CC BY
6УДК 342.821
КАЗАКСТАНДЫ ЖАЦГЫРТУ БАГЫТЫНДА САИЛАУ КЩЫГЫ КАГИДАЛАРЫН ЖУЗЕГЕ АСЫРУ МЭСЕЛЕЛЕР1
Кайрат Рахымулы Балабиев
Орталъщ Азия инновациялъщ университеттщ «Кууцыц» кафедрасыныц профессоры, зац гылымдарыныц докторы; Шымкент ц., Казацстан Республикасы; e-mail: balabi. kairat@mail.ru
Айгуль Куанышевна Курманова1
К. Жубанов атындагы Ацтвбе ец1рл1к университеттщ доцентi, з.г.к.; Ацтвбе ц., Казацстан Республикасы; e-mail: k.aigul_k@mail.ru
Аннотация. Бул мацалада сайлау цуцыгы цагидаттарын wке асырудыц жэне осы сала-дагы цазацстандыц зацнаманы жацгыртудыц кейбiр мэселелерi царастырылады. Сайлау туралы зацнаманыц мазмуны мен орындалу мэселелерте талдау жасау, сондай-ац сайлау процестщ iргелi бастауларын зерттеу негiзiнде оны жетiлдiрудiц тиiмдi жолдарын аныцтау гылыми жумысты жазудыц мацсаты болып табылады. Тацырыптыц взекттт цогам мен мемлекет Yшiн сайлау цуцыгын демократияны дамытудыц цажет факторы реттде тану элеуметтж жэне саяси цундылыц тургысынан негiзделген. ЖYйелiк жэне статистикалыц эдiстердi wке асыру жумыстыц мацсатына жету Yшiн взектi болып табылады, дэлелдердi практикалыц мэлiметтермен ныгайтады. Мацалада сайлау цуцыгы цагидаттарыныц мазмуны жэне олардыц ерекшелжтерт ескере отырып, юке асыру мэселелерi царастырылады. Казацстан Республикасыныц Конституциясында бекттген сайлау цуцыгы цагидаттарыныц халыцаралыц стандарттарга жэне мемлекет мтдет-темелерте сэйкестт даусыз болып табылады. Мацала сайлау кампаниялары процестде аталган цагидаттарды тYсiндiру жэне сацтау мэселелерт квтередi. Елiмiзде сайлауды уйымдастыру жэне вттзу мэселелерi саласындагы зацнаманы жетiлдiру цажеттшт туралы цорытындылар бержп, кандидаттарды усыну жэне тiркеу, байцаушыларды ак-кредиттеу кезецте цатысты мэселелерге талдау жасалады. Буцаралыц ацпарат цурал-дарыныц кандидаттар Yшiн цолжетiмдiлiк мэселеЫ, дэлiрек айтсац, ацылы свз свйлеу квлемi бойынша шектеулердщ болмауы кандидаттардыц айцын тецЫздтне экелетiнi жария етiледi. Саяси партиялардыц сайлау процесте цатысуына байланысты сайлаушы-лардыц дауыстарын жэне мандаттарды тарату динамикасы мемлекеттщ зац шыга-рушы органында квппартиялыцтыц болуын жэне сацталуын бiлдiредi. Бiр саяси парти- Н яныц монополиясын азайту Yшiн эрбiр саяси партиялар Yшiн мандаттар санын улгайту зацнамалыц цызметтi жетiлдiрудi цажет етедi. Мацалада эр тYрлi тарихи кезецдерге, оныц штде соцгы жылдары болган сайлауларга талдау жасалады.
TYWHdi свздер: цагидаттар, сайлау цуцыгы, сайлау процеЫ, улттыц зацнама, депу-таттар, кандидаттар.
ВОПРОСЫ РЕАЛИЗАЦИИ ПРИНЦИПОВ ИЗБИРАТЕЛЬНОГО ПРАВА В ЧАСТИ МОДЕРНИЗАЦИИ КАЗАХСТАНА
1 Хат-хабарларга арналган автор
го гп
Г) Т I
т.
Г)
Т
0J А
т. о Д
Е
гп Л сг
Г) Т
го А
В
го о го
о
Т.
е о
■а
Балабиев Кайрат Рахимович А
Профессор кафедры «Право» Центрально-Азиатского инновационного университе- И
та, доктор юридических наук; г. Шымкент, Республика Казахстан; e-mail: balabi. к
kairat@mail.ru №
NJ О NJ
гм о гм
< CQ
н
и
-D
с;
Курманова Айгуль Куанышевна
Доцент Актюбинского регионального университета имени К. Жубанова, к.ю.н.; г. Актобе, Республика Казахстан; e-mail: k.aigul_k@mail.ru
Аннотация. Статья рассматривает некоторые вопросы реализации принципов избирательного права и модернизации казахстанского законодательства в данной области. Анализ проблем содержания и исполнения законодательства о выборах, а также определение эффективных путей его совершенствования на основании исследования основополагающих начал избирательного процесса является целью написания работы. Актуальность темы обоснована социальной и политической ценностью избирательного права для общества и страны в свете признания его необходимым фактором развития демократии в государстве. Реализация системного и статистического методов является актуальной для достижения цели работы, подкрепляя рассуждения практическими данными. В статье рассматривается содержание принципов избирательного права и вопросы по практической реализации с учетом их особенностей. Соответствие принципов избирательного права, закрепленных в Конституции Республики Казахстан, международным стандартам и обязательствам государства является бесспорным. Статья поднимает проблему их толкования и соблюдения в процессе выборных кампаний. Рассматриваются рекомендации относительно улучшения выборного процесса в государстве. В частности, особое внимание уделено этапам оформления и осуществления кандидатами предвыборной деятельности, а вопросу аккредитации наблюдателей. Кроме того, в статье говориться, что к возможному неравенству среди лиц - кандидатов могут привести к трудностям в отношении применения возможностей средств массовой информации, а именно, неограниченный количество платных выступлений. В отношении деятельности полических партий в изучаемом процессе динамика распределения голосов избирателей и мандатов показывает наличие и сохранение многопартийности в законодательном органе государства. Необходимость вызывает совершенствование законодательной деятельности по увеличению количество мандатов за каждой политической партией для уменьшения монополии одной политической партии над остальными. В работе проводится анализ проведения выборов за различные исторические периоды, в том числе последние.
Ключевые слова: принципы, избирательное право, избирательный процесс, национальное законодательство, депутаты, кандидаты.
