Научная статья на тему 'ҚАЗАҚСТАНДА ЖӘНЕ ШЕТ МЕМЛЕКЕТТЕРДЕГІ ТҰРМЫСТЫҚ ЗОРЛЫҚ-ЗОМБЫЛЫҚТЫ КРИМИНАЛИЗАЦИЯЛАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ'

ҚАЗАҚСТАНДА ЖӘНЕ ШЕТ МЕМЛЕКЕТТЕРДЕГІ ТҰРМЫСТЫҚ ЗОРЛЫҚ-ЗОМБЫЛЫҚТЫ КРИМИНАЛИЗАЦИЯЛАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
49
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
әйелдер құқықтары / тұрмыстық зорлық-зомбылық / заңнамалық актілер / криминализация / тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу / права женщин / бытовое насилие / законодательные акты / криминализация / профилактика бытового насилия / women's rights / domestic violence / legislative acts / criminalization / prevention of domestic violence

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Маншук Токтарбековна Бейсенбаева, Лейла Муслимовна Сатанова, Эльмира Бахытжановна Курманалиева

Мақалада Біріккен Ұлттар Ұйымы (БҰҰ), Дүниежүзілік Денсаулық Сақтау Ұйымы (ДДСҰ) қабылдаған құжаттар негізінде тұрмыстық зорлық-зомбылықпен күресудің халықаралық тәжірибесі зерттелді. Посткеңестік елдерінің, соның ішінде Литва, Молдова, Украина (2022 жылғы 21 ақпанға дейін), көршілес Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстан елдерінің заңнамалық тәжірибесіне назар аударылды. Сондай-ақ, американдық ғалым Эван Старктың тұрмыстық зорлық-зомбылықтың барлық түрлерінде орын алатын, бірақ құқық бұзушылықты тергеу кезінде әрдайым ескерілмейтін «мәжбүрлеп бақылау» теориясы туралы еңбегі зерттелді. Жұмыста Ұлыбританияның тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы тәжірибесіне ерекше назар аударылады, өйткені бұл ел аталған құқық бұзушылықты адам құқықтарын шектеудің кешенді әдісі ретінде қарастырады: оның ішінде физикалық, психологиялық, жыныстық және материалдық. Жұмыста халықаралық тәжірибе негізінде, Қазақстандағы қазірғі кезеңдегі аса өткір жағдай аясында, тұрмыстық қатынаста жасалатын құқыққа қайшы әрекеттерді криминализациялаудың орындылығы туралы мәселе қойылады. Жоғарыда аталған, алыс шетелдерде және Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы (ТМД) елдерінде құқық бұзушылықтармен күрестің құқықтық тәсілдері, ұлттық заңнаманы әзірлеу және жетілдіру барысында ескерілуі мүмкін. Ұсынылған жұмыста біздің еліміздегі тұрмыстық зорлық-зомбылықтың қазіргі жағдайы туралы зерттеулер және тұрмыстық зорлық-зомбылықтың өсу немесе төмендеу тенденцияларын және олардың себептерін көрсететін статистикалық мәліметтер келтірілген. Мақалада тұрмыстық зорлық-зомбылық саласындағы жақын және алыс шетелдердің заңнамалық актілерін салыстырмалы талдау әдісі қолданылды. Зерттеу қорытындылары, қойылған міндеттерге сәйкес бірқатар ережелерді ұсынады. Олар өсу қарқынын ескере отырып, тұрмыстық зорлық-зомбылық жасағаны үшін жауаптылықты күшейту қажеттілігіне назар аударады. Сондай-ақ, күнделікті өмірдегі зорлық-зомбылықтың барлық түрлеріне нақты анықтамалар беретін жаңа заңнамалық актіні қабылдау қажеттілігін белгілейді. Авторлар жаңа заңда тұрмыстық зорлық-зомбылық сияқты қоғам үшін аса қауіпті құбылыстың деңгейін төмендету үшін үйде жасалған заңсыз әрекеттерді қылмыстық жауаптылыққа тартуды ұсынады.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по праву , автор научной работы — Маншук Токтарбековна Бейсенбаева, Лейла Муслимовна Сатанова, Эльмира Бахытжановна Курманалиева

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PROBLEMS OF CRIMINALIZATION OF DOMESTIC VIOLENCE IN KAZAKHSTAN AND IN FOREIGN COUNTRIES

The article examines the international experience of combating domestic violence on the basis of documents adopted by the United Nations and WHO. The legislative practice of the post-Soviet countries, including Lithuania, Moldova, Ukraine (until February 21, 2022), neighboring Kyrgyzstan, Tajikistan, and Uzbekistan, has been studied. The work of American scientist Evan Stark on the theory of "coercive control", which occurs in almost all forms of domestic violence, but which is not always taken into account during the investigation of an offense, is also studied. The work pays special attention to the UK's experience in combating domestic violence, since this country considers the designated offense as a comprehensive way of restricting human rights, including physical, psychological, sexual and material. Based on international experience, the paper raises the question of the expediency in Kazakhstan to criminalize illegal acts committed in everyday conditions in the light of the current, extremely acute situation. Legal ways to combat the above-mentioned offenses in non-CIS countries and the CIS can be taken into account during the development and improvement of national legislation. The proposed work presents research on the current state of domestic violence in our country and statistical data reflecting trends towards an increase or decrease in the number of domestic violence and their causes. The article uses the method of comparative analysis of legislative acts of both near and far abroad in the field of domestic violence. In the conclusions of the study, a number of provisions are proposed, according to the tasks set, which consist in the fact that there is a need, taking into account the upward dynamics, to tighten responsibility for the commission of domestic violence. It is also proposed to adopt a new legislative act that would establish clear definitions for all types of domestic violence. The authors propose in the new law to criminalize illegal acts committed at home in order to reduce the level of such a dangerous phenomenon for society as domestic violence.

Текст научной работы на тему «ҚАЗАҚСТАНДА ЖӘНЕ ШЕТ МЕМЛЕКЕТТЕРДЕГІ ТҰРМЫСТЫҚ ЗОРЛЫҚ-ЗОМБЫЛЫҚТЫ КРИМИНАЛИЗАЦИЯЛАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ»

ЭОЖ 342.7

КАЗАКСТАНДА ЖЭНЕ ШЕТ МЕМЛЕКЕТТЕРДЕГ1 Т¥РМЫСТЬЩ ЗОРЛЬЩ-ЗОМБЫЛЬЩТЫ КРИМИНАЛИЗАЦИЯЛАУ МЭСЕЛЕЛЕР1

Маншук Токтарбековна Бейсенбаева

Казац улттыц аграрлыц зерттеу унжерситеттщ, цуцыц кафедрасыныц цауымдастырылган профессоры, зац гылымдарыныц кандидаты; Алматы ц., Казацстан Республикасы; е-mail: [email protected]

Лейла Муслимовна Сатанова1

Кайнар академиясыныц зац гылымдарыныц кандидаты, цауымдастырылган профессоры; Алматы ц., Казацстан Республикасы; е-mail: [email protected]

Эльмира Бахытжановна Курманалиева

Конаев унжерситеттщ азаматтыц-цуцыцтыц пэндер кафедрасыныц доценты, зац гылымдарыныц кандидаты; Алматы ц., Казацстан Республикасы; е-mail: [email protected]

Аннотация. Мацалада Б1р1ккен ¥лттар ¥йымы (Б¥¥), ДYниежYзiлiк Денсаулыц Сацтау ¥йымы (ДДС¥) цабылдаган цужаттар негiзiнде турмыстыц зорлыц-зомбылыцпен куре-судщ халыцаралыц тэжiрибесi зерттелди Посткецестт елдершц, соныц штде Литва, Молдова, Украина (2022 жылгы 21 ацпанга дейт), квршыес Кыргызстан, Тэжтстан,

Эзбекстан елдершц зацнамалыц тэжiрибесiне назар аударылды. Сондай-ац, американ- U

дыц галым Эван Старктыц турмыстыц зорлыц-зомбылыцтыц барлыц тYрлерiнде орын E

алатын, бiрац цуцыц бузушылыцты тергеу кезтде эрдайым ескерымейтт «мэжбурлеп N

бацылау» теориясы туралы ецбегi зерттелдi. Жумыста ¥лыбританияныц турмыстыц о

зорлыц-зомбылыцца царсы тэжiрибесiне ерекше назар аударылады, вйткеш бул ел аталган N

