

6 Дуниежузтж мэдени жэне табиги мураны щоргау туралы конвенция (1972 ж.) // https://ecogosfond.kz/ kz/orhusskaja-konvencija/dostup-k-jekologicheskoj-informacii/haly-araly-yntyma-tasty/haly-araly-konvencijalardy-ltty-bajandamalary/nacionalnye-doklady-po-konvencii-junesko-ob-ohrane-vsemirnogo-kulturnogo-i-prirodnogo-nasledija/ (жугтген кун 30.01.2023 ж.)

7 Декларация ООН о принципах международного культурного сотрудничества (Париж, 4 ноября 1966 года) // https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=1022360 (жугтген кун 30.01.2023 ж.)

8 Всеобщая декларация ЮНЕСКО о культурном разнообразии // https://www.un.org/ru/documents/decl_conv/ declarations/culturaldiversity.shtml (жугтген кун 30.01.2023 ж.)

а

СП

о

СП

о

X

е о

"U

2 А

JZ

IX

< IX

О в х

о

со О

СП <

< СП

ь

-О

ш £

ч о X

о <

РЛ

шараларына катысты усыныстар (1960 ж.)9 , «Фольклорды сактау туралы» (1989 ж.)10 жэне т. б.

вюшшке орай, Мэдениет кукыктарыныц дербес декларациясы элi кабылданган жок. Мундай кужатты бекiту мэдениет саласын-дагы катынастарды, атап айтканда жеке тулганыц мэдени к¥кыктарын кукыктык реттеудi Yйлестiру, рухани-мэдени компо-ненттщ беделш арттыру Yшiн орасан зор мацызга ие болар едi. Мэдениет саласын-дагы казакстандык зацнаманы талдау осы сала косымша к¥кыктык реттеудi талап етедi деген корытындыга келдi.

Непзп мэселелердщ бiрi, казiргi уакытта да езекп, кец гуманитарлык ДYниетаным-ныц болмауы, - деп жазды академик Д.С. Лихачев. Жергшкп жэне ведомстволык фактiлер жойылмаганын косканда, мэдени-етке катысты кубылыстар бiр-бiрiнен окша-уланган тYPде карастырылады: театр Yшiн, жазу уйымдары Yшiн жэне филармониялар мен муражайлар Yшiн ез мэселелерi.

Мысалы, енер туындыларыныц туп-нускалыгыныц жеке мэселес отандык жэне шетелдiк муражайлар мен коллекционерлер Yшiн бiрдей езекп. Сонымен катар, жалган-дыктар кебшесе кара нарыкта гана емес, кейде курметп аукциондарда да кездеседi. Элемге эйгiлi Кристи, Сотби, Доротеум жэне баска да аукциондарда сатып алушы-лар жалган емес, накты тауар алатынына жогары кепiлдiк бередi деп саналады. Зерт-теудщ соцгы эдiстерi, технологиялык жаб-дыктар, мамандардыц кэсiби бiлiмi мундай фирмаларга ездерiн жэне ез клиенттерш заманауи жалгандыктардан сактандыруга мYмкiндiк бередi. Дегенмен, эйгiлi аукциондарда да енер сатылымыныц айналасында жанжалдар жш кездеседi.

Назар аударуга турарлык келесi мэсе-ле - концертпк жэне гастрольдiк кызметп реттейтiн мамандандырылган нормативтiк актшщ болмауы. Бул акпде концерттiк уй-ымдарды накты мемлекетпк колдау шара-ларын, салык салу ерекшелштерш бекiту орынды болар едь

Нарыктык катынастар мен капиталды жинактау жагдайында «пайдага деген шел-деу», акша табу жиi кездесед^ кебiнесе мораль мен мораль кагидаттарына кайшы келедi. Педагогтардыц, галымдардыц, сая-саткерлердщ, зацгерлердщ, азаматтардын мiндетi - ец алдымен жас урпакты адамгер-

шiлiк жэне мэдени кундылыктарга тэрбие-леу жэне таныстыру.

Непзп мэдени кукыктарды толык жэне сапалы iске асыру мемлекеттщ Непзп зацын курметтеуге негiзделген жалпы жэне кукыктык мэдениеттi, когамдык сананы аза-маттарда тэрбиелеу женiндегi мемлекет пен журтшылыктыц кызметiн кездейдi.

Негiзгi мэдени кукыктарды юке асыру-дыц конституциялык-кукыктык тетiгi жу-мыс iстеуi жэне жетiлдiрiлуi керек, бул Yшiн оныц эр кезецi бiртутас жэне баска элемент-термен келiсiлуi керек. Мундай жагдайлар-да гана адам мен элеуметпк капиталдын деградациясыныц алдын алуга, тYпкiлiктi оц нэтижеге кол жетюзуге болады, ягни эле-уметтiк игiлiктердi накты пайдалану.

Мэдени кукыктарды жYзеге асыруга азаматтардын ездерi белсендi катысуы керек, олар кебiнесе мемлекетпк механизмнiн жумысыныц сапасына жэне олардыц элеу-меттiк-мэдени игiлiктердi алуына байланы-сты. Олардыц ездерi кукыктар мен бостан-дыктарды тиiмдi iске асыруга кол жетюзу^ ез кукыктарын коргауы, ынтымактастык пен гуманизм керсетуi кажет. Бастамашыл, дербес жэне жауапты тулганы колдауды кез-дейтiн кYштi мемлекетпк элеуметпк жэне мэдени саясат казакстандык когам мен мем-лекеттiлiктi мэдениет пен мэдени кукыктар мен бостандыктар мацызды жэне беделд1 орын алатын жагдайга келтiруге кабiлеттi.