* ISSUES OF IMPLEMENTATION OF THE PRINCIPLES OF ELECTORAL LAW IN
<
TERMS OF MODERNIZATION OF KAZAKHSTAN
o Balabiyev Kairat Rahimovish
g Professor of the Department of law Central Asian Innovation University, Doctor of Law;
>g Shymkent c., the Republic of Kazakhstan; e-mail: balabi.kairat@mail.ru
CQ
o
£ Kurmanova Aigul Kuanyshevna
Associate professor of the Aktobe Regional University after K. Zhubanov, c.l.d.; Aktobe c., the Republic of Kazakhstan; e-mail:k.aigul_k@mail.ru
Abstract. The article examines some issues of the implementation of the principles of electoral 5 law and modernization of the Kazakh legislation in this area. The purpose of this work is to g analyze the problems of the content and implementation of election legislation, as well as to | determine effective ways to improve it based on the study of the fundamental principles of the ^ electoral process. The relevance of the topic is justified by the social and political value of the t; right to vote for society and the country in the light of its recognition as a necessary factor in the development of democracy in the state. The implementation of systematic and statistical methods is relevant to achieve the goal of the work, supporting the reasoning with practical data. The article examines the content of the principles of electoral law and issues of practical implementation, taking into account their features. The compliance of the principles of electoral law enshrined in the Constitution of the Republic of Kazakhstan with international standards and obligations of the state is indisputable. The article raises the problem of their interpretation and
observance in the process of election campaigns. Recommendations on improving the electoral process in the state are being considered. In particular, special attention is paid to the stages of registration and implementation of election activities by candidates, as well as the issue of accreditation of observers. In addition, the article says that the possible inequality among the candidates may lead to difficulties in applying the capabilities of the media, namely, an unlimited number of paid speeches. With regard to the activities of political parties in the process under study, the dynamics of the distribution of votes and mandates shows the presence and preservation of multiparty system in the legislative body of the state. It is necessary to improve legislative activities to increase the number of mandates for each political party in order to reduce the monopoly of one political party over the others. The paper analyzes the conduct of elections for various historical periods, including recent ones.
Keywords: principles, electoral law, electoral process, national legislation, deputies, candidates.
Kipicne
Хальщты мемлекеттеп мемлекетик билштщ жалгыз K63i ретшде белгшейтш ха-льщтьщ егемендш кагидаты оны референдум аркылы немесе екшдер аркылы, ягни мемлекетик органдарга битки беру аркылы ЖYзе-ге асыруды аныктайды [1, 1 б.]. Бул ;аз1рп демократиялык кайта курудын непздершщ бiрi ретшде халыктын толыккандылык принцитн сипаттайды. Халы; мемлекеттiк iстердi сайлауда дауыс беру, жеке e3i немесе саяси партиялардын курамында мемлекетик жэне жергiлiктi eзiн-eзi баскару орган-дарына сайлануы аркылы баскара алады [2]. Сайлау кукыгы мемлекеттiк аукымдагы манызды саяси жэне когамдык мэселелердi карауга катысуга мYмкiндiк бередi2.
Осыган CYЙене отырып, макаланын мак-саты бiздiн мемлекетiмiздiн алдынгы даму кезендершде оларды ЖYзеге асыру тэжiри-беа негiзiнде сайлау кукыгы кагидаттары колдану ерекшелiктерiн карастыру болып табылады.
Материалдар мен эдктер
ЖYЙелiк жэне статистикалык эдiстердi жалпы гылыми эдiстер ретшде колдану сайлау кукыгы кагидаттары институтын жиынтыкта, бiр-бiрiмен езара эрекеттесуде карастыруга мYмкiндiк бердi. Сонымен катар, екшш^ зерттеу объектiсiнiн курамдас белштерш сандык сипаттау Yшiн кажет. Жумысты жазудын арнайы-кукыктык эдiсi зерттелетiн жумыс объектiлерiнiн кейбiр аспектiлерiн карастыру Yшiн, сондай-ак жу-мыстын теориялык компонентшщ практика-лык курамдас бeлiгiмен байланысын бeлiп керсету Yшiн кажет. Бул колданылатын
2 Казахстан Респубтикасыныц Конституциясы 1995 жыл https://adilet.zan.kz/kaz/docs/K950001000_ (ЖYгiнген кYнi 15л
DOI: 10.52026/27885291_2023_74_3_77
кукыктык угымдар мен ережелердiн мазму-нын зерттеуге мYмкiндiк бередi.
Зерттеу жумысын ЖYзеге асыру кезен-дерiн былайша сипаттауга болады:
1) жогарыда аталган такырып бойынша зерттеушiлердiн гылыми жумыстарын карау;
2) гылыми дереккeздердi зерттеу бойынша кызметтщ реттiлiгiн аныктау;
3) мэселеге талдау ЖYргiзу негiзiнде такырып бойынша зерттеудi iске асыру;
4) зерттелетш такырып бойынша нэтиже-лер мен корытындыларды аныктау.
Талцылау е
Зерттеу объектiсiн iс ЖYргiзу - кукыктык Ц
жэне материалдык-кукыктык камтамасыз К
етудiн болуы олардын бYкiл сайлау ЖYЙесi- н
не сэйкес келу кажеттшЫн аныктайды. Со- Ц
нымен катар, сайлау процесiне осындай дэл, У
алдын-ала аныкталган катынас барлык каги- 3
даларга ие емес. Олардын кейбiреулершщ К
эрекеи карастырылып отырган кукыктык о
катынастардын тиiстi субъектiлерiне ка- Д
тысты белгiленедi. Белгiлi бiр кагидалалар Е
сайлау процесiнiн кейбiр кезендерiнде ЖYзе- Ь
ге асырылады. Атап айтканда, бул процестiн В
жиiлiгi кагидатына катысты. Сондыктан, Д. И
М. Худолей бойынша, сайлау кукыгынын р
баска кагидаттарынын ережелерiн камти- О
тын iргелi, KYPделi кагидаттарды аныктауга о
болады [3, 446 б.]. И
Сайлау кукыгынын кагидаттарын М.А. ф
Сэрсембаев жеке (субъективтi), уйымдасты- р
рушылык, кепiлдiк жэне профилактикалык Ц
болып бeледi. Тендiк, сайлау бостандыгы, И
белсендi жэне пассиви сайлау кукыгы, да- 3
уыс беру купиясы, эмбебаптык, ерiктiлiк 3
кагидаттары жеке болып табылады. Екiншi (7
) ■
hj
: 30 тамызда респубтикалъщ референдумда щбылданды // 123 ж.)