цуцыц бузушылыцты адам цуцыцтарын шектеудщ кешендi эдш реттде царастыра- «

ды: оныц штде физикалыц, психологиялыц, жыныстыц жэне материалдыц. Жумыста U

халыцаралыц тэжiрибе негiзiнде, Казацстандагы цазiргi кезецдегi аса вткр жагдай ая- E

сында, турмыстыц цатынаста жасалатын цуцыцца цайшы эрекеттердi криминализа- о

циялаудыц орындылыгы туралы мэселе цойылады. Жогарыда аталган, алыс шетелдер- e

де жэне ТэуелЫз Мемлекеттер Достастыгы (ТМД) елдертде цуцыц бузушылыцтармен SSS

курестщ цуцыцтыц тэсыдерi, улттыц зацнаманы эзiрлеу жэне жетiлдiру барысында a

ескерiлуi мYмкiн. ¥сынылган жумыста бiздiц елiмiздегi турмыстыц зорлыц-зомбылыцтыц о

цазiргi жагдайы туралы зерттеулер жэне турмыстыц зорлыц-зомбылыцтыц всу неме- a

се твмендеу тенденцияларын жэне олардыц себептерт кврсететт статистикалыц z

мэлiметтер келтiрiлген. Мацалада турмыстыц зорлыц-зомбылыц саласындагы жацын г-

жэне алыс шетелдердщ зацнамалыц акттерт салыстырмалы талдау эдш цолданылды. о

Зерттеу цорытындылары, цойылган мтдеттерге сэйкес бiрцатар ережелердi усынады. I

Олар всу царцынын ескере отырып, турмыстыц зорлыц-зомбылыц жасаганы Yшiн жа- 0

уаптылыцты кушейту цажетттгте назар аударады. Сондай-ац, кyнделiктi вмiрдегi R

зорлыц-зомбылыцтыц барлыц турлерте нацты аныцтамалар беретт жаца зацнамалыц T

актш цабылдау цажетттгт белгiлейдi. Авторлар жаца зацда турмыстыц зорлыц-зом- 0

былыц сияцты цогам Yшiн аса цауiптi цубылыстыц децгейт твмендету Yшiн Yйде жа- 0 салган зацсыз эрекеттердi цылмыстыц жауаптылыцца тартуды усынады.

TyrnHdi свздер: эйелдер цуцыцтары, турмыстыц зорлыц-зомбылыц, зацнамалыц ак- E

тшер, криминализация, турмыстыц зорлыц-зомбылыцтыц алдын алу. R

1 Хат-хабарларга арналзан автор

ПРОБЛЕМЫ КРИМИНАЛИЗАЦИИ БЫТОВОГО НАСИЛИЯ В КАЗАХСТАНЕ И В ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАНАХ

Бейсенбаева Маншук Токтарбековна

Ассоциированный профессор, кандидат юридических наук кафедры право, Казахского национального аграрного исследовательского университета, г. Алматы, Республика Казахстан; е-mail: [email protected]

Сатанова Лейла Муслимовна

Ассоциированный профессор, кандидат юридических наук Академии Кайнар, г. Алматы, Республика Казахстан; е-mail: [email protected]

Курманалиева Эльмира Бахытжановна

Доцент, кандидат юридических наук кафедры гражданско-правовых дисциплин Кунаевского университета, г. Алматы, Республика Казахстан; е-mail: [email protected]

Аннотация. В статье исследуется международный опыт борьбы с бытовым насилием на основании документов, принятых Организацией Объединенных Наций (ООН), Всемирной организацией здравоохранения (ВОЗ). Изучена законодательная практика стран постсоветского пространства, в числе которых Литва, Молдова, Украина (до 21 февраля 2022 года), соседние Кыргызстан, Таджикистан, Узбекистан. Также исследован труд американского ученого Эвана Старка о теории «принудительного контроля», имеющий 3 место практически во всех формах бытового насилия, но который не всегда учитыва-^ ется в ходе расследования правонарушения. В работе уделяется особое внимание опыту £ Великобритании по борьбе с бытовым насилием, так как данная страна рассматривает ц обозначенное правонарушение как комплксный способ ограничения прав человека, в числе ^ которых физическое, психологическое, сексуальное и материальное. В работе, на осно-^ ве международного опыта, ставится вопрос о целесообразности в Казахстане криминализировать противоправные деяния, совершаемые в бытовых условиях в свете текущей, | крайне острой ситуации. Правовые способы борьбы, с названными выше правонаруше-о ниями, в странах дальнего зарубежья и в Содружестве Независимых Государств (СНГ), х могут быть учтены в ходе разработки и усовершенствования национального законода-^ тельства. В предлагаемой работе, представлены исследования о текущем состоянии § бытового насилия в нашей стране и статистические данные, отражающие тенденции § к увеличению или уменьшению количества насилия в условиях быта и их причины. В статье 2 используется метод сравнительного анализа законодательных актов как ближнего, так ^ дальнего зарубежья в сфере бытового насилия. В выводах исследования предлагается ряд

< положений, согласно поставленным задачам, которые заключаются в том, что есть нео обходимость, с учетом динамики в сторону увеличения, в ужесточении ответственности с; за совершения бытового насилия. Также предлагается принятие нового законодательного ь акта, в котором устанавливались бы чёткие определения для всех разновидностей наси-§ лия в быту. Авторы предлагают в новом законе криминализировать противоправные дея-о ния, совершаемые в домашних условиях для снижения уровня такого опасного явления для

< общества как бытовое насилие.

< Ключевые слова: права женщин, бытовое насилие, законодательные акты, криминали-

> зация, профилактика бытового насилия. ^

н

о л

■ ■

л н

о ш ш

PROBLEMS OF CRIMINALIZATION OF DOMESTIC VIOLENCE IN KAZAKHSTAN AND IN FOREIGN COUNTRIES

Beisenbayeva Manshuk Toktarbekovna

Associate Professor, Candidate of Law, Department of Law, Kazakh National

Agrarian Research University, Almaty, Republic of Kazakhstan;

e-mail: [email protected]

Satanova Leila Muslimovna

Associate Professor, Candidate of Law, Kainar Academy, Almaty,

Republic of Kazakhstan;e-mail: [email protected]

Kurmanalieva Elmira Bakhytzhanovna

Associate Professor, Candidate of Law, Department of Civil Law

Disciplines, Kunaev University, Almaty, Republic of Kazakhstan;

e-mail: [email protected]

Abstract. The article examines the international experience of combating domestic violence on the basis of documents adopted by the United Nations and WHO. The legislative practice of the post-Soviet countries, including Lithuania, Moldova, Ukraine (until February 21, 2022), neighboring Kyrgyzstan, Tajikistan, and Uzbekistan, has been studied. The work of American scientist Evan Stark on the theory of "coercive control", which occurs in almost all forms of domestic violence, but which is not always taken into account during the investigation of an offense, is also studied. The work pays special attention to the UK's experience in combating

domestic violence, since this country considers the designated offense as a comprehensive way L

of restricting human rights, including physical, psychological, sexual and material. Based on E

international experience, the paper raises the question of the expediency in Kazakhstan to о

criminalize illegal acts committed in everyday conditions in the light of the current, extremely о

acute situation. Legal ways to combat the above-mentioned offenses in non-CIS countries and the о

CIS can be taken into account during the development and improvement of national legislation. |

The proposed work presents research on the current state of domestic violence in our country U

and statistical data reflecting trends towards an increase or decrease in the number of domestic E

violence and their causes. The article uses the method of comparative analysis of legislative acts о

of both near and far abroad in the field of domestic violence. In the conclusions of the study, E

a number ofprovisions are proposed, according to the tasks set, which consist in the fact that there S

is a need, taking into account the upward dynamics, to tighten responsibility for the commission £

of domestic violence. It is also proposed to adopt a new legislative act that would establish clear O

definitions for all types of domestic violence. The authors propose in the new law to criminalize £

illegal acts committed at home in order to reduce the level of such a dangerous phenomenon for g

society as domestic violence. l

m

Keywords: women's rights, domestic violence, legislative acts, criminalization, prevention £

of domestic violence. I

о

DOI: 10.52026/27885291_2024_76_1_193 |

о

болатынын мэлiмдедi. «Турмысты; зор- O лык-зомбылык» немесе «жынысты; cepiK- | теспк тарапынан зорлык-зомбылык» деп E те аталатын мундай кукы; бузушылыкты r Бiрiккен ¥лттар ¥йымы «жыныстык серш- z тестщ келiсiмiнсiз оныц Yстiнен бишк пен ( бакылауды алу, сонымен катар, сол бишктен —

2 ДYниe жYзiндeгi т^рмыстыц зорлъщ-зомбътъщты зерттеу: эрекетаздж багасы — [Электрондыц ресурс]. — Цолжemiмдmк mspmi6i: Https://www.un.org/fr/node/184542 (ЖYгiнгeн KYHi 03.02.2024 ж.).