Корытынды

Адам мен азаматтыц непзп кукыкта-ры мен бостандыктары жYЙесiнде мэдени кукыктар мацызды орынга ие. ¥зак уакыт бойы ^азакстан мемлекетiнде осы кукыктар тобына экономикалык жэне элеуметтiк си-паттагы жинакталган проблемаларга, езге де факторларга байланысты тиiстi кенiл белш-бедi. Эрине, мэдени кукыктар адамныц жэне азаматтыц баска конституциялык кукыкта-ры мен бостандыктарымен бiрлiкте кара-стырылуы керек, ейткенi кукыктар жYЙелi, жан-жакты, езара iс-кимыл кезшде жYзеге асырылган кезде толыкканды жYзеге асы-рылады. Алайда, демократиялык жэне эле-уметтiк мемлекетте кукыктардыц кез-келген тобын, оныц iшiнде мэдени кукыктарды ескермеу, олардыц мацыздылыгын теменде-ту кажет емес.

Мэдени кукыктарды теориялык тургы-дан тусшу мэселесi мемлекет пен кукыктыц

X

Ь

9 Рекомендация, касающаяся наиболее эффективных мер обеспечения общедоступности музеев (14 февраля 1960 года) //https://docs.cntd.ru/document/901756979 (жугтген кун 30.01.2023 ж.)

10 Рекомендация о сохранении фольклора от 15 ноября 1989 года//https://docs.cntd.ru/document/902084650 (жугтген кун 30.01.2023 ж.)

конституциялык кукык гылымында да, мем-лекет жэне кукык теориясы мен тарихын-да да зерттеу такырыбына айналады. Бул кукыктар мен бостандыктар адамныц жэне азаматтыц кукыктары мен бостандыкта-рыныц Конституцияда жэне зацда, баска актшерде белгiленген ерекше жэне салы-стырмалы тYPде тэуелсiз тобы, адамныц мэ-дени жэне гылыми eмiр саласындагы езш-63Í жYзеге асыру мYмкiндiктерi, сондай-ак мемлекет кепiлдiк берген эрюмнщ элеумет-тiк-мэдени игшктердщ 6y^ кешенiн еркiн

пайдалану кукыгы ретiнде карастырылуы керек.

Жеке тулганыц мэдени кукыктарын юке асырудагы басты мiндет - тутастай алганда адам кукыктарын терец жэне жалпыга бiр-дей курметтеудi камтамасыз ету. Сондыктан кукыктардыц осы тобыныц мемлекеттiк жэне езге де кетлдштершщ децгейiн арт-тыру - ^азакстан мемлекетiнiц, оныц журт-шылыгыныц, азаматтарыныц eзектi жэне басты мiндетi.

ЭДЕБИЕТТЕР

1. Ростовщиков И.В. Обеспечение прав и свобод личности в СССР: вопросы теории. Саратов: Изд-во Саратовского гос. ун-та, 1988. - 120 с.

2. Гойман В.И. Механизм обеспечения реализации законов в современных условиях // Государство и право. - 1991. - № 12. - С. 12-13.

3. Ивакина Д.С. Конституционные права и свободы граждан Российской Федерации в области культуры: монография. - Старый Оскол: ТНТ, 2020. - 208 с.

4. Белянская О.В. Механизм непосредственной реализации прав и свобод личности: дис. ... канд. юрид. наук. - Тамбов, 2003. - 182 с.

5. Плотникова И.Н. Конституционное право человека и гражданина на предпринимательскую деятельность в России: монография / под ред. В.Т. Кабышева. - Саратов: Саратовская государственная академия права, 2004. - 191 с.

REFERENCES

1. Rostovshchikov I.V Obespecheniye prav i svobod lichnosti v SSSR: voprosy teorii. Saratov: 5 Izd-vo Saratovskogo gos. un-ta, 1988. - S. 117. H

2. Goyman V.I. Mekhanizm obespecheniya realizatsii zakonov v sovremennykh usloviyakh // Q Gosudarstvo i pravo. - 1991. - № 12. - S. 12-13. y

3. Ivakina D.S. Konstitucionnye prava i svobody grazhdan Rossijskoj Federacii v oblasti 5 kul'tury: monografija. - Staryj Oskol: TNT, 2020. - 208 s. K

4. Belyanskaya O.V. Mekhanizm neposredstvennoy realizatsii prav i svobod lichnosti: dis. ... H kand. yurid. nauk. - Tambov, 2003. - 182 s. g

5. Plotnikova I.N. Konstitutsionnoye pravo cheloveka i grazhdanina na predprinimatel'skuyu E deyatel'nost' v Rossii: monografiya / pod red. V.T. Kabysheva. - Saratov: Saratovskaya f gosudarstvennaya akademiyaprava, 2004. - 191 s.

>

ro

О

СП

О

X

e о

"U 2 А JZ