гм о гм
а.
<
Z а.
О ©
х
о
ей О ей
2Е
с
<
ей н
и
-D
с;
ш
£ Ч О х
о <
п с
и
X
топ^а сайлаудын кезендшЫ, баламалылыгы, тiкелей сайлау кукыгы кагидаттары кiредi. Yшiншiсiне сайлау туралы заннаманы бузга-ны Yшiн жауапкершiлiк, карастырылып отырган кукыктык катынастарга катысушы-лардын зансыз эрекеттерiне шагымдану кагидаттары енгiзiлген [4,18б.]. Жогарыда аталган барлык кагидаттар мемлекет басшы-сын, елдiн зан шыгарушы органынын депу-таттарын, жергiлiктi eкiлдi органдар мен об-лыстар мен республикалык жэне облыстык манызы бар калалардан тыс елдi мекендер басшыларын сайлауды етюзу кезiнде колда-нылады. «Сайлау туралы» Конституциялык зан Казакстанда сайлау кызметш ЖYзеге асыру рэсiмiн нактылай отырып, осы инсти-туттардын конституциялык сипатын айкын-дайды3.
Тiкелей сайлау кукыгы кагидатын iске асыру Президенттi, Парламенттщ тeменгi палатасынын жэне барлык денгейдеп жер-гiлiктi eкiлдi органнын депутаттарын сайлау eткiзу кезiнде ЖYзеге асырылады. Карасты-рылып отырган кагидаттьщ мэш - мемлекет азаматтары заннамада белгшенген мерзiмде тандаушыларсыз тiкелей тандайды. Кон-ституцияда айкындалган осы кагидаттьщ мазмуны казiргi уакытка дейiн eзгерiссiз калды, осыган байланысты оны колдану ел-дiн барлык ЖYргiзiлген сайлау процестерш-де сакталды [5, 12 б.].
Парламенттщ жогаргы Палатасынын де-путаттары мен облыстар мен республикалык жэне облыстык манызы бар калалардан тыс елдi мекендердщ басшыларын сайлау кезшде сайлау процесiне катысты, жанама сайлау юке асырылады. Бул ретте жогарыда аталган сайлау кукыгыньщ барлык кагидат-тары тiкелей жэне жанама сайлау кезшде де сакталады [6]. 2022 жылгы конституциялык реформаларга сэйкес Парламент МэжЫсше жанама сайлау мумкшдЫ Казакстан халкы Ассамблеясынан тогыз депутатка прези-денттiк квотанын KYшiн жоюды енгiзу жэне бес депутатка осы квотаны Парламент Сена-тына енгiзу аркылы жойылды. Сощысында Мемлекет басшысы тек он депутатты тагай-ындайды, олардын жартысы - Казакстан халкы Ассамблеясынан [7].
Тен сайлау кукыгы кагидаты сайлау про-цесiндеге катысушыларды белгшейд^ осы-лайша сайлану жэне сайлау кукыгы елдiн
барлык эрекет кабшети азаматтарына катысты аныкталады. Бул ретте ултына, жа-сына, жынысына, тiлiне немесе eзге де бел-гiлерiне катысты кемсiтушiлiк шектеулерге жол бершмейдь Сондыктан казiргi уакытта жогары зан шыгарушы органга жэне мэсли-хатка сайлану кукыгына Yмiткер адамдар-дын катысу динамикасы олардын, онын iшiнде eзiн-eзi усынушыларга катысты улга-юын кeрсетедi. Атап айтканда, 2023 жылы КР Парламентi Мэжiлiсiнiн депутаттыгы-на сайлануга кандидаттардын барлыгы 609 болды. Эзiн-eзi усынгандардьщ саны 525 кандидаты курады. Депутаттын 1 орнына 20 кандидат Yмiткер болып шыкты. Мунда сая-си партиялар санынын артканын атап eтуге болады: 7 партия пркеуден eттi. Сонымен катар, ауылдар, кенттер жэне ауылдык округтер экiмдерiнiн сайлауы 2022 жылгы 25 шшдеде eттi. Дауыс беру 14 облыста eттi, барлыгы 1847 сайлау учаскес жумыс iстедi. Нэтижесiнде, алдын ала мэлiметтер бойын-ша, ауыл денгейiндегi 730 экiм сайланды. Сайлау комиссияларынын хабарлауынша, сайлау жарысына 2297 Yмiткер катыскан, олардын кeпшiлiгi eзiн-eзi усынган [8].
2016 жылгы сайлау алты саяси партия-нын Мэжшютеп орындарга Yмiткер екенiн кeрсеттi, орындардын саны 107 болды. Бар-лыгы 234 кандидат, бул ретте тжелей дауыс беру аркылы сайлау 98 орынга катысты, ал калгандары - Казакстан халкы Ассамбле-ясынын сайлауымен eткiзiлдi. Сондыктан Yмiткерлердiн Парламенттегi орындарга ка-тынасы 2/1 курады. Саяси партияларга катысты олардын Yшеуi гана («Нур Отан», «Ак жол» жэне Казакстан Компартиясы) МэжЫ-сте eкiлдер болу мYмкiндiгiне ие болды. Бул ретте аталган партиялардан депутаттардын аракатынасы 84/7/7 курады. 2007 жылдан бастап сайлау кызметiнiн нэтижелерi мем-лекеттегi саяси кукыктык катынастардын дамуын аныктайды.
Сайлаушы тарапынан тен сайлау кукыгы кагидатын сактамау оны бiр сайлауда бiр-неше рет колданган кезде, ягни бiр азамат бiрнеше рет дауыс берген кезде байкалады. Осы бузушылык Yшiн экiмшiлiк заннамада жауапкершЫк кeзделген, онын кeлемi 108-бапта айкындалган4. Карастырылып отырган кагидаты Казакстаннын кэмелетке толган эрекетке кабiлеттi азаматтарынын
X
н
и
ш ей
3 Казацстан Республикасыныц 1995 жыыгы 28 цыр^йектег1 № 2464 Конституциялыц Зацы. Казацстан Республикасын-дагы сайлау туралы // https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z950002464_ (ЖYгiнген кYнi 15.03.23 ж.)
4 108 бабы. Казацстан Республикасыныц Кодексi 2014 жыыгы 5 шыдедея № 235-VКРЗ. Эктшшк цуцыц бузушыыыц туралы //https://adilet.zan.kz/kaz/docs/K1400000235 (ЖYгiнген кYнi 19.03.23 ж.)