Kipicne

Бiрiккен ¥лттар ¥йымы жYЙесшщ эртYр-лi бeлiмшелерi бiрлесiп жариялаган 2018 жылгы «Эйелдерге катысты зорлык-зом-былыктыц таралуын багалау» есебше сэй-кес2 , дYние жYзiндегi Yш эйелдщ бiрi тур-мысты; зорлык-зомбылыктыц курбаны

ГМ О ГМ

CL

< CL

0 в

1

О ш О

ш <

CL IZ

<

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ш н

о л

<

d О п:

О <

сз <

о

S S

н

о ш ш

айырылмауга багытталган ю-эрекетЬ> ретiнде аныктайды. Статистикага сэйкес, турмыстык кылмыстардыц шшде кYш колдану, зорлык-зомбылыкка байланысты кылмыс-тар бipiншi орынды алады. Екiншi орында жыныстык жэне психологиялык сипаттагы кылмыстар. Yшiншi - экономикалык зорлык-зомбылык [1].

«Эйелдерге катысты зорлык-зомбылыкты жою туралы Декларацияда» «турмыстык зорлыкка байланысты зерттеулер жYpгiзугe, мэлiмeттep мен статистикалык дepeктepдi жинактауга» накты Yндeу бар3.

Отбасындагы зорлык-зомбылык эpтYpлi нысандарда болуы мYмкiн. Аталган кукык бузушылык кeбiнece депрессияны, жаракат-тарды жэне баскада ауруларды тудыратын зорлыктыц бipнeшe тYpiн бipiктipeдi. Со-нымен катар, турмыстык зорлык-зомбылык ецбекке кабшеттшкпен ешмдшкп жогал-тудан, эйелдердщ мYмкiндiктepiн шектеу жэне тiптi экономикалык ecудi бэсецдету-ден баска, турмыстагы зорлыкка ушыраган эйeлдepдi емдеу жэне колдау кызметщ^ мен кiнэлiлepдi жауапка тарту шыгындарын коса алганда, аукымды элeумeттiк жэне эко-номикалык кepi эcepiн байкаймыз.

Турмыстык зорлык-зомбылык бeлгiлi бip елдщ, саяси немесе экономикалык жYЙeнщ шeцбepiмeн шeктeлмeйдi. Мэселенщ аукы-мы жаhандык болып табылады: Бipiккeн ¥лттар ¥йымыныц мэлiмeттepi бойынша, эpбip Yшiншi эйел eмip бойы турмыстык зорлык-зомбылыктан зардап шегед^ .

ДYниeжYзiлiк денсаулык сактау уйымы-ныц мэлiмeтi бойынша, эйeлдepдi eлтipудщ бесеушщ Yшeуiн жыныстык cepiктecтepi жасайды (жакында гана болган ^уандык Бишимбаевтыц эйeлiн eлтipу кылмысына ^д^т болуымен байланысты резонансты жагдай)5. Жыныстык карым-катынастагы зорлык некемен гана шектелмейдь ^азipri уакытта карым-катынастагы жаcecпipiм-дер арасындада зорлык-зомбылыктыц ecуi байкалады. Осыган байланысты ¥лыбри-тания 2012 жылы 16-17 жас аралыгындагы

адамдарды т^мге косу Yшiн, турмыстык зорлык-зомбылыктан зардап ше^ мYмкiн-дердщ тiзiмiн кецейтп, eйткeнi турмыстык зорлык-зомбылыкка байланысты ресми сауалнамалар нэтижeci бойынша, аталган жастагы адамдар ец жогары тэуекел тобын-да eкeнiн аныктады6. А^Ш статистикасы кepceткeндeй, 1976 жылдан бастап турмыстык зорлыкка карсы шаралар кYшeйгeн кез-де жэне осы уакытка дeйiн некеден тыс ка-рым-катынаста жыныстык серштестщ ^ш колдану каупi 12 есе арткан [2].

¥сынылып отырган ецбек, эpтYpлi дец-гeйдeгi экономикалык дамуы, эpтYpлi саяси жэне кукыктык жYЙeлepi бар eлдepдeгi зорлык-зомбылыкка карсы тэж1рибелерш талдау жэне жYЙeлeу эpeкeттepiн зерттеу болып табылады. Осы зерттеу жумысы жалгастыруды талап eтeдi жэне турмыстык зорлык-зомбылык туралы арнайы зацнама-ны дамыту стратегиясын тYciну, оны ^а-закстанда колдану тэжipибeciн калыптас-тыру жэне eзiнiц табыстылыгын растаган зорлык-зомбылыкка карсы ic-кимылдыц пэpмeндi шаралары туралы когамдык талкы-лау пpоцeciнiц барлык катысушыларын ха-бардар ету Yшiн мацызды болып табылады. ^азакстанныц осы тэж1рибесш ecкepiп, оны жэбipлeнушiлepдiц кукыктарын коргау Yшiн тиiмдi жэне накты жумыс icтeйтiн арнайы зацнаманы калыптастыру пpоцeciндe пайда-лануга бipeгeй мYмкiндiгi бар деп санаймыз.

Материалдар мен эдктер

Бул зepттeудiц нeгiзгi материалдары Б¥¥ кабылдаган халыкаралык кужаттар; шет eлдepдiц ноpмативтiк-кукыктык актiлepi; ^азакстан Республикасыныц зацдары бол-ды. ¥сынылган жумыста зерттелген жога-рыда аталган нормативтш кужаттардыц барлык топтары бiздiц елде де, одан тыс жерлерде де турмыстык зорлык-зомбылык курбандарын коргау эдicтepi мен тэсшдерь не тiкeлeй немесе жанама эсер етедь

¥сынылган такырыпты негурлым мукият жэне жан-жакты зерттеу Yшiн бeлгiлeнгeн

3 «Эйелдерге цатысты зорлыц-зомбылыцты жою туралы декларацияда» 1993 жылзы 20 желтоцсандагы бас ассамбле-яныц 48/104 царарымен цабылданды — [Электрондыц ресурс]. — Колжетiмдiлiк тэртiбi: https://adilet.zan.kz/rus/docs/ 09300000006 (Ж^н-ген кy^i 03.02.2024 ж.).

4 United nations: the world s women 2015. — [Электрондыцресурс]. — Колжетждтк тэртiбi: https://unstats.un.org/unsd/ gender/downloads/worldswomen2015_report.pdf (ЖYгiнген

ку.ni: 03.02.2024 ж.).

5 World health organization, understanding and addressing violence against women, who/rhr/12.38, 2012. — [Электрондыц ресурс]. — Колжетiмдiлiк тэртiбi: https://www.who.int/publications-detail-redirect/WH0-RHR-12.38 (ЖYгiнген кYнi 03.02.2024 ж.).

6 UK government: «New definition of domestic violence and abuse to include 16 and 17-year olds». 19 september 2012. — [Электрондыц ресурс]. — Колжетiмдiлiк тэртiбi: https://www.gov.uk/government/news/new-definition-of-domestic-violence-and-abuse-to-include-16-and-17-year-olds--2 (ЖYгiнген кYнi 03.02.2024 ж.).

проблема саласындагы статистикалык де-ректердi талдау, эртYрлi елдердщ зацнама-лык актшерш салыстыру, турмыстык зор-лык-зомбылыкты криминализациялау жэне декриминализациялау барысында алынган тэж1рибеш салыстыру жэне т. б. сиякты жалпы гылыми эдiстер тацдалды.

Сондай-ак, бул зерттеуде американдык элеуметтанушы профессор Эван Старктыц гылыми тужырымдары келтиртген. Ол когамдагы зорлык-зомбылык децгешнщ темендеуше катысты Yш кате пiкiрдi жокка шыгарады.

Талкылау. Нэтижелер

Турмыстык зорлык-зомбылыкка карсы белгiлi бiр мемлекеттiк шаралардыц тиiмдiлiгi бiрдей емес жэне факторлардыц тутас кешеш-не байланысты. Осы жумыстагы кукыктык тиiмдiлiк деген тYсiнiктi келесi ю-шаралар-ды: турмыстык зорлык-зомбылыктыц алдын алу; зардап шеккендердщ каушаздтн камта-масыз ету; агрессорларды кылмыстык неме-се экiмшiлiк жауаптылыкка тартудыц сэттi тэжiрибесiн колдануды бiлдiредi.