саилау процесше катысу мYмкlндlгlн ай-кындайды5. Шектеу шыгарылган сот Yкiмi боИынша тYзеу мекемелерiндегi адамдарга гана катысты болады. Сайлау туралы Кон-ституциялык Занда, атап айтканда 4-бапта белгiленген бул кагида сайлауга катысуга кукыгы бар адамдарды тиiстi тiзiлiмге ен-пзуге катысты 25-бапта iске асырылады. Бул ретте келесi бапта азаматтардын оган жеке акпаратты енгiзбеуге немесе дурыс енпзбе-уге шагымдану кукыгы айкындалады. Сон-дыктан азаматтардын осы акпаратты карау кукыгы оны бузганы Yшiн экiмшiлiк жауап-кершiлiкпен камтамасыз етшген. ЭюмшЫк кодекс 106 бап бойынша айыппул санкция-ларын белгiлеИдi.
Сайлау кукыгы мен процесiнiн негiзгi кагидаларыньщ бiрi - купияны сактау каги-дасы. Ол мемлекет басшысынын, жогаргы зан шыгарушы органнын жэне жерплшт денгеИдегi жогарыда аталган барлык сайлау процестершде тiкелеИ жэне жанама да-уыс беру кезiнде колданылады. Бул кагида ТМД - га катысушы мемлекеттердегi демо-кратиялык сайлау, сайлау кукыктары мен бостандыктарынын стандарттары туралы конвенциянын 1-бабында белгiленген6. Бул халыкаралык кужат сайлау кукыгынын негiз калаушы кагидаттарын, онын iшiнде жасы-рын дауыс беру болган кезде сайлау етюзу-дщ шынайылыгын, бостандыгын жэне эдш-дЫн камтиды.
Еркiн сайлау кагидатынын мазмуны уйымдастырушылар сайлаушылардын шынайы ерiк-жiгерiн камтамасыз етуi керек екенш аныктайды. Сайлау комиссиясынын кызмет эрбiр сайлаушыга катысты каралып отырган кагидаттар сакталатын жагдай-ларды камтамасыз етуге багытталган. Кем-сiтушiлiк эрекеттердщ болмауы, белсендi сайлау кукыгы бар адамдардын тiзiмiнде eзiн аныктау жэне оны юке асыру Yшiн дауыс беру рэамше еркiн кол жетюзу мYм-кiндiгiнiн болуы. Сайлаушы, тандаушы бул Yшiн жеке, арнайы белмеде бола отырып, ез тандауын дербес аныктайды, осылайша манызды мемлекетлк iстердi шешуге, когам мен мемлекети баскаруга тiкелеИ катыса-ды. Еркш сайлау кагидаты сайлау туралы Заннын 48-бабымен бекiтiлдi7, оган сэйкес кукык коргау органдары сайлау комиссия-
сынын талабы боИынша «дауыс беру кезш-де сайлау бостандыгын» камтамасыз етуге жэрдемдесуге мшдети.
Нэтижелер
Сайлау балама болуы керек. Бул сайла-ушыларга эртYрлi саяси кезкарастары бар жэне мемлекеттеп элеуметтiк, экономика-лык жэне саяси жагдайларды карастыратын саяси партиялардын алуан тYрлiлiгi болган кезде мемлекеттщ саяси eмiрiне катысуга мYмкiндiк бередi [9]. Бул ретте бюллетень-ге азаматтардын белсендi сайлау кукыгы усынылган сайлаушылар арасында тандау не ешкiмдi тандамау мYмкiндiгiмен камтамасыз етшетш «барлыгына карсы дауыс бе-ремш» баганын енгiзудiн орындылыгы.
«Барлыгына карсы дауыс берудщ» сeзсiз артыкшылыгы - бул усынылган партиялар тiзiмiмен келюпейтш наразылык б1вдр-ген сайлаушыларга мотивация мен балама-лылыктын болмауына байланысты дауыс беру процестерiн дэстYрлi турде елемеу-ге мYмкiндiк бередi. Сонымен катар, терiс жагы - бул келюпеушЫк мYмкiндiгiнiн пайда болуы, елдеп демократия институты ретiнде тшелей аныкталатын сайланган мемлекеттiк органдардын кукыктык маны-зын нашарлатуы мYмкiн.
Жогарыда карастырылган сайлау кукыгы-нын кагидаттары сайлаушыларга да, сай-ланган азаматтарга да катысты. Бул ретте олардын сакталуы бiр-бiрiмен езара байла-ныста айкындалады, атап айтканда белсендi сайлау кукыгы кагидаты бар сайлаушылар-дын, тандаушылардын дауыс беру купиясы; тшелей жалпыга бiрдеИ кукык жэне т. б. кагидаттарымен бiрлесiп iске асырылады.
Сайлангандардын кукыгын, ягни пас-сивт сайлау кукыгын ЖYзеге асыру, тен кукыктар мен бостандыктар, эдiл бэсекеле-стiк, транспаренттiлiк принциптерiмен езара эрекеттесу киындай тYседi [10, 114 б.]. Талданатын кагиданы iске асырудын киын-дыгы сол немесе баска сайланбалы мемле-кеттiк лауазымга сайлангысы келетiндер арасында катан бэсекелестiк бар. 1с ЖYзiнде бул барлык саяси партиялар бiрдей дэреже-де сез бостандыгын пайдалануы, БА^-ка тен кол жетюзу^ митингiлер мен жиналы-стар етюзуде тен мYмкiндiктер алуы, карсы-
5 3, 14 баптары, 33 бабыныц 3 тармагы. Казацстан Республшасыныц Конституциям 1995 жылы 30 танызда респу-бликалыцреферендумда цабылданды // https://adUet.zan.kz/kaz/docs/K950001000_(ЖYгiнген кYнi 15.03.23 ж.)
6 Сайлау цуцыгы саласындагы халыцаралыц цужаттар жинагы. Сборник международных документов в области избирательного права. - Астана: ТОО «Жарцын Ко», 2007. - 71 б.
7 Казахстан Республикасыныц 1995 жылгы 28 цыркYйектегi № 2464 Конституциялыц Зацы. Казацстан Республикасын-дагы сайлау туралы // https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z950002464_ (ЖYгiнген кYнi 15.03.23 ж.)
го гп
Г) Т
I ^
т.
Г)
Т
А
о
о Д
Е
гп Л сг
Г) Т
го А
В
го о го
о
Т.
е о
■а
2 А
С
■а
м о м
ластарын сындарлы сынга алу кукыгына ие болуы керек дегендi бiлдiредi.
Карастырылып отырган кагиданы iске асыру бeлiгiнде Парламенттщ тeменгi пала-тасына кезектен тыс сайлауды уйымдастыру мерзiмi екi айды курайтынын керсету кажет. Бул Yгiт - насихат жумыстарын ЖYргiзуге бiр ай калганын бiлдiредi. Бул саяси пар-тиялар Yшiн тиiмдi сайлау кызметш ЖYзеге асырудын ете кыска мерзiм. Бул жагдайда тендш кагидатынын, курамдас бeлiгi болып табылатын саяси партиялардын «мумкшдш-тер тендiгi кагидатын» бузу байкалады.
Эткен сайлаудын тэжiрибесi керсеткен-дей, «бэсекелестш» кeбiнесе дурыс емес технологияларга катысты, партия канди-даттары eздерiнiн жеке кукыктары мен бостандыктарына эсер ететiн жагымсыз материалдарды белсендi тYPде таратып, карсыластарын сынга алады. Бэсекелес пар-тиялар тарапынан мундай зансыз эрекет-тердiн алдын алу Yшiн сайлау заннамасына eзге кандидаттарга катысты сыни пiкiрлер мен ю-эрекеттерге тыйым салу бeлiгiнде толыктырулар енгiзу кажеттiгiн тугызады. Бул ретте осы норманы сактамаганы Yшiн жауапкершЫк кандидатты тiркеу туралы шешiмдi керi кайтарып алуга кызмет етуi мумкш.
т Мундай шешiм кандидатка eзшщ куш-ж> ° герi мен ресурстарын сайлау процесiнiн eзi-£ не, атап айтканда сайлау алдындагы багдар-гл ламанын мазмунына жэне сайлаушыларды г тартуга багыттауга мYмкiндiк бередь Сайлау компаниясы процесiнде кандидаттар баска кандидаттарга катысты сын айта алмайтын ^ заннамалык тэжiрибе Жапонияда орын ала-о ды. Сайлау процесiнiн зандылыгына катыше сты мэселелер экiмшiлiк тетiктердi колдану, сайлау комиссиясынын кызметiне кедерп § жасау, кандидаттар арасындагы адал бэсе-< келестiктiн тапшылыгы аркылы KYPделене с тYседi[11,73б.].
«с Колданыстагы заннамада мемлекеттiк ^ жэне жеке БАК-та акылы сeз сeйлеу млем> Ец не ешкандай шектеулер карастырылмаган, ^ нэтижесiнде экрандар мен баспасeзде <^л-о кен акша» Yстемдiгi жэне кандидаттардын о айкын тен^здЫ пайда болады. Осы жэне ¡3 баска да осыган уксас мэселелердi шешу-ь ге «Саяси жарнама туралы» занды эзiрлеу £ жэне кабылдау кeмектесе алады. Ь Конституцияга енгiзiлген eзгерiстер ту-^ ралы референдумнан кейiн кабылданган ^ дауыс беру ережелерiне енгiзiлген жана-Ь лыктарга катысты негiзгi eзгерiстер сайлау т ЖYЙесiне катысты. Егер бурын ол пропор-
ционалды болса, казiр аралас - пропорцио-налды жэне мажоритарлык [12, 72 б.]. Олар-дын арасындагы айырмашылыктар жогары органдарга кандидаттарды сайлау Yшiн дауыс беру тэсшше байланысты: партиялардын саны жэне олардын рeлi; парламентик кeпшiлiктi калыптастыру тэсiлi. Мажоритарлык ЖYЙе ешбiр партиямен байланысы жок адамдарга Парламент пен мэслихат-тарга кiруге мYмкiндiк бередi. Пропорцио-налды ЖYЙенiн кадiр-касиетi - сайлаушылар арасында олардын накты танымалдылыгына сэйкес сайланган органдарда партиялардын eкiлдiгi. Бул когамньщ барлык топтарынын мYДделерiн толык б^вдруге, азаматтардын сайлауга жэне жалпы саясатка катысуын жандандыруга мYмкiндiк бередi. Ен кeп дауыс жинаган кандидат жещске жететiн мажоритарлык сайлау ЖYЙесi бипартизмнiн немесе «блоктык» партиялык ЖYЙенiн ка-лыптасуына ыкпал етедц ал пропорционал-ды, онда сайлаушылардын тек 2-5% колдауы бар партиялар Парламентке eз кандидатта-рын eткiзе алады, саяси KYштердiн бeлiнуi мен бeлiнуiн, кeптеген усак партиялардын сакталуын камтамасыз етедi.
Мажоритарлык ЖYЙе айкын ^ршедь Ауыл экiмдерiн экiмдер мен Президент eз еркiмен кызметiнен босатуы мYмкiн. Ауыл экiмдерi сайланганына карамастан, билш-тiн аткарушы вертикалына катан енпзшген жэне оларды жергiлiктi eзiн-eзi баскару ЖYЙесiнiн бeлiгi ретiнде карастыруга бол-майды. Мажоритарлык ЖYЙе сайлаушылардын калауы бойынша депутатты керi кайтарып алуга мYмкiндiк бередь
Жана Yлгiде ауылдык округ эюмдерше кандидаттар усынылатын болады, сондай-ак eзiн-eзi усыну кeзделедi. Ал 2024 жылга карай жергiлiктi eзiн-eзi баскаруды дамыту Тужырымдамасына сэйкес аудан эюмдерш сайлауга кeшу усынылады
Аралас ЖYЙе мажоритарлык жэне про-порционалды ЖYЙелердi бiрiктiрудi камти-ды. Мысалы, Парламенттiн бiр бeлiгi мажоритарлык ЖYЙе бойынша, ал екiншiсi пропорционалды тYPде сайланады; бул ретте сайлаушы екi бюллетень алады жэне партиялык тiзiмге бiр дауыс беред^ ал екiншiсi мажоритарлык непзде сайланган накты кандидат Yшiн дауыс бередi.
Казакстан Республикасынын Парламента Мэжiлiсiнiн депутаттыгына сонгы сайлауды eткiзу келесi жагдайды аныктады:
- сайлау процеа кезiнде Караганды жэне Алматы облыстарында ресми тiркелген бюллетеньдер жiберу фактiлерi. Бул ретте
7нП1? Гпйллу
№03 ?П1г^ийг1пу
| ч^р Ста н/Ду &нгт
I ¿.'г ЬИ|
[мал
I ¿ДСЛ
Компартия Казахстана/ и-идп I
терага, хатшы, комиссия мушес1 жэне байк;а-ушы экiмшiлiк жауапкершЫкке тартылды.