Зерттелетш барлык елдерде, соныц шш-де посткецеспк Латвия, Эзбекстан, Кыргызстан, Молдова, Грузия жэне баскаларын-да турмыстык зорлык-зомбылыкка карсы зацнама бар. Бул турмыстык зорлык-зомбылык туралы жекелеген арнайы зацдар немесе турмыстык зорлык-зомбылыктан зардап шеккендердi коргайтын салалык зацнамадагы арнайы нормалар.

Турмыстык зорлык-зомбылыкка карсы арнайы зацдар зерттелген елдерде, соныц шшде Молдова мен ^ыргызстанда тиiмдi екендiгi дэлелдендi, онда мундай зацдар кабылданганнан кейiн отбасылык зорлык жагдайлары Yштен бiрiне азайган.

Украинада, Ресей Федерациясымен согыска дейiн, отбасында жасалган касака-на кiсi елтсру мен ауыр кылмыстардыц саны 20% азайган [3]. Дегенмен, сухбаттар мен баска зерттеулер турмыстык зорлык-зомбылык мэселесш шешу Yшiн бiр зац жет-кiлiксiз екенiн керсетедi. Барлык шаралар кешенi кажет.

Турмыстык зорлык-зомбылыктан жэне оныц зардаптарынан коргау ешкашан дер-лiк орындалмайды, тiптi ец озык зацдар немесе шаралар саяси ерш-ж1гераз тиiмдi болмайды. Сауалнамага катыскан кептеген галымдар мен практиктер кебiнесе эртур-

лi зацдарда кабылданган «Турмыстык зорлык-зомбылык» тужырымдамасы оныц эйелдер мен балалар емiрiндегi шындыкка уксамайтынын айткан. Шетелдеп турмыстык кукык бузушылыкка карсы кешендi шаралар туралы ец мукият сынды А^Ш-тыц элеуметтанушы профессоры Эван Старк алга тартты. Ол когамдагы зорлык децгей-iнiц темендеуiне кедерп келтiретiн Yш кате пiкiрдi тужырымдады.

1) отбасындагы зорлык кейде ^ш колда-ну зорлыкпен бiрге жYретiн мэжбYрлеу мен бакылаудыц туракты жэне кайталанатын циклi тYрiнде емес, ^ш колдану зорлыгы жекелеген жагдайлары туршде тYсiнiледi;

2) отбасындагы зорлык-зомбылык «тур-мыстык» болып табылады жэне тек кукык бузушы мен жэбiрленушi бiрге туратын YЙде болады; ал денсаулык сактау меке-мелерi мен кукык коргау органдарыныц мэлiметтерi керсеткендей, кептеген жагдай-ларда жэбiрленушiлер кемек сураган кезде серiктестерiмен бiрге турмайды жэне бул тужырым кауiпсiздiктi камтамасыз етпей-дi (бiздiц когамда Yлкен резонанс туды-рган 2022 жылы зацгер Айман Асановамен болган жагдайда, оны бурынгы кYЙеуi ац-дып жYрiп, устап алып, 18 пышак жарака-тын салып елтiрген);

3) зорлык-зомбылыктыц ец мацызды аспектiсi кYш колдану зорлыгы болып табы-лады, алайда ^ш колдану зорлыкпен коса кылмыскер зорлык-зомбылыктыц баска тYр-лерiмен - корлау, мэжбYрлеу, бопсалау, ба-лаларды жэне баска отбасы мYшелерiн ай-ла-шаргы жасаумен катар жиi колданады [4].

Шетелдiк тэжiрибенi зерделеу кезш-де колданыстагы зацдар мен механизмдер ^ш колдану зорлыгы эдеттегi шецбершен шыгатын зорлык жагдайларына тиiмдi жа-уап беруге шынымен бейiмделмеуi мYмкiн екендiгi айкын болады. Бiрак зацнамалык децгейдегi реформалар тек бiрнеше мем-лекеттерде, мысалы, ¥лыбританияда (2015 жылы) жэне Шотландияда (2019 жылы) ка-былданды. Бул елдерде Эван Старк эзiрле-ген «мэжбYрлеп бакылау» тужырымдамасы осы елдердщ кылмыстык кукыгында белек бектлдР. «МэжбYрлеп бакылау» Yшiн 5 жылга дейiн бас бостандыгынан айыру жазасы карастырылган.

«МэжбYрлеп бакылау», Старктыц пшрш-ше, уакыт ете келе терроризм мен кудалауга уксайтын адамныц мiнез-кулкын калыптас-

го с

сл |

с ч

гп O

"П I

гп

I

W

I-O

Z A Z

о

а

A

о

73

к

A O

O

70

7 Section 76 of serious crime act 2015, «controlling or coercive behaviour in an intimate or family relationship» — [Элек-трондыц ресурс]. — Цолжemiмдmк mspmi6i: https://www.legislation.gov.uk/ukpga/2015/9/contents/enacted (ЖYгiнгeн KYHi 03.02.2024 ж.).

м о

M

ГМ О ГМ

CL

< CL

0 в

1

О ш О

ш <

CL IZ

<

ш н

о л

<

d О п:

О <

сз <

тырады. Тужырымдама тек кYш колдану зорлыкка гана басым назар аудармайды, со-нымен катар, зорлыктын барлык тYрлерiне — экономикалык, психологиялык, сексу-алдык жэне кYш колдану зорлыктарды бiр-ге байланыстырады. Дегенмен, тiптi ¥лы-британияда да сэттi сот процестерi элi де аз, eйткенi тужырымдаманы тYсiну киын, зерттеудi кажет етедi жэне калыптаскан мэдени нормаларда карсылык табады. Де-генмен, «мэжбYрлеп бакылаудыц» жалпы идеясы эртYрлi саяси-кукыктык контекст-терде ескерiлуi мYмкiн: экономикалык, психологиялык жэне ^ш колдану зорлык-зом-былыктыц езара байланысын тYсiну куралы бола алады. Сонымен катар турмыстык зор-лык-зомбылыкка карысы эрекет етудщ кол-даныстагы эдютердщ кемшiлiктерiн багалау-га мYмкiндiк бередi.

Тэжiрибе керсеткендей, турмыстык зор-лык-зомбылык туралы арнайы зацныц ка-былдануы оны кылмыстык жауаптылыкка тартуга немесе кылмыстыц мундай кура-мын, егер зацда кезделген болса, жекеше айыптаудан жариялы тэртiппен жYзеге асы-рылуына кепшдш бермейдi. Зерттелген пост-кецеспк елдердщ кeпшiлiгiнде турмыстык зорлык-зомбылык Yшiн кылмыстык жауап-тылык орнатуга байланысты киындыктар мен карсылыктар орын алады. Молдова, Эзiрбайжан, Кыргызстан, Эзбекстан, Грузия жэне Латвияда турмыстык зорлык-зомбылык Yшiн кылмыстык жауаптылыкты орнату толык емес. Ягни, ауырлыгына байланысты ол эюмшшк кукык бузушылык немесе кылмыстык кукык бузушылык ретшде карастырылады. Турмыстык зорлык-зом-былыкка карсы арнайы зацнаманыц болуы-на карамастан жекеше, жекеше-жариялы ай-ыптау тэртiппен жYзеге асырылады.

Мысалы, Молдовада Eremia and others V Moldova (№3564/11, 28 мамыр 2013 ж.) iсiнде Адам кукыктарыныц еуропалык соты (А^ЕС) каулысы шыкканнан кешн кылмыстык кодекске8 жэне эюмшшк кукык бузушылык кодексiне тYзетулер енпзшген. Экiмшiлiк кукык бузушылык туралы кодекс турмыстык зорлык-зомбылык Yшiн жауап-кершшкп белгiлейтiн жаца 78 (1) баппен толыктырылды9.

Тиiсiнше, егер кукык бузушыныц эрекет кылмыс ретшде аныкталмаса, ол экiмшiлiк кукык бузушылык жасаганы Yшiн кiнэлi деп танылуы мYмкiн. Молдованыц «Эйелдер кукык коргау орталыгы» атты коммерциялык емес уйымы, Еуропа Кецесшщ Министрлер комитетше берген баяндамасында бул жаца-лыкты терiс багалап, турмыстык зорлык-зомбылык туралы козгалган кылмыстык iстер саныныц кYрт темендеуше жэне турмыстык зорлык-зомбылык бойынша эюмшшк кукык бузушылыктардыц eсуiне сiлтеме жасады, бул агрессорларды одан эрi зорлык жасауын жеткiлiктi тYPде тежемейдi деп мэлiмдедi. Сонымен катар, экiмшiлiк кукык бузушылык пен кылмыстык кукык бузушылык арасын-дагы айырмашылык келтiрiлген (эдетте кYш колдану) зиянныц ауырлыгымен аныктала-тындыктан, зорлык-зомбылыктыц баска тYр-лерi — экономикалык, психологиялык ешка-шан кудаланбайды. Дегенмен, теориялык тургыдан олар Молдовадагы турмыстык зор-лык-зомбылыкка карсы арнайы зац бойынша кылмыстык жазага тартылган.

Литвада турмыстык зорлык-зомбылык соцгы уакытка дешн жекеше айыптау тэртш-пен жYзеге асырылды. Valiuliene V. Lithuania (26 наурыз 2013 ж.) А^ЕС каулысынан кейiн Литваныц ^К жэне ЩЖК-не 2011 жылы ка-былданган турмыстык зорлык-зомбылыкка карсы зацмен езара келютру Yшiн тузету-лер енгiзiлген. ТYзетулер турмыстык зорлык-зомбылык белгiлерi аныкталган барлык жагдайларда, тiптi зардап шеккендердщ атынан шагым немесе олардыц екшшщ атынан арыз болмаган жагдайда да мшдетп тYPде алдын ала тергеу жYргiзу туралы ере-желердi енпзуге катысты болды10.

Орта Азия мемлекеттершде турмыстык зорлык-зомбылык мэселесi кукык бузушылыктарга карсы эрекет ететiн жэне осындай эрекеттер санын азайтуга багыт-талган зацнамалык актiлердi кабылдау аркылы шешiледi.

^ыргызстанда 2017 жылга дешн кукык коргау органдары зардап шеккен тараптыц арызы бойынша гана шаралар колданган. 2017 жылы «Отбасылык зорлык-зом-былыктан коргау жэне кYзету туралы» Зац-ныц кабылдануымен кукык бузушылыкка

о s

S

н

о ш ш

8 MondoBa Pecny6nuKacbmb^ KpwMbicmbiK, KodeKcu 18 cgyip 2002 wbinbi Kfl6undaHsaH, 201 6an «TypMbicmbiy 3opnbiy-30M6binbiv;» — [DneKmpoHdu^pecypc]. — KonwemiMdiniKmgpmi6i: https://lege.md/ru/ugolovnyiy_kodeks_respubliki_moldova/ st-201-1 (MYгiнгeн KyHi 03.02.2024 m.).

9 MondoBa Pecny6numcbmb2008 wbinsbi 24 Kfl3aHda Kfl6undaHsaH № 218-XVI «KgvpiK, 6¥3yw.binbiv; mypanu» KodeKci — [DneKmpoHdbi^; pecypc]. — KonwemiMdiniK mspmi6i: https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30395669 (MYгiнгeн KyHi 03.02.2024 m.).

10 Council of europe commissioner for human rights, report following visit to lithuania from 5 to 9 december 2016. 19 april 2017. P. 4-5 — [DneKmpoHdbi^;pecypc]. — KonwemiMdiniK mspmi6i: https://rm.coe.int/168070a746 (MYгiнгeн KYHi 03.02.2024 m.).

карсы ю-кимыл зорлыктыц куэгерi немесе медицина кызмета^ мэлiмдеген кезде жY-зеге асырылады. Сондай-ак, зацга сэйкес, зорлаушыга жэбiрленушiмен байланысуга тыйым салатын Yш кYндiк (бiр айга узарту мYмкiндiгi бар) кауiпсiздiк ордерi жазылады. Жазадан баска, аталган зац, зорлаушыларга арналган мiндеттi, мемлекет каржыландыра-тын, тYзету багдарламасын да карастырады11.

2019 жылга дейiн Эзбекстан зац тYрiнде турмыстык зорлыктыц курбандарын корга-маган мемлекет болып кала бердi. 2019 жылы «Эйелдер мен еркектер тец кукыкта-ры мен мYмкiндiктерiне кепiлдiк беру туралы»12 жэне «Эйелдердi кысым мен зор-лык-зомбылыктан коргау туралы»13 екi зац кабылданды. Бiрiншi зац акпа эртYрлi кы-змет салаларында жыныстык кематушшк-ке тыйым салады жэне гендерлiк тецдiкке катысты бiркатар терминдерге аныктама бередi. Екiншi зацга сэйкес, турмыстык зор-лык-зомбылыктан зардап шеккендер кукык коргау органдарынан, колдау орталыктарын-да немесе акысыз сешм телефоны аркылы акысыз экономикалык, элеуметпк, психоло-гиялык, медициналык жэне кукыктык кемек ала алады. Будан баска, олар коргау ордерш берудi талап ете алады жэне ордердщ бу-зылуы туралы хабардар ете алады. Ордер ец кебi 30 кYн мерзiмге бершедь Осы шаралар-дыц аркасында мемлекетпк органдар, эйел-дер мен балаларды зорлаушылардыц эрекет-терiнен коргауга мYмкiндiк алды. Ордердi бузганы Yшiн зорлаушыга немесе кудалау-шыга айыппул, немесе 15 тэушк экiмшiлiк камакка алу жазасы берiледi.

Тэжiкстанда 2013 жылдан бастап «От-басындагы зорлык-зомбылыктыц алдын

алу туралы» зац ез ^шше ендi14. Осы зацга сэйкес, зорлаушыга карсы бiрiншi рет арыз бершген кезде оган 15 кYнге дешн жэбiрле-нушiге катысты кез келген зорлык эрекет-терiне тыйым салатын корганыс уйгарым берiледi. Зорлаушы эюмшшк тэртiп бойын-ша кайта кукыкбузушылык iс-эрекеттерге баратын жагдайда, 15 ^нге усталады, ал та-лаптарды бузганы Yшiн уйгарым бойынша айыппул карастырылган. Бiрак Эзбекстан-дагыдай, Тэжiкстанныц зацындада турмыстык зорлык-зомбылык Yшiн кылмыстык жау-аптылыкка тартылмайды.

Казакстанга келетiн болсак, бул жерде бiздiц елiмiз элi де турмыстык жагдайлар-да жасалатын кукык бузушылыктар санын азайту мэселесi бойынша оцтайлы шешiм iздеуде екенiн атап еткен жен.

2016 жылы Президенттщ Жарлыгымен Казакстан Республикасында 2030 жылга дешнп отбасылык жэне гендерлiк саясат тужырымдамасы бекiтiлдi. Кужатта «зор-лык-зомбылыкка карсы кYрес Казакстан Рес-публикасындагы басым мемлекеттiк мшдет-тердiц бiрi ретiнде айкындалды»15.

1997 жылдан бастап отбасылык-турмыс-тык зорлык-зомбылык Кылмыстык кодекс-пен реттелген, онда 7 жылга дешн бас бо- Е стандыгынан айырудан бастап айыппулдар N мен когамдык жумыстарга дейiн жазалар о

лб

карастырылган1

Казакстан Республикасында 2009 жылы «Турмыстык зорлык-зомбылыктыц профи-лактикасы туралы» зац кабылданды17. Нор-мативтiк актшщ кабылдануы бiздiц елiмiз Yшiн мацызды, ейткенi ол мемлекеттiц турмыстык зорлык-зомбылыкты багалау мен оныц алдын алудыц кажеттi уйымдасты-

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

го с

11 «Отбасылыц зорлыц-зомбылыцтан цоргау жэне сацтау туралы» Цыргыз Республжасыныц 2017 жылгы 27 сэуiрде ца-быглданган № 63 Зацы. — [Электрондыцресурс]. — Ktолжетiмдiлiк тэртiбi: http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/111570 (ЖYгiнген к^ 03.02.2024 ж.).

12 Озбекстан Республикасыныц «Эйелдер мен ерлердщ тец цщыцтары мен мYмкiндiктерiнiц кепiлдiктерi туралы» Зацын зац шыгарушы палата 2019 жылы 17 тамызда цабылдады, Сенат 2019 жылгы 23 тамызда мац^лдады — [Электрондыц ресурс]. — Ktолжетiмдiлiк тэртiбi: https://continent-online.com/Document/?docid=32664411 (ЖYгiнген кYнi 03.02.2024 ж.).