- бiрнеше рет бiр сайлаушыга дауыс берген жагдайлар. Онда комиссиялардын 7 мY-шеа де жауапка тартылды.
- комиссиялардын 18 мушес жумыстан шеттетiлген баска адамдарга дауыс беру мYмкiндiгiн беру максатында сайлау бюлле-теньдерiн беру фактшерь
- бюллетеньдерiн калдырган сайлаушы-лар саны мен ресми тYPде алдын-ала жари-ялангандар арасындагы сэйкесаздш фак-тiлерi.
- депутаттар мен бакылаушылар Yшiн занды жэне эюмшЫк кедергiлердiн болу фактiлерi.
Сонгы жагдайда Мэжiлiске еткен сайлау-да сайлау корынын жалпы мелшерi 15 мын ЕТЖ-дан аспауы тиiс, бул 1,05 млн тенгеш курайды. Мэслихаттарга сайлауда жарна мелшерi эр кандидат Yшiн 5 ЕТЖ (350 мын тенге) курады. Бул саяси партиялардын кол-дауы жок кептеген кандидаттар Yшiн айтар-лыктай кедергi болды. Сондай-ак Парла-менттегi орындар Yшiн жарыска катыскысы келген 50-ден астам Yмiткер тiркеуден шыга-рылды жэне олардын жартысына жуыгы ез кукыгын калпына келтiргенiне карамастан, бул олардын катысуына катысты белгiсiздiк тудырды. Сонымен катар, жергЫки бакы-лаушыларды мiндеттi аккредиттеудi енгiзу - бул прогрессивтi кадам, бiрак бул процесс уакытты кажет етедi, сондыктан сайлау KYнi кейбiр бакылаушыларга олардын манызды мiндеттерiн орындауга руксат етiлмедi.
Ел1\пздщ саяси жуйесшщ даму дина-микасын сайлаушылардын дауыстары мен Мэжiлiстегi мандаттарды партиялар ара-сында белу нэтижелерi негiзiнде келес диа-граммалардагы эртYрлi жылдардагы сайлау корытындылары бойынша керуге болады8:
2012 жылгы 15 кантарда еткен депутат-тар сайлауы 7% кедергiнi енсере отырып, мэжiлiске тек Yш партия еттк «Нур Отан» партиясы - 80,99% сайлаушылар дауысы, «Ак Жол» - 7,47% жэне ^азакстан Компар-тиясы - 7,19% сайлаушылар дауысы. Республика бойынша орташа бэсекелестш бiр де-путаттык мандатка Yштен астам кандидатты курады. Сондай-ак, Жалпыулттык соци-ал-демократиялык партиясынын (ЖСДП) сайлауына - 1,68% дауыс, «Ауыл» - 1,19% жэне жана «Эдшет» партиясы - 0,7% катысты, олардын багдарламасы терт басым-дыкка жэне эдiлеттiлiкке 17 кадамга непз-делген.
Айта кету керек, ^азакстанда саяси партиялар Yшiн пркеу шегi екi есе темендедi (2009 жылы 50 мыннан 40 мьщга дейiн жэне 2020 жылы 40 мыннан 20 мынга дейiн). Де-генмен, 2002 жылдан 2016 жылга дейiн пр-келген партиялардын саны 15-тен 6-га дейiн азайды.
2016 жылдын 20 наурызында еткен сайлау 2012 жылгы сайлаудан айтарлыктай ерекшеленбедь Нэтижесiнде «Нур Отан» партиясынан 84 депутат, «Ак жол» парти-ясынан 7 депутат, ^азакстан Компартия-сынан 7 депутат ети. Орташа бэсекелестiк - бiр орынга екiден сэл астам Yмiткер.
го гп
Г) Т
I ^
п
Т
А
о
о Д
Е
гп Л сг
Г) Т го А
В
го о го
о
в о
тз
2 А
С
тз
8 Полный список депутатов мажилиса Парламента Казахстана от партий по итогам Выборов-2023 // https://bizmedia. kz/2023/03/28/polnyj-spisok-deputatov-mazhilisa-parlamenta-kazahstana-ot-partij-po-itogam-vyborov-2023/ (ЖYгiнген кут
27.03.23 ж.)
м о м
90
№
41
■ТО
jo
2Q
О
lO.dl.ZOZl СвИлау
СМ»"**
ш Otiih/AM.IH^T
• Reipub-litj
П ri.-L mi'»i т "ил
HWflUPTrt* PJH*/
I ".ilj^nT.i" п л |>з*н KII.IK:T.IHI
1^1,-м.ьн,
2021 жылгы 15 кацтарда ел Президент! саяси партиялар Yшiн Парламент Мэжшю> не ету шегiн 7% - дан 5%-га дейiн темен-детудi камтитын жэне «барлыгына карсы» деген жана баганды енгiзудi кездейтiн саяси реформалардын жаналыктарын жариялады. Мамыр айында ^азакстаннын сайлау занна-масына тшси тYзетулер енгiзiлдi. Алдынгы-лардан айырмашылыгы: бул сайлау 16 жыл-да алгаш рет мерзiмiнен бурын емес, кезекп сайлау болды. Эз кандидаттарын бес партия усынды. «Нур Отан» партиясы тек 8 орын Я берш, Парламентте 76 орынга ие болып, ° кешбасшылык позициясын сактап калды. ft «Ак Жол» партиясы 58 кандидат, ал ^КП т 125 адам усынды. ^алган партиялар 7% ке-^ дергiнi енсере алмады («Адал» - 16 канди-^ дат, «Ауыл» - 19 кандидат). ЖСДП жалпы =| улттык бойкот жариялап, сайлауга катысу-z дан бас тартты.
о Биылгы сайлауда елiмiздегi барлык жетi партия («Аманат», «Ак жол», К^азакстан Ха-'g лык партиясы, ЖСДП, «Ауыл», казакстан-о дык жасыл партия «Байтак», «Республика») <: ез кандидаттарын усынды. «Аманат» парти-^ ясы 53,9% - 40 мандат, «Ауыл» халыктык-де-< мократиялык патриоттык партиясы - 10,9% -и сегiз мандат; «Respublica» партиясы - 8,59% ¡2 - алты мандат; «Ак жол» демократиялык партиясы - 8,41% - алты мандат; Казакстан
0 халык партиясы - 6,80% - бес мандат; Жал-§ пыулттык социал-демократиялык партия
- 5,20% - терт мандат. ^азакстандык «Бай-t^ так» жасылдар партиясы шектi белгiден ет-s пей, 2,30% жинады. Сайлаушылардын 3,9%-^ ы барлыгына карсы дауыс бердi. Мэжiлiске ^ алты партия ети. Парламенттiн теменгi па-
1 латасынын жана шакырылымында барлыгы У 98 депутат жумыс iстейтiн болды.