13 Озбекстан Республикасыныц «Эйелдердi цысым мен зорлыц зомбылыцтан цоргау туралы» Зацын зац шыгарушы палата 2019 жылдыц 17 тамызында цабыглдады, Сенат 2019 жылдыц 23 тамызында мац^лдады — [Электрондыц ресурс]. — Ktолжетiмдiлiк тэртiбi: https://online.zakon.kz/Document/?docid=33869791 (ЖYгiнген кYнi 03.02.2024 ж.).

14 Тэжжстан Республикасыныц 2013 жылзы 19 наурыздагы №954 «Отбасындагы зорлыц-зомб^шыцтыц алдын алу туралы» Зацы. — [Электрондыц ресурс]. — Ktолжетiмдiлiк тэртiбi: https://online.zakon.kz/Document/?docJd=31374104 (ЖYгiнген кYнi 03.02.2024 ж.).

15 «Цазацстан Республикасындагы 2030 жылга дейiнгi отбасыглыц жэне гендерлж саясат тужырымдамасын беюту туралы» Цазацстан Республикасы Президенттщ 2016 жылгы 6 желтоцсандагы № 384 Жарлыгына езгерк енгiзу туралы Цазацстан Республикасы Президенттщ 2022 жылгы 1 сэуiрдегi № 853 Жарлыгы — [Электрондыц ресурс]. — Цол-жетiмдiлiк тэртiбi: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/U2200000853 (ЖYгiнген кYнi 03.02.2024 ж.).

16 Цазацстан Республикасыныц Кылмыстыц кодека 1997 жыл 16 штде № 167-1 — [Электрондыц ресурс]. — Цол-жетiмдiлiк тэртiбi: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/K970000167_ (ЖYгiнген кYнi 03.02.2024 ж.).

17 Цазацстан Республикасыныц Зацы «Т^рмыстыц зорлыц-зомбылыц профилактикасы туралы» 2009 жыл 4 желтоцсан № 214-п (01.07.2023 ж. жагдай бойынша езгерктермен жэне толыцтырулармен) — [Электрондыц ресурс]. — Цол-жетiмдiлiк тэртiбi: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z090000214_ (ЖYгiнген кYнi 03.02.2024 ж.).

сп

I

т с н

гп о

"П —

гп

1

м

II о

2 А 2 О

а

А

0 73 К А

1 о

2 о

73

м о м

ГМ О ГМ

CL

< CL

0 в

1

О m О

m <

CL IZ

<

m н о -û

<

d

0

1

о ^

< <

рушылык-кукыктык TeTiriH куру ниетшщ дэлелi болды [6].

2017 жылы бiрнеше реформалардан кешн турмыстык зорлык-зомбылык Yшiн жекеле-ген баптар кылмыстык жауаптылыктан бо-сатылган жэне олар Кылмыстык кодекстен Эюмшшк кукык бузушылык туралы ко-декске ауыстырылды. Мысалы, Кылмыстык кодекстен ею бап (108 бап - денсаулыкка касакана жецш зиян келтру, 109 бап - урып-согу) бiрден декриминализацияга ушырады, олар бойынша YЙдеri агрессорларды кылмыстык жауаптылыкка тартуга мYмкiндiк болган едi.

2020 жылы «Турмыстык зорлык-зомбылык профилактикасы туралы» зац жацартылды. Онда турмыстык зорлык-зомбылыктыц алдын алудыц бiркатар шара-лары келтiрiлген, ал айыппулдар соттыц ескертуiмен ауыстырылды. Сонымен катар, тараптарды татуластыру туралы бап кайтарылды (егер зорлаушы кылмыстык жауапкершшкке тартылган жагдайда, бул бап колданылмайды). Iшкi iстер министр-лш (IIM) мен Казакстан Республикасыныц Бас прокуратурасы бул шаралар «кукык бузушылармен профилактикалык жумыс-тарды кYшейтуге жэне кукык бузушыны жауапка тарту рэсiмiн жецшдетуге» багыт-талганын мэлiмдедi.

Казакстанда турмыстык зорлык-зомбылык Yшiн жаза 2023 жылгы 19 мамырдан бастап eзгердi. Статистикалык мэлiметтерге сэйкес, 2022 жылы турмыстык зорлык-зом-былык туралы 70 мыцнан астам етшш тр-келген. Аталган зацга енгiзiлген тYзетулерге байланысты жэбiрленушiлердiц арыздарын-сыз, куэгерлердiц айгактарына жэне бейне-камералардыц жазбаларына CYЙене отырып, зорлык жасау фактiсi бойынша экiмшiлiк кукык бузушылык туралы iстердi козгауга мYмкiндiк туды. Соцгы шешiмдi сот кабыл-дайды.

Сондай-ак енгiзiлген тYзетулер тараптар-дыц кайта татуласу мYмкiндiгiн болдырмайды.

ТYзетулердiц кабылдануымен татуласу сотта бiр рет кана мYмкiн болды.

2023 жылдан бастап экiмшiлiк жэне кылмыстык жауаптылык кYшейтiлдi. Егер бурын соттар 1 тэулiктен 5 тэулiкке дешн камауга алумен шектелсе, тYзетулер ^шше енген

кезде отбасылык зорлык-зомбылык жасау-шыга ескерту жасалады немесе 5 тэушкке камауга алынады. Егер зорлык кайталанса, ол 10 тэулiкке камауга алынады. ¥рып-согу Yшiн жаза бiрден -10 тэулiкке камау колда-нылады (бурынгы 10 тэулiкке дейiнгiнiц орнына). Кайта урганы Yшiн камауга алу мерзiмi 15 тэулiктен 20-га дешн узартыл-ды. Денсаулыкка жецiл зиян келтргеш Yшiн 15 тэулiкке камауга алу тYрiндегi жаза ка-растырылган, кайталап жасаганы Yшiн - бурынгы 20 тэушктщ орнына 25 тэушк бекiтiлдi.

Сондай-ак, турмыстык зорлык-зомбылык туралы зацнан корганыс нускамасын бузга-ны Yшiн ескерту алынып тасталды. Ескерту-дiц орнына 10 тэушкке камауга алу карасты-рылды18.

Будан баска, Кылмыстык кодекстiц жеке-леген баптарына, атап айтканда КК-нщ 106 жэне 107-баптарына ауыр зиян келтру жэне денсаулыкка орташа ауырлыктагы зиян кел-тiру туралы «кшэл^е материалдык немесе езге де тэуелдшктеп адамга катысты ю-эре-кет жасау» угымы енгiзiлдi, бул кылмыс-кердi окшаулау Yшiн камауга алу тYрiндегi санкцияны колдануга мYмкiндiк бередi, сон-дай-ак ^ылмыстык кодекстiц 106-бап бойынша 10 жылга дейiн жэне 107-бап бойынша 3 жылга дешн бас бостандыгынан айыру жауапкершшп енгiзiлдi.

Кылмыстык кодекске eзгерiстер 2023 жылдыц 19 мамырында зацды ^шше ендi. Экiмшiлiк кукык бузушылык туралы кодек-сте eзгерiстер 2023 жылдыц 1 шшдесшен бастап кYшiне ендГ9.

Тек кылмыстык санкциялар турмыстык зорлык-зомбылыкты курайтын мiнез-кулык Yлгiлерiнiц кYрделi кешенiн езгерте алмай-ды, кылмыстык кудалау рецидивизмнщ eсуi мен болашакта зорлык-зомбылыкты колда-ну тургысынан айкын тежеушi эсерге ие.

Коргау шарасы ретiнде криминализация, бiрiншiден, мемлекеттщ отбасылык салада жасалган кылмыстарды тергеу мшдетте-месiне кепiлдiк бередi жэне зорлык-зом-былыкка карсы туру жауапкершшгш зардап шеккендердiц мойнына жYктемейдi. Екш-шiден, криминализация тергеудiц тиiмдi жYPуiне ыкпал етедi, eйткенi турмыстык зорлык-зомбылыктан зардап шеккендер

о

s

s m н о ш ш

18 Казацстан Республикасыныц Кылмыстыц кодека 2014 жыл 3 штде № 226-V (12.09.2023 жыл жагдай бойынша езгерктер мен толыцтырулармен) — [Электрондыц ресурс]. — Кoяжетiмдmк mgpmi6i: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/ K1400000226 (ЖYгiнген кyHi 03.02.2024 ж.).

19 Эюмштк цуцыц бузушылыц туралы Казацстан Республикасыныц КодекЫ 2014 жылгы 5 шiлдедегi № 235-V КРЗ. (12.09.2023 жыл жагдай бойынша взгерiстер мен толыцтырулармен) — [Электрондыц ресурс]. — Колжетждтк mgpmi6i: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/K1400000235 (ЖYгiнген кYнi 03.02.2024 ж.).

кебшесе тергеу жYргiзiлiп жаткан кылмыс бойынша дэлелдемелiк базаны ездерi жи-най алмайды. Yшiншiден, зардап шеккендер будан былай айыптаудан бас тарта алмайды жэне тергеу барысында туыстары мен баска адамдардыц кысымымен жэне коркытуымен шагымды кайтарып ала алмайды. Егер шагым беру жэне одан эрi кылмыстык куда-лауды жалгастыру туралы шешiм кабылдау жауапкершiлiгi зардап шеккендерге жYктел-се (мысалы, жекеше жэне жекеше-жариялы тэртiппен айыптау жYзеге асырылу сиякты), онда агрессордыц кысымы мен кауiптiлiгi жойылып кана коймай, керiсiнше кYшейе тYсуi мYмкiн, ейткеш зардап шеккендер арызданып барлыгын ездерi бастаган Yшiн кiнэлi болып калады.

Турмыстык зорлык-зомбылык мэселесiне тез арада мэн беру, эдшеттшк жYЙесi Yшiн Yлкен ауыртпалык екенiн ескеру мацызды. Полицияга экелiнген барлык арыздардыц жартысынан кебi турмыстык зорлыкка ка-тысты. Кейбiр сарапшылардыц багалауы бойынша, зорлык-зомбылык жасаушылар-дыц 60-80% б-10 жыл аралыгында кайта-лама кылмыстар жасайды (турмыстык зор-лык-зомбылыктыц кайталануы). Сондыктан, эдiлеттiлiк жYЙесiнiц мацызды ресурстары созылмалы немесе сериялык кукык бузушы-лармен ^ресуге жумсалады. Мысалы, Англия мен АКШ-та кейбiр отбасылык агрес-сорларда орташа есеппен 14 кылмыстык айып бар, олардыц жартысы урып-согу.

Казакстандык кукык коргаушылардыц пiкiрiнше, 2023 жылы бiркатар зацнамалык актiлерде кYшiне енген жаца тYзетулер-де кезделген шаралар ез сипаты бойынша жартылай гана, «косметикалык» шаралар болып табылады. 2009 жылы кабылданган «Турмыстык зорлык-зомбылык профилак-тикасы туралы» КР Зацы негiзiнен кукык бузушылыкты алдын алу сипатына гана ие, бул ез кезегшде YЙде жасалатын зорлыктыц санын азайту бойынша жагдайды жаксарт-пайды.

Себеб^ 11М Казакстанда жыл сайын отба-сылык-турмыстык зорлык-зомбылык туралы арыздардыц саны артып келе жатканын бiр-неше рет мэлiмдедi (тек 2022 жылы полиция-га 125 мыцнан астам осындай арыз тYCкен), ал зорлаушылардыц колынан каза тапкан-дар саны туракты есуде20. Отандык кукык коргаушылар кылмыскерлерге катысты ка-

тац жаза тYрлерiн колдану Yшiн турмыстык жагдайда жасалган кукык бузушылыктарды криминализациялауды колдайды.

Ресми инфографика эйелдерге катысты турмыстык зорлык-зомбылыктыц тiркелген жагдайларыныц саны бойынша жасалган кукык бузушылыктар саныныц темендеу Yрдiсiн керсетедi. Алайда, статистика турмыстык зорлык-зомбылык жагдайымен шынайы керiнiстi керсетпейтiнiн атап ет-кен жен, ейткенi кеп жагдайда жакын туы-старына катысты жYЙелi тYPде жасалган кукык бузушылыктар когам мен кукык коргау органдарынан жасырын калады. Кукык бузушылыктыц осы санатыныц ерекшелiгi оныц кYнделiктi жэне жYЙелiлi-гiнде жатыр. «Отбасылык-турмыстык зорлык-зомбылыктыц непзп себептерi ретiнде элеуметтiк-экономикалык жагдайды (мате-риалдык киындыктар, жумыссыздык), сон-дай-ак жаман эдеттердiц болуын (мас^-немдiк, нашакорлык, кумар ойындар) атауга болады» [7].

Турмыстык бузакы мен зорлаушылар, бул кебiнесе зорлык курбандарымен бiр отба-сыныц мYшелерi жэне кукык коргау орган-дарына катты кысым болган жагдайларда гана шагымданады. Турмыстык зорлык-зомбылык курбандары кептеген сырткы фак-торлардыц эсерiмен, мысалы, туыстарыныц кысымына, окиганы ез YЙiнен тыс жерге шыгаргысы келмеуше, киянат жасаушыга каржылык жэне баска да тэуелдшкке жэне баскада себетерге байланысты, бастаган iстерiн аяктамай каяды.

Корытынды жэне усыныстар

Турмыстык зорлык-зомбылыкка карсы арнайы зацдардыц кабылдануы зерттелген мемлекеттерде, оныц шшде посткецестiк Молдова мен Кыргызстанда, ягни казакстандык саяси жэне ец бастысы кукыктык жYЙ-елерге жакын юрисдикцияларда, езiнiц тиiмдiлiгiн дэлелдедь Мундай зацдар зор-лык-зомбылыкка карсы негiзгi шаралардыц бiрi ретiнде карастырылады. Шынында да, аталган елдердегi зорлык-зомбылык децгей 20% астамга темендеген. Бiрак бул мундай зацдар кабылданганнан кешн бiрден емес, зац шыгарушы, аткарушы жэне сот билiгiнiц барлык децгейлершде турмыстык зорлык-зом-былыкка карсы туру бойынша тецдеспршген кешендi саясат пен багдарламалардыц нэти-

го с

сл I

т с ч

гп о

"П —

гп

1

м

I-о

А

2 О

а

А

0 73 К А

1 о

2 о

73

20 Министерством культуры и информации разрабатывается проект единой Концепции для центров поддержки семьи - А. Бадаева — [Электрондыц ресурс]. — Ktолжетiмдiлiк тэртiбi: https://primeminister.kz/ru/news/ministerstvom-kultury-i-informatsii-razrabatyvaetsya-proekt-edinoy-kontseptsii-dlya-tsentrov-podderzhki-semi-a-balaeva-25961 (ЖYгiнген кYнi 03.02.2024 ж.).

м о м

ГМ О ГМ

CL

< CL

0 в

1

О m О

m <

CL IZ

жесшде болды. Турмыстык зорлыкты азайту Yшiн, сонымен катар турмыстык зорлык-зом-былыкты жариялы тэртiппен жYзеге асыру мэселесш шешу Yшiн, бiр зац жеткшказ

Эзара байланысты жэне бiрiн-бiрi то-лыктыратын шаралардыц тутас кешенi ка-жет. Турмыстык зорлык-зомбылыктан жэне оныц зардаптарынан коргау билiктiц барлык децгейлершде, ягни учаскелiк бeлiмнен бастап министрлiктердегi шенеунiктер мен Парламент депутаттары дейiнгiлердiц саяси ерiк-жiгерiнсiз тиiмдi болмайтыны анык.

Азаматтарды турмыстык зорлык-зом-былыктан коргаудыц кез-келген саяси ^н тэртiбiн эзiрлеу кезшде кубылыстыц негiзгi себебi билiктiц тецаздш мен тецгерiмсiздiгi екенiн ескеру кажет. Тиiмдi болу Yшiн тур-мыстык зорлык-зомбылыктыц алдын алу, эрекет ету, кудалау жэне жазалау тэсш мун-дай зорлык-зомбылыкты зардап шеккендер мен агрессорларды камтитын Yздiксiз дина-микалык процесс ретiнде тануы керек, тiптi егер жеке жасалган эрбiр эрекет аз гана терю кылык болып кeрiнсе де. Осыган байланы-сты турмыстык зорлык-зомбылыкка карсы соцгы зацдардыц негiзiн калаган жогарыда аталган «мэжбYрлеп бакылау» тужырымда-масын зерттеудi жалгастыру мацызды болып шршедь

Жогарыда келтiрiлген зерттеулерге CYЙ-ене отырып, бiркатар жалпы усыныстар берiледi. Зацнама саласындагы кажеттi ша-ралар, оны колдану тэжiрибесi эртYрлi ел-дердегi осындай iс-шаралардыц тшмдшгш багалауды ескере отырып тужырымдалган. Олардыц тиiмдiлiгi негурлым отбасындагы зорлык-зомбылыкка карсы бiртутас кешендi шаралар енгiзiлсе, соншалыкты дурыс нэти-же болады деп ^туге болады,

Казакстандык контексте тeменде усы-нылган шаралар назарга алынуы мYмкiн,

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

бiрак олармен шектелмеуi тшс.