Демократиялык сайлау мерзiмдi болуы
керек. Осыган байланысты Конституцияда белгшенген сайлау мерзiмiн сактау кажет. Бул ретте мерзiмiнен бурын сайлау етк> зу заннамалык процестi iске асыру кезшде туындайтын билiктiн тиiстi тармактары ара-сында енсерiлмейтiн келiспеушiлiктердiн болуына, республикалык бюджеттiн ереже-лерiн карау, сешмаздш вотумын шыгару, мемлекеттегi саяси дагдарысты айкындай-тын аспектiлер жэне т. б. непзделуге тиiс.
Мундай кезкарас зандылык пен конституциялык нормаларга сэйкестiктi камтама-сыз ету ел Конституциясында белгiленген мерзiмдердi камтамасыз етуге негiзделетiнiн айкындайды. Мерзiмдердi кыскарту немесе езгерту белгiлi бiр жагдайда саяси дагда-рысты шешу эдiсi ретшде эрекет етуi мум-кiн. Сонымен бiрге, мундай эдiстi колдану кукыктык мемлекеттiн мYДделерiне сэйкес келуi керек, эдш жэне саяси мен тарихи не-гiзделген болуы керек.
Парламент МэжЫсшдеп сайлау про-цесi депутаттык корпус курамын жанартуды камтамасыз етуге тшс. Осыган байланысты депутат мэртебесш екi реттен артык ие-ленуге тыйым салу туралы ереженi бекту кажеттiгi туындайды. Парламент курамы жанартылатын болады, бул, эрине, мемле-кет азаматтарынын оган деген сенiмiн арт-тырады жэне онын кызметiнiн тшмдЫп мен сапасын жаксартады
Корытынды
Сайлау кагидаты Конституцияда бел-гiленген негiзгi кагидаттардын бiрi, азамат-тык когам мен онын курылымдарын дамы-тудын кажеттi шарты, саяси элиталардын зорлык-зомбылыксыз, ерiктi жолмен ер-кениеттi ауысуынын жэне барлык денгей-дегi билiк органдарынын «емiр сурушщ»
кукыщтьщ алгышарттарын жоюдын фак- - сайлауды белгшенген мерз1мнен тыс ет-торы болып табылады. Элемдш тэж1ри- к1зу мумкшдЫн заннамалык кыскарту. бе сонымен катар билштщ езгермейтшд1- Осылайша, саясаттын когам ем1ршде-ri «билштщ акылсыздыгына», ауыр саяси ri релш арттыру Yшiн, сайлау заннамасын дагдарыстар мен мемлекетик тенкерютерге, жетшд1ру жэне мемлекетик саясатты ка-мемлекеттщ халыкаралык имиджше терю лыптастыруда саяси партиялардын кукыкта-эсер ету1 мYмкiн екенш керсетедь рына кетлдш беру кажет. Мемлекеттщ
Сондыктан сайлау кукыгынын непзп зан шыгарушы органы шенбершдеп сая-принциптерш юке асыру тэж1рибес1 келе- си плюрализм кабылданатын нормативтш d жетшд1рулерд1 енпзу кажеттшЫн анык- кукыктык актшердщ сапасын, парламент-тайды: т1к бакылауды ЖYзеге асырудын тшмдшЫн
- «Саяси жарнама туралы» занды эз1рлеу жаксартуга, кукыктык мемлекеттщ даму не-жэне кабылдау; пздерш белгшеуге мYмкiндiк бередь
- ез кандидатураларын дербес усынатын Макалада зерттелетш проблеманын депутаттыкка кандидаттар Yшiн сайлау жар- аспектшерш шешу демократиянын халыка-насынын мелшерш азайту; ралык стандарттары мен модельдерше кол
- когамдык б1рлесиктер мен коммерци- жетк1зу, сайлау процесш жетшд1ру, сон-ялык емес уйымдардын бакылаушыларын дай-ак К^азакстан халкын ездершщ азамат-аккредиттеу рэамш жеделдету; тык кукыктарын белсенд1 юке асыруга ын-
- Парламента калыптастыру кезшде мш- таландыру мYмкiндiктерiн айкындайды. дети ротацияны енпзу;
ЭДЕБИЕТ
1. Grishin N.V. Constitutionalization of electoral system // Electoral Politics. - 2020. -No. 1 (3). - P. 1 [Электрондъщ ресурс] // URL: http://electoralpolitics.org/en/articles/ konstitutsionalizatsiia-izbiratelnoi-sistemy/ (ЖYгiнген KYHi 19.03.23 ж.)
2. Ахметова К.С. Проблемы реализации пассивного избирательного права гражданами на выборах депутатов представительных органов в Республике Казахстан [Электрондъщ ресурс] // URL: https://rep.keu.kz/bitstream/123456789/(ЖYгiнген Ky^i 15.03.23 ж.)
3. Худолей Д. М., Худолей К. М. Реализация основных принципов избирательного права в избирательных системах // Вестник Пермского университета (Юридические науки). -2020. - № 49. - C. 442 - 475 [Электрондыцресурс] // URL: https://cyberleninka.ru/article/n/ (ЖYгiнген кYнi 19.03.23 ж.) Т
4. Сарсембаев М.А. Конституционные принципы избирательного права в Казахстане и их соответствие международным обязательствам страны //Право и государство. - 2014. - № 3(64). - С. 18-23 [Электрондыц ресурс] // URL: http://repository.kazguu.kz/bitstream/
Ч
handle/123456789/334/3 (Жу.гтген Kyni 15.03.23 ж.) о
5. Копабаев О.К. Избирательное право Республики Казахстан: науч.-практ. пос. / О.К. Д Копабаев, К.К. Айтхожин, М.Б. Кудайбергенов. — Астана, 2009. - 194 с. Е
6. Ержанова Ф.А., Жамиева Р.М., Ильясова Г.А. Некоторые вопросы совершенствования избирательного законодательства Республики Казахстан: анализ судебной практики/ Вестник Карагандинского университета. Серия «Право».-№ 1(97). - 2020. С.27-36.
7. Абдрасулов Е.Б., Аубакирова И.У., М.С. Башимов, Е.А. Онгарбаев. К^азацстан Респу-бликасыныц Конституциясы. 2022 жылгы 5 маусымда республикалъщ референдумда ца-былданган взгер^тер мен толыцтыруларга ТYсiндiрме // Нур-Султан, 2022 - 412 б. [Элек-трондыц ресурс] // URL: https://enu.kz/downloads/august-2022/Konstituchiya-kommentary-1. pdf
8. Наримбетова Д. Практика электоральной демократии: итоги первых прямых выборов акимов [Электрондыцресурс] // URL: https://www.nur.kz/nezavisimost/1924578-praktika-elektoralnoy-demokratii-itogi-pervyh-pryamyh-vyborov-akimov/
9. Frank Hunt The electoral law and the electoral process: fundamentals, subjects, stages, system and principles [Электрондыц ресурс] // URL: https://floodplanuk.org/izbiratelnoe-pravo-i-izbiratelnyiy-protsess-osnovyi-subyektyi-stadii-sistema-i-printsipyi-14921 (ЖYгiнген кYнi 20.03.23 ж.).
10. Старостина И.А. Проблемы выбора моделей избирательных систем для формирования регионального уровня публичной власти // Право избирать и быть избранным в
ь сг
Г)
ч го А
В
го о го
о
Т.
е о
ТЗ 2 А С
ТЗ
NJ
о
NJ
КОНСТИТУЦИЯЛЫК Ж6НЕ 6К1МШ1Л1К К¥КЫК
российских политических реалиях: основные конституционно-правовые проблемы. Учебно-методический комплекс / Рук. авт. кол. и отв. ред. проф. Авакьян С.А. - Москва, изд. Юстицинформ 2015. - 295с.
11. Кузнецова Т. О. Принципы избирательного права Японии/ Право и управление. XXI век. - № 3 (16). - 2010. - 70-75 с.
12. Выборы в мире: избирательные системы /И.Б. Борисов, А.ГГоловин, А.В. Игнатов; под общ. ред. И.Б. Борисова. - Санкт-Петербург, изд. ИВЭСЭП, 2015. - 200 с.
REFERENCES
1. Grishin N.V. Constitutionalization of electoral system // Electoral Politics. - 2020. - No. 1 (3). - P. 1 [Jelektrondyk resurs] // URL: http://electoralpolitics.org/en/articles/konstitutsionalizatsiia-izbiratelnoi-sistemy/(ZhYgingen kYni 19.03.23 zh.)
2. Ahmetova K.S. Problemy realizaciipassivnogo izbiratel'nogoprava grazhdanami na vyborah deputatovpredstavitel'nyh organov v Respublike Kazahstan [Jelektrondyk resurs] // URL: https:// rep.keu.kz/bitstream/123456789/(ZhYgingen kYni 15.03.23 zh.)
3. Hudolej D. M., Hudolej K. M. Realizacija osnovnyh principov izbiratel'nogo prava v izbiratel'nyh sistemah // Vestnik Permskogo universiteta (Juridicheskie nauki). - 2020. - № 49. -C. 442 - 475 [Jelektrondyk resurs] // URL: https://cyberleninka.ru/article/n/ (ZhYgingen kYni 19.03.23 zh.)
4. Sarsembaev M.A. Konstitucionnye principy izbiratel'nogo prava v Kazahstane i ih sootvetstvie mezhdunarodnym objazatel'stvam strany // Pravo i gosudarstvo. - 2014. - № 3(64). - S. 18-23 [Jelektrondyk resurs] // URL: http://repository.kazguu.kz/bitstream/handle/123456789/334/3 (ZhYgingen kYni 15.03.23 zh.)
5. Kopabaev O.K. Izbiratel'noe pravo Respubliki Kazahstan: nauch.-prakt. pos. / O.K. Kopabaev, K.K. Ajthozhin, M.B. Kudajbergenov.-Astana, 2009. - 194 s.
6. Erzhanova F.A., Zhamieva R.M., Il'jasova G.A. Nekotorye voprosy sovershenstvovanija izbiratel'nogo zakonodatel'stva Respubliki Kazahstan: analiz sudebnoj praktiki/ Vestnik Karagandinskogo universiteta. Serija «Pravo».-№ 1(97). - 2020. S. 27-36.
7. AbdrasulovE.B.,AubakirovaI.U.,M.S. Bashimov, E.A. Ongarbaev. K,azaцstanRespublikasynyц Konstitucijasy. 2022 zhylsy 5 mausymda respublikalyц referendumda K,abyldaman ezgerister men toly^tyrularsa TYsindirme // Nyr-Syltan, 2022 - 412 b. [JelektrondyK resurs] // URL: https://enu. kz/downloads/august-2022/Konstituchiya-kommentary-1.pdf
8. Narimbetova D. Praktika jelektoral'noj demokratii: itogi pervyh prjamyh vyborov akimov [JelektrondyK resurs] // URL: https://www.nur.kz/nezavisimost/1924578-praktika-elektoralnoy-
< demokratii-itogi-pervyh-pryamyh-vyborov-akimov/
g 9. Frank Hunt The electoral law and the electoral process: fundamentals, subjects, stages, x system and principles [Jelektrondyk resurs] // URL: https://floodplanuk.org/izbiratelnoe-pravo-i-izbiratelnyiy-protsess-osnovyi-subyektyi-stadii-sistema-i-printsipyi-14921 (Zhygingen kYni § 20.03.23 zh.).
10. Starostina I.A. Problemy vybora modelej izbiratel'nyh sistem dlja formirovanija с regional'nogo urovnjapublichnoj vlasti//Pravo izbirat' i byt' izbrannym v rossijskihpoliticheskih realijah: osnovnye konstitucionno-pravovye problemy. Uchebno-metodicheskij kompleks / Ruk. ь avt. kol. i otv. red. prof. Avakjan S.A. - Moskva, izd. Justicinform 2015. - 295s. ^ 11. Kuznecova T. O. Principy izbiratel'nogo prava Japonii/ Pravo i upravlenie. HHI vek. - № £ 3 (16). - 2010. - 70-75 s.
12. Vybory v mire: izbiratel'nye sistemy / I.B. Borisov, A.G Golovin, A.V. Ignatov; pod obshh.
о red. I.B. Borisova.-Sankt-Peterburg, izd. IVJeSJeP,2015. - 200 s.
<
< £
s H
и
X
s
^
s X H
и
Ш CQ