Сонымен, турмыстык зорлык-зомбылык туралы арнайы зац кабылдануы керек.

- Турмыстык зорлык-зомбылык туралы зац, 2009 жылы кабылданган «Турмыстык зорлык-зомбылык профилактикасы туралы» зацмен салыстырганда, кYш кeрсету, психологиялык, сексуалдык жэне экономикалык зорлык-зомбылык тYрлерiнiц егжей-тегжейш жэне накты аныктамаларын камтуы керек.

- Арнайы зацныц кабылдануы турмыстык зорлык-зомбылыкты криминализациялаумен катар жYPуi керек, ягни жасалган кылмыстыц ауырлыгына сэйкес келетш жэне жэбiр-ленушiлердiц кукыктары мен мYДделерiн тиiмдi коргауды камтамасыз ететш кылмыстык жаза колданылуы кажет. Осыган байланысты, 2017 жылы декриминализацияга ушыраган КР КК 108, 109 баптарды бурынгы калпына кайта келтру керек деп есептеймiз. Ягни, денсаулыкка касакана жецiл зиян кел-тiрудi, урып-согуды кылмыстык эрекеттер деп тану аркылы, баптарда кeрсетiлген жаза-лар колданылуы тиiс.

- Турмыстык зорлык-зомбылык жариялы тэртiппен жузеге асырылатын кудалау мен айыптау ютерше жатуы керек.

- Зацда турмыстык зорлык-зомбылык жеке зорлык актiлерiнiц сериясы ретiнде емес, процесс ретiнде карастырылуы керек.

- Зацныц кабылдануынан кешн кылмыстык, кылмыстык ю жYргiзу, экiмшiлiк, отбасылык, азаматтык, азаматтык iс жYргiзу жэне т. б. коса алганда, салалык зацнамага тшсп жэне орынды eзгерiстер енгiзiлуi тшс.

- Салалык зацнамага енпзшген eзгерiстер мен толыктырулар бiр-бiрiне кайшы келме-уi тиiс, олардыц негiзгi багыты зорлык-зом-былыктан зардап шеккендердiц кукыктарын коргауга багытталуы аса мацызды.

<

ш H

о -Û

<

ч о п:

о ^

<

сз <

о

s

s m н о ш ш

ЭДЕБИЕТТЕР

1. Абдукаримова З. Т., Абдраманова Н. К., Кайназарова М. Б. Криминологическая характеристика домашнего насилия в отношении женщин Казахстана // Вестник института законодательства и правовой информации Республики Казахстан. - 2023 год, - №4 (75), -С. 150 -157

2. Evan Stark, coercive control: how men entrap women in personal life. Oxford university press: 2007. Chapter 2, «woman battering» [kindle edition]. — [Электрондыцресурс]. — Кол-жетiмдiлiк тэртiбi: https://books.google.kz/books?id=rm8CPqTiDWMC&pg=PA55&hl=ru&so urce=gbs_selected_pages&cad=1#v=onepage&q&f=false (ЖYгiнген ^m 03.02.2024 ж.).

3. Харламов В. Институт охранного ордера в зарубежном законодательстве как инструмент защиты личности от внутрисемейного насилия //криминология: вчера, сегодня, завтра. 2014. — [Электрондыц ресурс]. — Колжетiмдiлiк тэртiбi: https://cyberleninka.ru/article/n/ institut-ohrannogo-ordera-v-zarubezhnom-zakonodatelstve-kak-instrument-zaschity-lichnosti-ot-vnutrisemeynogo-nasiliya (ЖYгiнген ^rn 03.02.2024 ж.).

4. Ruth Lewis, Russell P. Dobash, Rebecca Emerson Dobash and Kate Cavanagh. Protection, prevention, rehabilitation or justice? Women's use of the law to challenge domestic violence. International review of victimology 2000 7: 179. 181. — [Электрондыц ресурс]. — Кол-жетiмдiлiк mapmi6i: https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/026975800000700310 (ЖYгiнген KYHi 03.02.2024 ж.).

5. Amanda L. Robinson. Serial domestic abuse in wales: an exploratory study into its definition, prevalence, correlates, and management, victims & offenders, 2016. 12:5, 643—662, doi: 10.1080/15564886.2016.1187691. — [Электрондыц ресурс]. — Колжетiмдiлiкmapmi6i: https:// www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/15564886.2016.1187691 (Жугнген кунi 03.02.2024 ж.).

6. Рахимбердин К. Х., Гета М. Р. Теоретические и правовые аспекты противодействия бытовому насилию в законодательстве Республики Казахстан: проблемы и перспективы // Вестник института законодательства и правовой информации Республики Казахстан. -2021 год, - No3 (66), - С. 62-73

7. «Казацстандыц отбасылар - 2022» улттыц баяндамасы /Э.С. Кайдарова, Ж.С. Бат-талова, О.В. Николаева, F.K. Байболатова, Б.К.Ермекбаева, Э.А. Оразбаева, Т.А. Резвушки-на, К.А. Жарова, А.Ж. Койшыгарин, Ш.Э. Турез, Т.А. Липина, А.И. Досмухамбетова. - Астана, 2022. - 300 б.

REFERENCES

1. AbdukarimovaZ. T., AbdramanovaN. K., KajnazarovaM. B. Kriminologicheskajaharakteristika domashnego nasilija v otnoshenii zhenshhin Kazahstana // Vestnik instituta zakonodatel'stva ipravovoj informacii Respubliki Kazahstan. - 2023 god, -№4 (75), - S. 150 - 157

2. Evan Stark, coercive control: how men entrap women in personal life. Oxford university press: 2007. Chapter 2, «woman battering» [kindle edition]. — [Jelektrondyц resurs]. — Kolzhetimdilik tdrtibi: https://books.google.kz/books?id=rm8CPqTiDWMC&pg=PA55&hl=ru&source=gbs_ selected_pages&cad=1#v=onepage&q&f=false (ZhYgingen kyni 03.02.2024 zh.).

3. Harlamov V. Institut ohrannogo ordera v zarubezhnom zakonodatel'stve kak instrument zashhity lichnosti ot vnutrisemejnogo nasilija //kriminologija: vchera, segodnja, zavtra. 2014. -[Jelektrondyц resurs]. — Kolzhetimdilik tdrtibi: https://cyberleninka.ru/article/n/institut-ohrannogo-ordera-v-zarubezhnom-zakonodatelstve-kak-instrument-zaschity-lichnosti-ot-vnutrisemeynogo-nasiliya (ZhYgingen kyni 03.02.2024 zh.).

4. Ruth Lewis, Russell P. Dobash, Rebecca Emerson Dobash and Kate Cavanagh. Protection, prevention, rehabilitation or justice? Women's use of the law to challenge domestic violence. International review of victimology 2000 7: 179. 181. — [Jelektrondyц resurs]. — Kolzhetimdilik tdrtibi: https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/026975800000700310 (Zhygingen kyni 03.02.2024 zh.).

5. Amanda L. Robinson. Serial domestic abuse in wales: an exploratory study into its definition, prevalence, correlates, and management, victims & offenders, 2016. 12:5, 643—662, doi: ° 10.1080/15564886.2016.1187691. — [Jelektrondy; resurs]. — Kolzhetimdilik tdrtibi: https://www. A tandfonline.com/doi/full/10.1080/15564886.2016.1187691 (Zhygingen kyni 03.02.2024 zh.). g

6. Rahimberdin K. H., Geta M. R Teoreticheskie i pravovye aspekty protivodejstvija bytovomu E nasiliju v zakonodatel'stve Respubliki Kazahstan: problemy i perspektivy // Vestnik instituta A zakonodatel'stva ipravovoj informacii Respubliki Kazahstan. - 2021 god, - No3 (66), - S. 62-73

7. «Kaza;standyц otbasylar - 2022» ylttyц bajandamasy / d.S. Kajdarova, Zh.S. Battalova, о O.V. Nikolaeva, F.K. Bajbolatova, B.K.Ermekbaeva, Э.А. Orazbaeva, T.A. Rezvushkina, g K.A. Zharova, A.Zh. Kojshysarin, Sh.d. Turez, T.A. Lipina, A.I. Dosmyhambetova. - Astana, >

2022. - 300 b. о

g

о

70

м о

M

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.